Júma, 26 Sәuir 2024
Qauip etkennen aitamyn 11620 0 pikir 29 Aqpan, 2016 saghat 11:16

«AQPARATTYQ TERRORIZM» QANDAY QAUIP TÓNDIREDI?

Býgingi kýnimizdi beybit zaman retinde sipattaghanymyzben, shyn mәninde dýniyejýzilik ýshinshi soghys dýbirinen tysqary qalyp otyrghan joqpyz. Álemning astan-kestenin shygharugha qabiletti asa útqyr sanalatyn yqpaly zor búl aspektimen sanaspaugha bolmaydy. Onyn  atauy – «aqparattyq soghys». Búl ózi býgin ghana ayaq astynan payda bolghan dýnie emes. HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda bastalghan  kommunistik tәrtipti ústanghandar men liyberaldyq  kózqarasty negizge alghan elder bolyp ekige qaq jarylghan jýiearalyq «qyrghiy-qabaq» soghys 1991 jyly liyberaldyqtardyng jenisimen ayaqtalghan edi.

Atalmysh teketires shyn mәninde, naghyz aqparattyq soghys bolghanyn erekshe atap aitqan lәzim. Aqparattyq soghysty salystyramaly týrde ghana ayaqtaldy degenimiz bolmasa, negizi, qazir de jalghasyp jatyr. Sosialistik lageri 60 jylgha juyq ómir sýrgende «SSSR» taraby ózin batys әlemine jaghymdy jaghynan tanyta almady. Sebebi, kenestik-sosialistik ýgit-nasihat mashinasynyng qyzmet tәsili tym qarabayyr әri anayy edi. Olar kóbinese, óz azamattarynyng «miyn tazalaugha» tyrysyp, bar ónerlerin soghan saldy. Sonyng saldarynan bolsa kerek, fashizmdi jenuge Kenes odaghynyng basty ról atqarghanyn ózderinen ózge elderding kóbisine aitarlyqtay sendire de alghan joq. Aytalyq, anglo-saksondyq әlemde dýniyejýzilik ekinshi soghystyng jenimpazy retinde AQSh pen Úly Britaniya ghana tanylady.

Kenes odaghyna býirekteri búrghan elderding ózi  sosialistik nasihatqa asa qatty ilanghandary shamaly. Mysaly, AQSh pen Europanyng birqatar elderinde 1940-shy jyldardyng sonynda amerikalyq biylik óristetken kommunizmge qarsy tegeuirindi әreketterge Kenes odaghy is jýzinde qarsy qoyatynday eshtenesi bolmay dәrmensizdik tanytty. Onyng syrtynda Kenes odaghyn jaqtaushy bolyp kelgen Fransiya, Italiya, Grekiya ýkimeti tarapynan da qoldau taba almay sosialistik lageri oqshaulandy.  

«Amerika dausy», Azat Europa» radiostansiyalarynyng aqparattaryna tosqauyl qong ýshin tolqyn ydyratqysh qúrylghylar ornatyp, «habar túnshyqtyru» әreketteri kommunistik әlemde yadrolyq qaru tasymaldaytyn zymyrannan da artyq ról atqarghandyghy turaly әngime qazirgi kýni tariyhqa ainaldy.  Ol tústa Kenes odaghy bastaghan kommunistik jýie baspasózdi iydeologiyalyq ýgit-nasihattyng basty qúralyna ainaldyryp aiyryqsha damytugha kýsh salsa, batystyqtar  radiostansiyalaryn algha shyghardy. Kenes odaghy bir ghana jurnaldyng ailyq taralymyn 12 million danagha jetkizse, Batys әlemi oghan qarsy radiostansiyalar arqyly tolassyz shabuyldap jatty.

Sol tústaghy televiziyalyq «secam» jýiesi kommunistik әlemge, al, «ntsecam» jýiesi batystyqtargha tiyesili boldy.  Osy sebepten, Batys elderinen әkelingen teledidardyng jýiesin auystyrmasa nemese arnayy adaptry bolmasa ony Qazakstanda nemese Bolgariyada kóru tipti de mýmkin emes edi. Radionyng qysqa tolqyndyq «FM» týri batystyq standart, orta jәne úzyn tolqyndaghy «LM», «WM» - kommunistik jýieniki bolyp qalyptasqan bolatyn.  

Bәrimizge mәlim «VEF» tranzistory qysqa tolqyndy ústamaytyn.  Radionyng tolqyndary, televiziyanyng jýiesine deyin eki tarapqa bólinui – qyrghiy-qabaq soghystyng eleuli bir saldary bolatyn. Búl neni kórsetedi?

Áriyne, búl eki týrli әlemde andysumen ótken elderding әrbiri óz azamattarynyng sanasyn kelesi jaqtyng aqparatymen «ulandyrmau» ýshin tabighat jaratqan tolqynnyng ózin menshiktep aludan tughan tarihy shyndyq edi.

«Nasihat» (propoganda) - ishki-syrtqy sayasy ýgit, «keri nasihat» (kontrpropoganda), «manipulyasiya» nemese aqparattyq adastyrushylyq, «aq», «qara», «súrghylt» nasihattar jәne «ekspansiya» nemese aqparattyq óktemdik degen terminder payda boldy. Osylaysha, adam sanasy men ruhany jan dýniyesin «injenerlendiru» arqyly ýgit-nasihattyng ózi ghylym retinde algha shyghyp, qaptaghan eksperiymentter, zertteuler jasaldy. Qysqasy, ainalyp kelgende, qyrghiy-qabaq soghystyng da eng basty qúraly – aqparat boldy.

Eki jýie arasynda ghana múnday arpalys órbumen shektele qoyghan joq. Bir jýiede bola túra kórshiles elderding ózi әrqaysy bir birining mәdeny yqpalynyng ekspansiyasynan azamattaryn, últyn qorghaudyng qamymen jantalasty. Aytalyq, Fransiya óz azamattarynyng әsire  amerikalanuynan saqtanyp, últtyq televiziyasyn «mesecam» jýiesine auystyrsa,  Soltýstik Koreya Japoniyanyng aqparattyq yqpalynan qorghanu ýshin «ntsc 4.43» degen telejýieni ishki kórsetilimderine qoldanghan.  Maqsaty, tek syrttan keletin aqparatty jabudy ghana kózdedi.

Jalpy, belgili bir memleket últtyq ereksheligi men bolmysyn, mýddesin, ishki sayasatyn qorghau ýshin eng aldymen aqparattyq saqtyqqa kóshetindigin osydan angharugha bolady. Qarapayym týrde beynelep aitsaq, aqparattan túratyn búrshaqty janbyrdyng anghal júrttyng tas tóbesin oiyp ketuinen qorghap, qalqan jasaghan ispetti әreket.

Qazirgi tanda da biz talqylap otyrghan soghystyng basty qaru-jaraghy – aqparat ekendigi әrkimge týsinikti. Óz yqpalyn arttyryp, әlemdi auzyna qaratqysy kelgen kez kelgen imperiya aqparat qúraldaryn paydalana otyryp, syrtqy nasihatqa asa den qoyady. Shyghystaghy kórshimiz Qytay eli búryn da, qazir de ózderining «mәdeniyet arqyly dostasu» sayasatynan ainyghan joq, aqparattyq ekspansiyasymen ainalasynyng ýreyin úshyrumen keledi. Ejelden ózderin әlemning ortalyghy («jýn-go van-suy») sanaytyn olarda qazir Konfusiyding ornyn televiziya men kino basqan.

Býgingi tanda Qytaydyng ortalyq televiziyasy 13 arna arqyly ishki aqparattaryn birneshe tilde taratady. Olar Shynjangha arnaghan 13-shi arnasyn  úighyrsha emes, tәulik boyy qazaq tilinde taratyp otyr. Onyng sebebi ne? Áriyne, onysy, bir oqpen eki qoyan atudyng amaly. Orta Aziyadaghy týrki tildi últtarmen birge Qazaqstangha osy telebaghdarlamanyng taratyluyna keng mýmkindik  bar.

Taghy bir jaqyn kórshisi Mongholiyagha da olar aqparattyq yqpalyn arttyrugha baryn salyp jatyr. Jalpy, Qytaydyng óz ishinde de Ishki Mongholiya dep atalatyn iri óniri bar. Ondaghy Hóh qalasynda barlyq telearna qytaysha sayrap túrady. Al, syrtqy Mongholiyagha arnalghan «Odon» (júldyz) dep atalatyn telearna tәulik boyy monghol tilinde habar taratyp jatyr.

Múnday ýrdisten Batys Europa elderi de shet qalyp jatqan joq. BBC – Úly Britaniya memleketi tarapynan qarjylandyrylatyn telekompaniya. Sondyqtan,  Britan elining syrtqy nasihaty men yqpalyn arttyrudy kózdeytin qúraly ekendigi aidan anyq. Sol sekildi «Doyche Velle» de Germaniyanyng syrtqy nasihatynyng basty qúraly.  Al, ishki jaghdayynda olardyng eshbiri shetel baghdarlamalarymen óz kórermenderin bas-kózsiz tópelep otyrghan joq.

Songhy jyldardaghy mәlimetke jýginsek, elimizde is jýzinde 2697 BAQ júmysyn jýrgizip otyrghan kórinedi. Ondaghy qazaqtildi BAQ ýlesi jalpy sanynyng nebary 19,1%-yn qúraydy, orystildi – 33,4%, qazaq jәne orys tilde­rin­degisi  35%, 12,5% – qazaq, orys jәne basqa da til­derde eken.

Barlyq 2427 baspadan 1619 ga­zet esepteledi, onyng ishinde mem­le­kettik – 328, jәne 1291-i – mem­le­kettik emes. Qazaq tilinde basy­la­tyn – 437 gazet, orys jә­ne basqa til­derde – 587, qazaqsha jәne orys­sha – 479, qazaq, orys jәne bas­qa tilderde – 116.

Jurnaldar­dyng jalpy sany – 808, 172 jurnal – memlekettik, 636 – memlekettik emes. Shy­gha­rylatyn jurnaldardyng jalpy sany orys tilinde – 304, qa­zaq jәne orys tilderinde – 237, qazaq, orys jәne basqa til­derde – 162, qazaq tilinde – 105.

Elde 259 elektrondyq BAQ әre­ket etedi, onyng ishindegi – 52 (mem­le­kettik – 11, mem­lekettik emes – 41, efiyr­ge qazaq jәne orys tilde­rinde shyghady), radio­kom­paniyalar – 49 (memlekettik – 5, mem­le­kettik emes – 44, efirge qa­z­aq jә­­ne orys tilderinde shy­ghady), ka­beldi televiziya ope­ra­tor­lary– 152, sput­niktik ha­bar taratu operator­la­ry – 6 (memlekettik – 1, memle­ket­tik emes – 5). Aqparattyq agent­tik­ter­ding jal­py sany – 11, onyng 10-y memle­ket­tik emes, bireui mem­­­­lekettik.

Qazirgi qazaq kórermenderi men tyndarmandardyng tútynyp aqparattarynyng kóp bóligi sheteldik kózderden alynyp otyr. Olar ID TV kabeldik jýiesine tapsyrys berip, qalaghan baghdarlamasyn kórip, jat mәdeniyet ekspansiyasyn esh bógetsiz qabylday alady. Aqparat qúraldarynyng ózge týrlerine de bizde esh tosqauyl jasalmaydy. Kabeldik televiziya jýielerine kimning iyelik etetini, oghan jasalatyn baqylau bar ma, ol jaghy әzirshe beymәlim. Ár otbasy ay sayyn kimge ne ýshin tólemaqy úsynyp otyrghanyn biluge tolyqtay qaqyly. Biraq, Qazaqstanda kóp jaghdayda «kommersiyalyq qúpiya» degen jeleumen auyzdy jauyp tastau  qatty etek jayghan.

Múhittyng arghy jaghyndaghy bir qala kóshesinde bolghan jarylys, Qytaydaghy jer dýmpui, aral manyndaghy elderde bolghan sunamy ózimiz túratyn kóshening manynda bolghan jol kólik aptynan beter bizdi qatty dýrliktiredi. Qazaqstan azamattary el ishindegi qogham qayratkerleri men sayasatkerlerden góri kórshi Reseydegi sayasy túlghalardy bes qoldyng salasynday jetik biledi. Syrtqy aqparattyng yqpaly býgingi kýni el azamattarynyng sanasyn әbden túmshalap alghan. Ishinara ulap ta jatyr. Jastarymyzdyng aldy Siriyagha baryp, soghysqa qatysyp jýrgen jaylary bar. Osylaysha, biz azamattarymyzdyng sanasyn esh sýzgisiz qaldyryp, aqparattyq tasqyn men alapat dauyldyng aldynda esh qorghansyz qaldyrdyq.

IYdeologiyalyq qyrghy qabaq soghys ayaqtalghanda jenilis tauyp, liyberalizmge moyynsynghandardyn  juan ortasynda biz de barmyz. Biraq, odan sabaq alyp, aqparattyq soghysqa tótep beruge tyrysyp jatqanymyz shamaly. Qyrghy qabaq soghys ayaqtalghanymen ainalaymyzda aqparattyq ekspansiya, neokolonizm ýshin taytalas tolastamaq túrmaq barghan sayyn órship barady. Kezinde әlemdi dýr silkindirgen Shynghys han Temýjin aitqan «Kónilin aulap, janyn jaulasan, tәni qayda barar» degen sózi dәl qazirgi aqparattyq soghysty menzep túrghanday kórinedi (Mongolyn nuus tovchoo. – UHG. – UB: 1990. – 157 h).

Qazirgi tanda qazaqtyng sanasyn jaulap iyelik etuge fashizm, liyberalizm, neokommunizm, panislamizm bәri mýddeli. Biz de óz kezegimizde jylt etkenning bәrin shetten izdeymiz, «bireuding qansyghyn tansyq» kóremiz. Shetten aghylyp kelip jatqan aqparattyq, jarnamalyq nasihatty eshbir sýzgisiz qabyldaytynymyz da sondyqtan.

Sonymen qatar baspasóz bostandyghyn óz mýddesine layyqtaudy kózdeytin kýshter BAQ derbestigin barynsha shektep, ony oligarhiyalyq toptargha, sayasiy-qarjylyq kompaniyalargha telmirtip qoigha yntaly.

Qazir Qazaqstanda Resey tarapynan aghylyp jatqan media ónimder aqparattyq tanymnan búryn yqpal etu ýgit-nasihattyq sipaty basym bolyp jatyr. Tehnologiyanyng qaryshtap damuynyng nәtiyjesinde adamzat tarihynda almasqan barlyq aqparatqa teng keletin mәlimetti songhy bes jyldyng ishinde alyp ýlgergen ekenbiz. Eger aqparat kereghar mazmúndaghy nasihat sipattaghy qalpynda «qúlaqtan kirip, boydy alghan»  bolsa,  ózindik oisyz, qúndylyqtan ada, kózqarasy tiyanaqsyz mәngýrttikke ainaldyrugha osynyng ózi-aq molynan jetedi.

Ol ýshin eng aldymen, aqparat salasyndaghy shetel investisiyasyna baqylau jasaumen qatar jat diny aghymdardy, týrli azyq-týlik ónimderin nasihattaytyn san aluan jobalardyng da astaryna tereng ýniluge tura keledi. Reseylik, qytaylyq, amerikalyq, ózbekstandyq jәne ózge de kimdiki ekeni beymәlim televiziya arnalarynyng taraluyna,  aghylshyn, orys, qytay, german tilderinde baghdarlama taratatyn radio stansiyalardy da nazardan tys qaldyrugha bolmaydy. Býgingi kýni olar habarlaryn shetten taratsa, ertengi kýni el ishine enip te qyzmetin jýrgize bastauy ghajap emes.  Búl – birishiden.

Al, ekinshiden, syrtqy aqparat ekspansiyasy men nasihatynan tys ishki manipulyasiya, aqparattyq adastyrushylyq, jalghan aqparat taratu, azghana toptyng mýddesine qyzmet etetin BAQ atauly bolmauyn, meylinshe, kópting ortaq menshigi basymdyq beretin nysan retinde úiymdastyrylghany abzal. Qaltaly toptardyng bәri baspasózben birge onyng aqparatyn da qosa iyemdenetin, búqaranyng qanday aqparat aluyn sheshetin, jurnalisterdi aitqanyna kóndirip, aidaghanymen jýrgizetin, qoghamdyq pikirge әlimjettik jasaugha tyrysushylyqty alastaudyng mәni  últtyq mýddeni qorghauda jatyr.

Baspasóz salasyn liyberaldandyru, sóz bostandyghyn qamtamasyz etuding manyzy aitarlyqtay. Biraq, búl degenimiz atalmysh qúndylyqty jeleu etip, óz maqsatyn ózgege zorlyqpen tanu emes. Aqparat qúraly qojayyndiki bolghanymen baspasóz erkindigi әrdayym halyqtiki bolyp qala beredi.  Anyghyna kelgende, aqparat taratugha qoldanylatyn tehnikalyq qúraldar, ghimarat, kenselerdi menshikteuge bolady, al,  aqparattyng dәl ózin jәne onyng taraytyn әue tolqynyna eshkim iyelik etpeui kerek.

Atalmysh ara jikti ajyratyp, ýilestiru ýshin eldegi barlyq aqparattyq qúraldar aksionerlik qogham týrinde úiymdastyrylghany dúrys bolmaq. Sheteldik nasihat túrpatyndaghy baghdarlamalar men jariyalanymdardyng aqparattaryna qoyylatyn baqylaudy kýsheytkenimiz bolmasa, el ishinde taraytyn aqparattargha meylinshe erkindik berilgeni jón. Bastysy, aqparat aghynyn azghana toptyng emes, qoghamnyng baqylauyna beru, ashyq jariyalylyqty baspasóz arqyly keninen óristetken abzal. Aqparat salasynda «jaman ýiding qonaghy biyleydige» jol bermeu kerek.

Internet arqyly zorlyq-zombylyqty, diny aghymdardyng lankestik fanatizmin, nәpsiqúmarlyq pen jenil jýristilikti nasihattaytyn sayt, portaldaryn búghattap jabu – aqparat qabyldau bostandyghyn shekteu emes, kerisinshe, aqparattyq qauipting aldyn alu bolmaq. Halyqtyng sanasy men miy – qoqys tógetin alang emes. Sondyqtan, últtyq mýdde túrghysynan kelgende, oghan mindetti týrde myqty sýzgi qajet. Kommersiyalyq telearnalar jastardyng sanasyna keri әser etetin, moraldyq azghyndyqqa úshyratatyn baghdarlama dayyndap kórsetuden ózderi de әrdayym bas tartugha tiyis. Sonymen qatar týrli qoghamdyq jәne kórkemdik kenester qúrylyp, aqyl qosyp otyrsa, núr ýstine núr.

Oq atpay otarlaytyn «aqparattyq soghystyn» osynau myltyqsyz maydanynda últymyzdyng sanasyn zaqymdamay aman sau alyp qala alsaq qana jeniske jetemiz. Ol ýshin algha shabuyldap ketpesek te, sheginbey qorghana otyryp, últymyzdyng sanasyn ziyandy aqparattardan saqtap qalghanymyz abzal.

Aqparat  qúraldaryn qarjylandyrugha kedergi jasalmasa da, últtyq aqparattyq sayasattyng qaghidalaryna say jәne jurnalisterding kәsiby etikasynyng normalary búl jerde qaperge alynugha tiyis. Múnyng ózi aita berdi, aqparat qúraly tәuelsizdiginin, onyng shygharmashylyq bostandyghynyng basty ólshemi bolatyn manyzdy kórsetkish.

Mediabiznes salasyndaghy sheshimin kýtken mәseleler de nazardan tys qalmauy qajet. BAQ ruhany qúndylyq jasaytyn nysan. Osy sebepten onyng tuyndylarynyng nәtiyjesi men biznes salasyndaghy tabysy ekeuining arasynda bir-birin joqqa shygharatyn sәtter key jaghdayda kezdesedi. «Aytylghan sóz atylghan oq» demekshi BAQ arqyly dýiim júrtqa tarap ketken qateni týzetip ýlgermey jatyp, ol ózining zalalyn tiygizip ketui әbden yqtimal. Onyng syrtynda jarnama rynogyndaghy yqpal men auditoriya ortasyndaghy reyting mәselesi de jeke bir taqyrypqa jýk bolatyn kýrdeli problema.

Búlardan ne tuyndaydy, degenge kelsek, aqparat qúraldary salasyndaghy kәsipkerlerding etika kodeksin jasau qajet. Oghan tek BAQ ókilderi ghana emes, onyng ónimderin jasaytyn barlyq qúrylymdar qamtylugha tiyis dep esepteymiz.

Kino kórsetilimder, beyne-audio taspalar, klipter, jarnama rolikteri men kóshe plakattary, sauda markalary jәne tauar etiyketkalaryna BAQ arqyly nasihattalyp halyqqa jetetindikten bәrine mass-media jauapty bolyp shyghatyny taghy belgili.

Býginde zorlyq-zombylyqty, ýrey-qorqynyshty beynelegen filimder ýshin de kórermender telearnalardy kinәlaydy. Al, negizi osy sala boyynsha kommersiyamen ainalysatyn kәsipkerlerdi әleumettik etikany, jastar tәrbiyesin oilaytyn, últymyzdyng dәstýrimen sanasugha mәjbýrleytin mehanizm kerek. Múnday qadam erkin aqparatqa túsau bolmaydy, qayta oghan degen jauapkershilikti arttyra týsedi.

Býgingi tanda aqparattyq tehnologiya týrleri myltyqsyz maydannyng qúralyna ainalyp otyr.  Endi, «aqparattyq soghys» degenge etimiz ýirenip, onyng «aqparattyq terrorizm»  degen balamasy estilse de tandanbaytyn boldyq.

Biz songhy 20 jyl boyy aqparattyq soghys turaly jaghymyz talghansha aittyq.  Al, qazirgi kýni aqparattyq ekspansiya shynayy kóriniske ainalyp ketti. Múnday soraqy shabuyldar sanqily әdispen kórinis tauyp jatyr. Eng soraqysy, aqparattyq lankesterding shyn bet-beynelerin jasyra alatyndyghynda bolyp túr. Soghan qaramastan, aqparattyq shabuyldyng baghyt-baghdaryna qarap, qay tústan kelgenin, onyng artynda kimder túrghanyn boljaugha bolady.

Jalpy, aqparattyq soghys degenning ózi kóp qyrly úghym. Onyng dәstýrli qúrylymynyng biri ýgit-nasihat ekendigin biz maqalanyng basynda atap kórsettik. Onyng tiyimdiligi men paydasyn  fashistik Germaniya men  stalindik Kenes odaghy erekshe baghalay bilgenine tarih kuә. 

Ýgit-nasihattyng lankestik shabuyl ma, basqa ma degendi anyqtau da asa qiyn sharua emes. Onyng paydalanatyn basty nysanynyng ózi BAQ ekeni belgili. Aqparattyq soghystyng osy týrin salanyng bilikti mamany, zertteushi G.Pochepsov «adam balasynyng aqyl-oyyn jaulau ýshin jasalatyn soghys» dep atauy da kezdeysoqtyq emes.

Soghystyng búl soraqy týrine qoldanylatyn tehnologiyalyq әdister de barghan sayyn jetildirilip barady. Kiybernetikalyq baghyttar búryn qiyal ghajayyp anyz sekildi estiletin. Al, býgin adam ómirine zalal tóndiretin qauipke ainala bastady. Ár kiyber shabuyldyng ózindik qúpiya maqsaty bolady. Olar kóbinese, naqty bir mәlimetterdi nemese qanday bir baylanys jýiesin isten shygharudy kózdeydi. Ásirese, әskery nysandardy negizge aluy yqtimal.  

Aqparattyq terrorizm mysaldaryn tayau jyldardaghy derekterden kóruge bolady. Aytalyq, 2008 jyly jazda Latviyanyng zang shygharushy jogharghy orny Seym tarapynan sovettik týrli rәmizdik belgilerdi fashistik nyshan retinde tanyp, ony el kóleminde qoldanugha tiym salghan. Osy tústa latysh «IT» jýielerine joyqyn shabuyldar ýdey týsken.  Elding 300-den astam sayt, portaldaryna SSSR tuy men rәmizderi qaptap, orys tilinde neshe týrli balaghat sózder jazylghan.  Múnday soraqylyqtyng artynda reseylik hakerlerding túrghany da keyin anyqtalghan. Olar shabuyldyng qay tústan ekendigin jasyryp, júrtty janyldyru ýshin kiyber shabuyldaryn Fransiya men Shvesiyadaghy serverler arqyly taratqan. Búl turaly «Qúpiya soghys» atty enbeginde zertteushi M. Martishus jazghan edi.

Sonday-aq, 2007 jyly kóktemde Estoniyada shu bolghan qyzyl әsker eskertkishi jayyn da eske týsiruge bolady.  Ol tústa el biyligi Tallin qalasynyng ortalyghynan orys әskeri qúrmetine túrghyzylghan eskertkishti әskeriyler qorymyna kóshiru turaly sheshim qabyldaghan bolatyn. Bar bolghany osy. Sol ýshin Estoniya  kereghar ýgit-nasihattar men virtualdyq qaqtyghystyng astynda qaldy. Hakerler el biyligining kóptegen resmy sayttaryna shabuyldap, isten shygharyp, qala kóshelerinde beyberekettik úiymdastyrugha deyin bardy.  Búl jolghy kiyber shabuyldy úiymdastyrghandar da әdettegidey orys hakerleri bolyp shyqqan. Biraq, olar arnayy qyzmet ókilderi me, әlde, belgili bir últshyl shovnisterding jeke bastamasy boldy ma, ol jaghy beymәlim.

Qalay desek te, belgili bir nysandy kózdegen, arnayy maqsatqa negizdelgen terroristik aktiler bolghany anyq. Olay bolsa, «aqparattyq soghys» pen «aqparattyq terrorizm» degen ataulardyng bir-birimen  tórkindes ekendigi anyq angharylyp otyr.  

Aqparattyq jәne virtualdyq kenistikte múnday shabuyldardyng bolmay túrmasy basy ashyq әngime.  Olardyng zalaly da aitarlyqtay. «Aqparatyq soghys» pen «aqparattyq terrorizmdi» jappay qyryp-joyatyn qúral retinde qarastyrmasaq ta, qaupi jaghynan kelgende odan kem týspeytindigimen sanasugha tiyispiz. Qazirgi әlemde hakerlik shabuyldyng әuejaylar men atom energetikalyq stansiyalaryn basqaru  jýiesi sekildi manyzdy nysandardy nysanagha almasyna da kepildik joq.

Qalasaq ta, qalamasaq ta aqparattyq bәsekelestik, «my tazalaushylyq», zorlyq-zombylyq ataulylar belgili kenistikterde órship túr. Olay bolsa, әr aqparatty enbektegen baladan, enkeygen qariyagha deyin óz sanasyndaghy sýzgiden ótkizip baryp qabyldaytyn qabilettilik kerek. BAQ arqyly beriletin aqparattardy qalay tandaymyz degennen bastap, qanday teleserial kórsetilui kerek ekendigine deyin arnayy baghyt belgilegen jón. 

Quandyq ShAMAHAYÚLY, QR mәdeniyet qayratkeri, halyqaralyq jurnalist 

Abai.kz

0 pikir