Júma, 3 Mamyr 2024
Alashorda 5910 0 pikir 10 Mamyr, 2016 saghat 11:57

ZUQA BATYR. TARIHYMYZGhA JANAShA KÓZQARAS

Qazaq  handyghynyng tarihy, týptep  kelgende, el  bolu  jolyndaghy  kýrestin  tarihy. Birde  sharyqtap, birde  qúldyraghanyna  qaramastan, Qazaq  handyghy  ómir sýrgen  zamanda  qazaq  halqy  ózinin  últtyq  tóltumalyghyn  birjolata  ornyqtyryp  ýlgerdi. Qazaq  handyghy  kezinde  qazaq  halqy  últ  retinde  ózinin  mәdeniy-ruhaniy  jәne  moralidyq-etikalyq  qalyptaryn  daralap aldy. Tәnirdin  ózi  tileules  bolghanday, arqaly óner  týrleri  asqaq  ruhty  tóltuma  bolmysyn  qalyptastyrdy. Sóz  joq,  múnyn  bәri  en  aldymen  Qazaq  handyghy  kezinde  sәtti  jýrgizilgen  memlekettik  iydeologiya  men  últtyq iydeyanyng tikeley  nәtiyjesi  edi  dep  aitugha  negiz  mol.

Altyn  Orda, Aq  Orda, Kók  Orda  júrtyndaghy  әleumettin  tenizdey  tolqyp, suday  sapyrylysuy barysynda  Qazaq  handyghynyn  ayasyna toptasqan  ru-taypalar  da  meyilinshe  alashabyr  bolatyn. Osynau  tarihiy  zobalan  zamannyn  en  aiqyn  aighaghyn,  kýni  býginge  deyin  bir ru-taypanyn  birneshe  týrki  tektes  halyqtar  qúramynda  úshyrasuynan  da  angharugha  bolady. Sol Altyn Ordanyn  da týbine  jetken  birliksiz  tirlik, әr biri  óz qara  basyn kýittegeni sebep bolghan-dy. Neshe  týrli qiyn-qystau kezenderde, talay  aumaly-tókpeli zamandarda, monghol shapqynshylyghy, әsirese orys  otarlauy, Resey men Qytay әdeyi  qalmaq pen jonghardy  qazaqqa  aidap saluy, Qoqan handyghynyn  bodanyna  týsken  tústa da Edil men Altay, Qaratau men Saryarqa  aralyghyn  mekendegen  últ pen úlystar  qazaqtyghyn  joghaltqan  joq. 

Qazaq  handyghyn jasaqtaghan  kemengerler  ә degennen  myqtap eskergen, sahara tósinde  suday  sapyrylysyp, miday  aralasqan  ru-taypalardyn  tanym-týsinigindegi  en  kiyeli jaralym bolyp  tabylatyn  etnotekti  negiz  etpey, bir  tilde  sóilep  túrmay  júrtshylyqty  bir  mýddege   júmyldyru  mýmkin  emes  edi. IYsi  qazaqty  Alash  nemese  Qazaq  dep  atalatyn  bir  kisiden  taraluy  da  etnotútastyqty  kókseuden  tughan  úly  sharttylyq, Úly birlik iydeyasy  deuge  tolyq  negiz  mol. Osylay babalar  amanaty – birlik edi. Birlik  elim  degen  tarlandy  talaugha  bermeuden  tanylady. Birligi  myqty, sanasy  sergek  elge  syrttan  keler  sergelden  joq. Sol sebepti,  biz  qazaq  ýshin,  sanany  serpu  ýshin  birlikti  tu, tatulyqty  túghyr  etu – tura  jol. Áriyne, ruhy  kýshti, bolashaqqa  senimi  mol  halyq  qana  qanday  qiyndyqqa  da shydas  bere alady.

Ómir bolghan  song  ru-taypalar  arasyndaghy  jalghyz-jarym tentek-shodyrlardyng  birde  tatu, birde  qatu  minez-qylyghymen kórinui – tabighiy  qúbylys. Alayda  qazaqtyn  dәstýrli  qoghamynda  ru men  rudyn, taypa  men  taypanyn  arasy  kórmestey  bolyp  suysyp  ketken  jaghdaydy  aqsaqal  tariyh  bilmeydi. Olay  boluy  mýmkin  de  emes.

Óitkeni, qargha  tamyrly  qazaqtyn  tuysqandyq  jýiesi  bir  jaghynan,  birlik-pәtuany  en  úly  qúndylyqqa  balap  otyratyn  ru-taypa  basshylary  ekinshi  jaghynan  tegeurindi  yqpal  etip,  el  ishindegi  qyrbaylyqtyn  ushyghyp  ketuine  әste  jol  bermegen. Demek, qazaqtyn  dәstýrli  qoghamyndaghy  ru-taypalardy  ózara  órelestirip, olardy  bir-birinen  ne  artyq, ne  kem  etip  kórsetu  ýrdisteri  ómir  shyndyghyna  say  kelmeydi. Qazaqtyn  dәstýrli  qoghamynda  әrbir  rudyn  әleumettik-sayasy qúrylym  retinde  memlekettik  isterge  aralasuy  ózinen-ózi  rular  arasyndaghy  tendikti  qalyptastyrghan. Múny  teren  sezinip, eldik  isterge  belsendi  aralasqan  rulardyn  qashan da  merey-mәrtebeleri  joghary  bolghan. 

HH ghasyr  qazaq  tarihyna  úly  ózgerister  әkeldi. Olardyn  ishinde  últty  úlyqtaghandary da, últtyn  qasiretine ainaldyrghandary da bar. HH ghasyr  basyndaghy  qazaq  qoghamy  ýmitinen  kýdigi  basym  ózgerister  men  qayshylyqtargha  toly  bolatyn. Últty  úiystyratyn  memlekettiliktin  ornyn  otarlau  missiyasyn  kózdegen  әkimshilik  basqaru  organdary  basty, qazaq  halqynyn  iyeliginen  alynyp, memlekettik  menshik  dep  jariyalanghan  jer  әkimshilik-aumaqtyq  bóliske  týsti, dәstýrli  sharuashylyq-mәdeniy  tiypi  kapitalistik  qatynastargha  azdy-kópti  beyimdelgenimen, imperiyalyq  óktemdikke  qúrylghan  bәsekege  tótep  bere  almaytyny  belgili  boldy.

Búl barsha  әlemnin  qayta  bóliske  kirisip  ketken  dәuiri  edi. Áldiler  әlsizdi  bóridey  talaghan, qazaqtyn  halyq  retinde  saqtalyp  qalatyn-qalmaytyny  beymәlim  ghasyrlar  toghysynda  әleumettik  ilgerileu  ataulyny  qoghamdyq-ekonomikalyq  formasiyamen, proletariattyn  tap  kýresimen,  sosialistik  revolusiyamen  baylanystyrushy  ilim – tariyhqa  materialistik  kózqaras, shyghystyq  ómir  zandylyqtary  men  aqiqatynan  alshaq  jatqanyn  әshkerelegen  qúbylys  qazaq  dalasynda  dýniyege  keldi.

Torlaghan  túmannan  jol  tappay  túrghan  halqyn  órge  sýiregen  kýsh  Alash  qozghalysy  edi. Sayasy mәdeniyeti  әlemdik  dengeyge  kóterilgen,  kәsibiy  dayarlyghy  zamanynyn  súranysyna  say, adamgershilik-imandyq  qasiyetteri  úly  dalanyn  san   ghasyrlyq  qasterli  qúndylyqtarymen  sugharylghan  Á. Bókeyhan, A. Baytúrsynúly, M. Dulatúly, M.Tynyshbayúly, J. Aqpayúly, B. Qaratayúly  syndy  dýldýlder  bastapqyda  osynau  qozghalystyn  túlghalyq-intellektualdyq  әleuetin  somdasa, ile-shala H. Dosmúhamedúly, M. Júmabayúly, S. Seyfulliyn, T. Rysqúl, S. Saduaqasúly, M. Áuezúly, J. Aymauytúly, M. Shoqay  taghy basqalar әrlendirdi.

Ángime olardyn  bәri  últshyl, últjandy, últy  ýshin  bilimi  men  biligin,  kýsh-quatyn  júmsaghanynda  emes, tipti  tughan  halqy  ýshin  qúrbandyqqa  barghanynda dep týsingen jón. Últ  mýddesin   tu  etip kótergen  Alash  ziyalylary  qazaq  qoghamyn  otarlyq  ezgiden  alyp  shyghatyn,  damyp  ketken  elder  qataryna  qosatyn  joldardy  izdegende  pikir   aluandyghyn  joqqa  shygharmady. Ghasyr  basyndaghy  Alash  ziyalylaryn  úly  isterge  júmyldyrghan,  qoghamdyq-sayasiy,  shygharmashylyq  izdenisterine  negiz  qalaghan  últtyq  iydeyanyn  bastau  búlaghy,  birinshiden,  tughan  halqynyn  jan  tózgisiz  auyr  hali, ekinshiden,  qayshylyqqa  belshesinen  batqan  Reseyde  liyberalizmnin  kýsheni, ýshinshiden,  әlemde  últ-azattyq  qozghalysynyn  jandanuy  bolsa, mәni  men  mindetteri  1905-1907  jyldardaghy  orys-japon soghysy  túsynda  jýielendi.  Ishki  Reseydegi  partiyalar  men  aghymdar  sharpysy, samoderjaviyenin  irgesin  shayqap,  bedelin  týsirgen  ereuilder  men  kóterilister  últ  ziyalylary  men  oqyghandaryna  da,  qalyn  búqara  da  oi  saldy,  is-әreketke   shaqyrdy,  esei  mektebine  ainaldy. Otarlyq  ezgige  qarsy  kýrestin  jana  týrleri  dýniyege  keldi.

Osynday zaman  zardabyna  tózgisi  kelmegen, aq  patsha  úlyqtary  men  ózara  shen  ýshin  itshe  yryldasqan  el  basshylarynan  kónili  qalghan,  (qazirgi  Shyghys  Qazaqstan  oblysy  Zaysan  audany  Kendirlik)  auylda  tuyp-ósken  Zuqa Sәbiytúly  ózine  qarasty  jәne  tileules  aghayyn-tuystaryn  ertip, Sayqynnan  orystyn  bodanynan  aulaq  Sauyrgha  baryp  qonystanady. Jastayynan  eren  zerek  ósken  Zuqa diniy  bilimi  mol, auzy  dualy  sheshen  tildi, meshitke  baryp, medrese  ústap, shәkirtter  tәrbiyeleydi. Keyinirek  ústazdyq  emes,  jalpy  últqy  qyzmet  etu  jolyna  birjola  týsedi.

HH ghasyrdyn  basynda  el-jerimen  bóten  júrttyn  qolynda   qalyp  qoyghan  qandastaryna  arasha  týsip, basshysyz, biyliksiz, qorghansyz,  qarusyz  halqyn  jan-jaghynan  talan-tarajgha  úshyratqan  ýkimetke  qarsy  túryp, qyzghyshtay  qorghaydy. Áleumettik   tensizdiktermen  ómirinin  sonyna  deyin  bel  sheshpey,  attan  týspey,  ayausyz  kýresken  tarihiy  qolbasshy. 1928  jyly  Altaygha  qosymsha  qorghanys  elshisi  bolyp  Vy Jyngo  deytin  basshy  kelip, qarapayym  halyqty  qan  qaqsatady. Áskeriy  kýshpen  ozbyrlyq  jýrgizip, salyqty  shekten  tys  auyrlatyp, eldi  erekshe  qinaydy. Vy Jyngonyn  búl  zúlymdyghyna  shydamaghan  Zuqa  batyr  qol  jinap  qarsy  shyghady. Zuqa  Sәbiytúly  turaly  Qytayda  eki  kitap  jaryq  kórdi. Biri  Batyrhan  Qúsbeginnin  «Zuqa  batyr» romany bolsa, ekinshisi 45 jyl týrmede  otyrghan  Qajyghúmar  Shabdanúlynyng  «Pana» romany.  

Áriyne, ótkenge  salauat, múndayda bolashaghynan  ýmiti  bar  el  tarihiy  zardaptan  aryludy  últtyn  úly  múratyna  ainaldyruy  qajet. Otarshyldyq  mýdde ornyqtyrghan  qoghamdyq-әleumettik  qúrylym  men  diktaturalyq  rejiym  ýstemdik  qúrghan ortada  dәstýrli  enshi  institutynyn  saqtalyp  qaluy  mýmkin  emes  edi.

Últ  taghdyry  jattyn  qúzyryna  tap  bolghanda  etnostyn  ishten  iriytin  әmbebap  zandylyghy  qazaq  qoghamyn  da  az  uaqyt  ayasynda  indettey  jaylap  ýlgerdi. Búl  rette  dәstýrli  qazaq  qoghamyndaghy  ru-taypalyq  jýieni  jarastyryp  otyratyn  enshilestik  instituty  siyaqty  tegeurindi  tetikter  otarshyldyq  jýienin  en  alghashqy  qúrbany  boluy  zandy  edi. Irgeli  ru  ayasynan  kishi  rudyn  enshi  alyp, jeke  ru  bolyp  bólinip  shyghu  dәstýrinin  mýlde  toqtay  bastaghanyna  alghash  ret  V.V. Radlov  nazar  audardy  jәne  Resey  otarshyldyghyna  baylanysty  dendep  bara  jatqan  búl  ýrdis  týptin-týbinde  qazaq  qoghamyn  azdyryp-tozdyryp,  qayyrshylyqqa  alyp  keletinin  atap  kórsetken  bolatyn. Kóregen  ghalymnyn  aitqany  aiday  kelgenine  tariyh  kuә. (V.V. Radlov. K voprosu  ob  kirgizah—SP b. 1893g. Str 82-83) 

Alayda  bardy  bar deumen  birge,  joqty  joq  deu  de  shyndyq  joly  ekenin  esten  shygharmau  paryz. Óitkeni, shyndyq  jolynan  auytqyp, kózge  týsudin  kýpirshiligimen, joqty  jasyryp,  bardyn  baghasyn  asyryp, azdy-kópti  jetistigimizge  jelpirip, órekpiy  beru de órge  bastyrmaydy. Onyn  ornyna  tónirekte bolyp  jatqannyn  bәrine  bayyppen  qarap, jetkenimizdi  estelikpen  jetildire  otyryp, keshegi  bodandyqtyn  bodauyna   ketken  qúndylyqtarymyzdy  týgeldey  týgendep, halyqtyq  qasiyetimizdi  qalpyna  keltirip, qazaqtyn  әlemge  tanyla  bastaghan  atyna  zaty  say  el  boluy  qajettigin  qaperden  shygharmay, әr  sәtti  iygilikke  ainaldyru  qamynda  bolghanymyz  abzal. Biz  siyaqty  joghaltqany  kóp  halyqqa  basqasha  bolu  jaqsylyq  әkelmeydi.

Júmamúrat   Shәmshi, jurnalist, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 881
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 742
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 573
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 579