Qazaq halqy itting etinen jek kóretin «qaziretti» Stalinning saylau jayly aitqan «qalay dauys bergeni manyzdy emes, qalay sanalghany manyzdy» degen sózi esime týsip otyr. Bizde de sol «әuliye» Stalin aitpaqshy kimnin, qalay dauys bergeni emes, sanalghany manyzdy... Sol sanau kezinde qanshama halyqtyng dausy úrlanyp, eshkim kýtpegen nәtiyjelerdi kórip jatamyz. «Úrlau» degennen shyghady, tәuelsizdik alghaly beri bizding el deni týzu bir saylau ótkize almapty.  Búl orayda sarapshylar Ortalyq saylau komissiyasynyng kýnәsining auyr ekenin, bolashaq úrpaq aldynda sol komissiyanyng jauapty bolatynyn aitady.

«Eng kóp ótirik soghys kezinde, annan keyin jәne saylaugha deyin ghana aitylady» deydi Bismark. Sol Biysekem, saylaudan keyingi alghashqy ótirikti Ortalyq saylau komissiyasy sýiinshileytinin úmytyp ketse kerek... Eger Biysekem qazaq bolyp tusa, býgingi tәuelsiz Qazaqstanda ómir sýrse múnday sózdi aitudy úmytpas edi. Amal ne, qazaq emes, amal ne býgingi tәuelsiz qazaq elin kóre almady.

Shynyn aitayyqshy osyghan deyin elimizde ótken saylaular qazaq memleketine degen, býgingi biylikke degen kózqarasty ózgertip jiberdi. Tipti, songhy kezdegi saylaulardyng nәtiyjeleri Qazaqstan liyderi Núrsúltan Ábishúlyn masqaralau ýshin әdeyi búrmalanyp, jýnin qobyraytyp shygharylatynday әser qaldyrady. Áriyne, elimizding basym halqy Túnghysh preziydentin jaqsy kóredi. Oghan senim artyp, dausyn beredi. Dese de qogham bolghannan keyin әrtýrli oilaytyn, memleket sayasatyna synmen qaraytyn azamattar az emes ekeni belgili. Eng azynda jýz adamnyng jiyrma besi basqasha oilaytynyn kez-kelgen adam topshylay alsa kerek-ti... 75 payyz dauys jinap, el taghyna jayghasudyng ózi – abyroy... Ony saylau komissiyasynyng qúrmetti tóraghasy Túrghanqúlovtar oilay ma? Oilamaydy.

Kerisinshe, saylau «әdiletsiz ótti» degen pozisiyany qoldaghanday etip, elding sanasyna syimaytyn sandardy aldygha jalt etkizip shyghara qoyady. Olargha «Damyghan elderding kóshbasshylary 51-52 payyz dauyspen de el basqaryp jýr ghoy. Kishkene tizgin tartsandarshy» deytin adam joq. Múnday kórsetkish (51-52 payyzdy aityp otyrmyz) ol elderdegi saylaudyng qanshalyqty әdil ótetinining ainasy ispetti kórinedi. Al, bizdikiler «qolynnan kelse, qonshynnan bas» degen qazaqtyng mәtelin negizge alyp, qonyshtyng bәrin basyp boldy.

Demek ortalyq saylau komissiyasyndaghy sanaqshylar, dúrysy sanaushylar bәrin qasaqana jasap, elimizde demokratiyanyng joq ekenin dәleldeude aldygha jan salmay kele jatyr degen sóz. Syrttay qaraghanda olar qolda bar mýmkindikpen jogharghy jaqqa jaghympazdanyp qaludy kózdeytin siyaqty. Áytpese, Elbasymyz maghan berilgen dauys 90 payyzdan asu kerek demeytini aqiqat. Búl jaghympazdyq eldegi erkin oigha, demokratiyagha, saylaugha degen qúlshynysqa keri әserin tiygizip keledi. Al, ishkeriley enetin bolsaq, búl jaghympazdanu emes – masqaralau. «Senderding dauystaryng emes, bizding sanauymyz sheshedi» dep býkil júrtshylyqty mazaqygha ainaldyru. Elbasynyng anyq jenisin býrkemelep, qoldan «Tolaghay» jasau.

Ózderiniz bilesizder, 1999 jylghy saylaudan keyin Ortalyq saylau komissiyasynyng sol kezdegi tórayymy bolghan Zaghipa Baliyeva hanym: «Qalay deputat bolghandarynyzdy úmytyp ketpenizder» dep tóbeden týskendey pikir aityp edi. Áriyne, kimning qalay biylikke kelip jatqany sol kezde tórayymgha ghana belgili bolghany ras. Desek te, búl bizde әdil saylau ótpegendiginin, ótpeytindigining belgisi retinde qabyldanyp, Baliyevanyng osy sózi qanatty sózge ainalyp ketti.

Múnymen ne aitpaqpyz... Mine, alda taghy da kezekten tys saylau kele jatyr. Ózin-ózi taratqysh mәjilismenderdi taghy da elekten ótkizip, jayly oryngha jayghastyrmaq bolyp shapqylaudamyz. Daghdarys alqymnan alghan tústa milliondardy shashugha saqaday say túrmyz.

Ótkende QR Parlament Mәjilisi men mәslihat deputattary saylauyn әzirleu jәne úiymdastyru mәseleleri jónindegi respublikalyq keneste QR Ortalyq saylau komissiyasynyng tóraghasy Quandyq Túrghanqúlov: «Saylau organdarynyng basty mindeti – saylaudyng zandylyghyn qamtamasyz etu, yaghni, saylau zannamasy men jalpygha birdey tanylghan halyqaralyq ústanymdardyng talaptaryna sәikes әdil jәne ashyq saylau nauqanyn ótkizu» dedi.

Biz osyghan deyin Túrghanqúlov aitqanday halyqaralyq ústanymdardyng talaptaryna sәikes әdil jәne ashyq saylau ótkize aldyq pa, ótkize alamyz ba? Býgingi ahualgha qarap, «joq» dep jauap bere salghan dúrys. Nege deseniz, kókekting óz atyn ózi әlemge әigileytinindey qazirding ózinde kenirdek kerip, ashyq saylau jayly ertegi aita bastadyq. Búl joly da bayaghy jartas, sol kýiinde janghyratynyn osydan-aq angharugha bolady.

Bizde ashyq hәm әdil saylau ótkizuge súranghan bir azamat bar edi. 2004 jyldary Zamanbek Núrqadilov súhbattarynyng birinde «Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nazarbaevpen kezdesip, OSK tórayymy Zaghipa Baliyevany bosatyp, ornyna ózin qoiydy súraghanyn» aitqan edi.  

1993 jyly Jogharghy Kenesti zansyz taratugha ýles qosqanyna ókinetinin bildirgen Zamanbek Núrqadilov «OSK tóraghasy bolsa barlyq partiyalar men joghary biylik ókilderin, halyqaralyq úiymdardy shaqyryp, әdil saylau sharttaryn kenesetinin, bóget jasaghandardy tәrtipke keltiretinin» aitqan.

2004 jyly kóktemdegi bir súhbatynda ol «Eger әdil saylaugha qol jetkize almasaq, olardy mýlde ótkizbegen jón. Ázirge әdil saylaugha jaghday jasalghan joq – saylau komissiyalary ózgermedi, olardyng qúramynda oppozisiya ókilderi joq... Al әdil saylau bolmasa, әdil parlament te bolmaydy, onda [elde] men boljaghan sýrensiz jaghday ornaydy» degen bolatyn.

Múny Quandyq Túrghanqúlov bile me? Zamanbekting «Ádil saylau bolmasa, әdil parlament te bolmaydy» degenin Túrghanqúlov qaperge ala ma?. Joq, әlde saylaugha bólingen qarjynyng tigisin jatqyzyp «jemsaudan» ótkizip, bar dauysty «Núr-Otangha» audaryp, qalghan sýiek-sayaqty birli jarym partiyalargha laqtyryp, eski sýrleumen zymyrap óte shygha ma?

Áriyne, múny boljau ýshin baqsylyqtyng qajeti joq. Búl saylauda kimning aidarynan jel esetini әzirden-aq belgili. Endeshe, «saylau ótkizemiz» dep alashapqyn bolu nege kerek? Búghan mening basym jetpeydi. Mening basym jetetin bir-aq aqiqat bar. Qazaq memlekettiligining әdil tarihynda әdil saylau ótkize almaghan Túrghanqúlovtardyn, Túrghanqúlov sekildilerding esimi «altyn әrippen» jazylady.

Týiin

Men keyde biyliktegilerding ótirigine, sonyng jasaghan kýnәsine bolashaqta bala-shaghasy jauap beretin bolsa ghoy dep oilaymyn. Býgingi kýngi barlyq ótirikterding beti ashylghanda, ótirikshilerding ýrim-bútaghy azap shegip, әkelerin laghynetter edi? Árkim búghan jetkizbeu ýshin qam jasar edi. Al, biz bolsaq: «Saylau degen – ózine bergen yqtiyar» dep Ahmet Baytúrsynúlynyng sózin basshylyqqa alyp, saylau uchaskesine jýgire jóneler edik...  

Shәriphan Qaysar

Abai.kz