(19 aqpan Ospan batyr Silәmúlynyng  qolgha týsken kýni)

Ospan batyr Silәmúlynyng songhy ómiri sóz bolghanda Barkól jerinde otyrghan onyng ordasyna qytay qyzyl armiyasynyng elshi jiberui tilge tiyek etiledi. 

Shyn mәninde qyzyldar men Ospannyng birigu qaupi Kenes Odaghyn quattaytyn toptar men búrynghy «Shyghys Týrkistan respublikasynyn» ornyn iyelep otyrghan «ýsh aimaqshyldardy» qatty alandatty. Kenes Odaghynyng jol-joryq kórsetuine jәne onyng iydeyasyndaghy sayasiy-әskery toptargha ólerdey qarsy bolghan Ospan batyrdyng qyzyldardyng senimine bólenui «jalghan tónkerisshilderdin» bet-perdesin aiparaday ashyp qana qoymay, olardyng jau sanaghan adamyn tarih sahnasyna qayta kóterip shyghatynday edi. Syrtta AQSh jәne Kenes Odaghy óz úpaylaryn týgendeytin kýshterge qoldau kórsetuge jantalassa, ishtegi ymyragha kelmes alauyz toptar da bas paydasyn oilap, baqay qulyqpen arpalysqa týsti. Sóitip endigi jerde baghynyshty bolghan Shynjandaghy jergilikti toptar ishinde qyzyldargha kim búryn jaqsy kórinip qalar eken degen qyzghanysh pen baqtalastyq qatarynan ómir sýrgen taytalasqan jaghday qalyptasty. Olardyng ishinde jaqsy kórinu niyetindegi jaghatsyghandar men jaulyq pighyl tanytyp ýrke qaraushylar da bar edi.

Erlikpen bastalyp, órlikpen jalghasqan últ-azattyq qozghalysyn «býlikke» balaghan «Ýsh aimaq» Ospangha búdan búryn da shoshyna qaraytyn edi. Búl turaly «Shynjannyng ýsh aimaq tónkerisi tarihy» («Últtar» baspasy, 2000 jyl.) atty kitaptyng 340-betinde: «Ospan, Qaliybek, Jaujap (monghol) býligi art-artynan tuylghandyqtan, ýsh aimaqtyng jaghdayy kýnnen-kýnge ushyghyp, mýshkil halge kiriptar boldy. Últtyq armiya әskery kýshining jetkiliksizdigi tútas ýsh aimaq ýkimetine auyr qater tóndirdi», – dep jazady.

1949 jyly 26 tamyzda halyq azattyq armiyasy Lanjudy basyp aldy.

Qytay tóraghasy Mau Zydunmen Qytay armiyasynyng bas qolbasshysy Ju Dynyng ornalastyruyna say, Qytay qyzyl armiya­synyng 2, 6 korpustary 1-shi әskery polktyng qolbasshysy Uang Jynnyng qolbasshylyghynda 1949 jyly qazannyng 10 kýni Shynjandy azat etuding joryghyn bastady. Sharlaushylar qosynynyng soghys avtomobili polki polkovnik Hu Jiyannyng basshylyghynda 10 qazan kýni Jiishuannan attanyp, 13 qazan kýni Qúmylgha jetip, 20 qazan kýni saghat 15-te Ýrimji qalasyna kirdi. Ile-shala Uanynmau, Golyng basshylyghyndaghy 2 korpustyng bólimderi jәne Lu Yuanfa, Jang Shiyanu basshylyghyndaghy 6 korpustyng bólimderi Shynjannyng jer-jerine kelip ornalasty.

«Osynday jaghdayda Ospandy shalghan bir úshyq boldy. Shybarayghyr Qapas batyr óz aldyna ketip bara jatyp, Ýrimjiden Qúmylgha ketip bara jatqan Gonshandannyng (Qytay kompartiyasy) bir soghys generalyn atyp tastady. Ekinshi úshyq Ospan Amerika konsuly Mәkkirnandy kópke deyin qashyryp jibermey, qolynda saqtap otyrghan bolatyn» («Azattyqtyng óshpes ruhy» Almaty, «Sardar» 2008 j,163-bet).

Al, janaghy atylghan general turaly «Shynjanda beleng bergen shynayy ister» (3-tom. Ýrimji, 2009j) atty kitaptyng 176 betinde onyng bandylardy jonggha attanghan qyzyl 16 deviziya komandiyrining orynbasary Lo Shauiýy ekenin aitady.

Shyn mәninde búl da asa ýlken sebep emes edi. Ospannyng da, komunisterding de óz esepteri men ishki tandaulary bar bolatyn.

Zәkishinderding Uang Jyn Ospandy Ýrimjige ekinshi ret shaqyrtyp jatyr dep kelip, «Ospan kelsin. Mening kýsh-quatymdy kórsin. Kóp bolsa janynda myng ýy bar shyghar. Bir ýige bir aeroplannan jiberemin», – dep kýsh kórsetti deui otqa may qúighanday boldy. «Osy sózge qarata Ospannyn: «Mening últtyq tәuelsizdik qúqyghymdy tanysang baramyn. Eger “Shynjannyng últtyq tәuelsizdigin tanymaymyn. Basa biyleymin. Jútamyn” desen, kelip jútyp baq», – dep jauap berui», («Azattyqtyng óshpes ruhy» Almaty, «Sardar» 2008 j, 163-164 bet.) – jaulyqtyng ashyqqa shyghuy edi.

Mine búl Ospan men qyzyldardyng at kekilin kesisken alghashqy sәti boldy. Endigi jerde olardy tatulastyrugha talpynushylardan góri ajyratugha, ara jigin ashugha úmtylghandar kóp boldy. «Ýsh aimaqshylardyn» bar niyeti Ospannyng kózin qúrtu edi.

Qytay komunisteri men «ýsh aimaqshylardyn» ishki oiyn jaqsy týsinip jetken Ospan endigi jerde ózine jasalghan әrtýrli qysym men qoqan-loqqygha qarsy qayta bas kóteru qamyna kiristi. «...Qaytadan bir úiym qúrdy. Býkil armiyanyng bastyghy Ospan, onyng orynbasary Jolbarys bolyp belgilendi. Eki polkting bastyghy retinde men (Núrghojay – J.Sh) jәne Qapas ekeuimiz belgilendik. Dәlelhan Jәnimhanúly әskery at, azyq, kólik dayyndaugha saylandy. Altynbek, Kәben, Qatay Barkól elining әskery bastyqtary bolyp saylandy» («Azattyqtyng óshpes ruhy» Almaty «Sardar» 2008 j, 165-bet.) Mine búl Ospannyng qyzyldargha qaratqan teketiresining bastaluy edi.

Osydan keyingi jerde Ospan auyly shegine soghys jasap, Gansuge qaray bet aldy.

Bir qyzyghy olardy qyzyldardan kóri «Sharqiy» atalghan «ýsh aimaqshylardyn» óksheley quuy kóbirek bolghan kórinedi. Búl jayynda Núrghojay batyr atalghan enbegining 165-166 betterinde birinshi ret: «Biz Sarqamysta otyrghanbyz. Ýsh aimaq atyn jamylyp, orys armiyasy kelip basty. Olarmen ayausyz soghysyp, kóp adamyn qyryp tastadyq. Qalghan әskerleri jenilip, Norigha sheginip ketti» dese, endi birde «Ospan, Jәnimhandar Taqyrbastau, Sarbastaugha baryp ornalasty. Bir júmadan keyin orystardyng jalghan Sharqy Týrkistan atyndaghy әskerleri kelip basty», – degendi aitady. Demek Ospandardyng әli de bolsa qyzyldarmen til biriktiruining mýmkindiginen alandaghan Kenes Odaghy óz armiyasyn kirgizip, «ýsh aimaqshylarmen» sәikese otyryp, qyzyldardan búryn qarmanudy oilaghan siyaqty. Tipti ol kómekti «ýsh aimaqshylardyn» әdeyi súrap aluy da nemese qyzyldyrdyng týrtip salyp, bilse de bilmeske salyp tasada túruy da әbden mýmkin edi.

Osylaysha onsyz da órisi otqa oranghan Ospannyng jaulary kóbeydi. Ýsh aimaqshylardyng aradaghy qaqtyghysty qasaqana ýrleuimen, ony ózimizge qarsy oq atty dep tolyq sengen qytay qyzyly óksheley quyp, qúrtugha bel baylady. Lo Yuanfa atty qytay generaldyng «Qúiyrshyqtardy óksheley quyp joy» atty maqalasynda búl jay turaly bylaysha bayandalady: «Shynjang әskery bólimi búiryq boyynsha býlikti tynyshtandyratyn boldy. Búghan Uang Jyn joldas ózi bas qolbasshy boldy da, al men Soltýstik Shynjanda qúiyrshyqtardy joi alghy shebining qolbasshysy boldym. Men 6-korpustyng әskery bólimderi men últtyq armiyanyng 40 polkining tank polkining tyghyz sәikesuinde, shyghys jәne batys eki betalystan shabuyldap, qanypezer qúiyrshyqtardy qúrtu búiryghyn týsirdim» («Shynjanda beleng bergen shynayy ister» 3-tom. Ýrimji, 2009j.174-bet).

Al Núrghojay batyr Kókserke, Sarbúlaqta otyrghanda ýsh myng tankti armiya kelip basqanyn aitady.

Qyzyldarmen bolghan bir retki soghysta Jәnimhan qajy qolgha týsedi. Qalghan el Gansugha qaray shegine soghys jasap, Qanambar tauynyng kýngeyindegi Maqay degen jerge deyin barady.

Ospannyng Shynjannan shyghyp, Gansu ólkesining Maqay degen jerine barghan kezi onyng aldaghy kýndegi ólim men ómirdi, bas iimen kýresti tandaytyn sheshushi kezeni boldy.

Tәnirding ornalastyruynday oghan «shetelge ketu jóninde» aqyl aitqan kórnekti túlghalar az bolghan joq. Dәlelhan Jәnimhanúly Maqayda Ospan batyrgha amandasyp, birge ketudi úsynady. Ospan batyr: «Kýsh-quat qalmady. Az kýn bolsa da, demalayyq. Janәbil batyrdyng 30-day adamy, ishinde ózi de bar, jortuylgha ketti. Solardy tosyp alsaq, jaqsy bolar ma eken? Olardyng ishinde Súltanshәripting azamattary da bar. Halyqtyng olardy tastap ketkisi kelmeydi», – dep ermey qalyp qoyady. (Janaltay D. «Qily zaman, qiyn kýnder». Almaty, 2000, 99-bet). Qaliybek Hakimde úly Hasandy 1950 jyly qazan aiynda qolyna bir hat, qasyna birneshe jigit berip, Qanambal tauynyng eteginde Maqay degen jerde otyrghan Ospan batyrgha jiberip, shetelge kóship ketu jónindegi úsynysyn jetkizedi. Biraq Ospan batyr Qaliybekting úsynysyn qabyldamay, oghan bir hat beredi. Ári «týsimde aq boz at minip, bir jasyl tóbege shyghyp jýr ekenmin», – dep әli de bolsa jaularymen soghysu oiynyng baryn, jeniske jetu jolyndaghy ýmit-seniminde bildiredi. (Hasan Oraltay. «Elim-aylap ótken ómir». Almaty. 2005j)

Núrghojay batyr da keterinde Ospangha baryp: «Endi túrudyng qajeti joq. Ketelik. Jau basatyn bolsa, jaudy jaryp shygha almaysyn. Bizge baruyng ýshin aldynda kesip ótetin ýsh ótkel bar: Maqay ótkeli, Tәjinor ótkeli, Qajyra ótkeli. Osynyng bәrining syrtynda bir taudy qarauylgha alyp otyrmyz, – deydi. «On neshe kýnnen keyin kóshemiz», – dep Ospan qalyp qoyady» («Azattyqtyng óshpes ruhy» Almaty, «Sardar» 2008 j, 170-bet)

Býginderi kózi tiri, әigili Zuqa batyrdyng kenje úly Sauat qajy da osy joldardyng avtoryna bergen súhbatynda búl әngimelerdi rastap, Soltanshәripting de sonday bir úsynys jasaghanyn, Ospannyng qosylmaghanyn tilge tiyek etedi. Sóitip dәl osy arada shetke ketetinder Gas, Temirlik ónirinde otyrghan eldi betke alyp, Tәijinúr tarapqa, Ospandar Altaygha betaludy maqsat etip Hayzygha qaray kóshedi. Hayzydan ary Qúmyl, Barkól, Bәitik, Qaptyq arqyly Altaydyng úly taularynyng keng qoynauyna ilinip ketip, kýresti jalghastyrudy armandaydy. Mýmkin bolsa kommunizimge jau bolyp otyrghan AQSh, Japoniya, Germaniya elderinen kómek alsam degendi de oilaydy.

Búl Ospannyng eshqanday әri-sәri bolmastan, óz taghdyrynyng sheshimin shygharyp, songhy baylamgha kelgen kezi edi.

Ospannyng óz adamdaryn baghyndyrghan synaymen qyzyldardyng ishine kirgizip, anys andaghany siyaqty, qyzyldar da ózine satylghan qazaq jansyzdary arqyly Ospannyng qybyr-jybyryn andyp otyrdy. Olar endigi jerde Ospannyng mýlde baghynbaytynyna tolyq kóz jetkizdi. Ekeuining arasynyng alystap, jaulyqqa ótkenine «ýsh aimaqshyldardyng da» qyby qanyp, qylyshyn silteuden tayynbady.

Tәijinúrdaghy Soltanshәrip auylynan kóp adam Gansudyng Dúnhuang qalasyna kelip, kóshuge kerekti azyq-týlik alyp qaytpaq­shy bolghanda, qyzyldar olardy tarpa bas salady. Attaryn tartyp alyp ózderin qamap tastaydy. Olardyng ishinen jol syryna qanyq, jýris-túrysqa ebdeyli ýsh jigitti tandap alyp, Ospan auylynan tyng tyndap qaytugha jiberedi. Ári olardyng jol bastauymen 1951 jyly 19 aqpannyng tang qaranghysynda Hayzydaghy Ospan auylyn tútqiyl basyp qalady.

Ospandy ústaugha erekshe enbek kórsetken qytay әskeri Kýng Chinyún «Ospandy ústau» atty maqalasynda bylay deydi: «1951 jyly 19 aqpan kýni tang sәride atty әskerler brigadasy Ospannyng 30 neshe kiyiz ýiine 3 baghyttan tútqiyldan shabuyl jasady. Shyrt úiqyda jatqan 100 den asa bandyny tútqyngha aldy. Ospannyng orynbasar qolbasshysy, ataqtaytyn batyry Janarqandy (Jәnәbil bolsa kerek-J.Sh) túra qashqanda, qua atysyp, oqqa úshyrdy. Shtab bastyghy Qapasty jaraly kýide qolgha týsirdi. Bandy atamany Ospan aq boz atyna minip, bandylardan birnesheuin ertip, qashyp ketti. Ol kezde atty әsker brigadasynyng 3 vzvodynda mәdeniyet múghalimi edim. Atqa myqty bolghandyqtan, Ospandy qughandardyng qatarynda men de alda kele jattym. Aldymda qashyp bara jatqan Ospandy anyqtap kórgen tústa jigerlenip, qayratyma minip dәldep ata berdim. Bandylardyng birnesheui attan domalap týsti. Al, Ospan shauyp bara jatyp, artyna qarap oq jaudyrumen boldy. Jiyrma jastaghy tepse-temir ýzetin shaghym edi. Qúiyrshyqtardyng bizding jauynger serikterimizdi, búqarany qyrghanyn oilaghanymda túla boyymdy sheksiz yza kek kernep, bandyny quyp jetip, halyqtyng kegin qaytarugha bekindim. Atymdy tebine qamshylap úshtyrttym. Ospan bandynyng artyna atqan oghynan etpettep, attyng jalyn qúshaqtay shauyp jaltardym. Atym Ospannyng aqboz atyna janasalay jaqyndaghanda atymnan Ospangha qaray úmtyla sekirip, qúshaqtay bas salyp, Ospandy attan jerge qúlattym. Jerge týsken son, arpaq-qúrpaq alysyp silkilestik. Ospan menen boyshandyghyna, deneligine sýienip, myltyghynyng nayzasymen basymdy qasqalay jardy. Jaranyng janyma batqanyna qaramay, men de bar pәrmenimmen júdyryqtap, tepkiley berdim. Kenet Ospan janyndaghy kezdigin suyryp alyp, meni oqty kózimen atyp, jaryp jibermek bolyp, túra úmtyldy. Dәl osy kezde bizding brigadanyng aspazy Lu Hualin shauyp jetip, jalma-jan myltyghynyng dýmimen Ospandy basqa perip ketti. Qylmysy basynan asqan qúiyrshyq atamany pyshaghy qolynan úshyp, esengirep úzynnan týsti. Barlyghymyz jabylyp baylap aldyq». («Shynjanda beleng bergen shynayy ister», 3-tom. Ýrimji, 2009 j, 190-bet)

Bir qyzyghy kýlli qytay tarihyndaghy meyli hún, meyli týrkige qatysty soghystyng bәrinde qytaylar jeniske jetken bolyp kórinedi. Nemese ózderining osal tústary men jenilisi turaly júmghan auzyn ashpaydy. Ospan әngimesinde de solay. Dese de, kólenke jaqty kósile sóilep otyryp, óz minin aityp qalushylar da kóp bolady.

Ospan tónkerisinde әkesimen tize qosa shayqasqan batyr úldary – Sherdiman, Nighymetolla jәne Nәby edi. Sherdiman 1970 jyly Qúljada týrmege qamalyp, úryp-soghumen, ashtan óldi. Nighymetolla 1972 jyly nauqastan qaytys boldy. Nәby talay targhalang tarihty keship, 2000 jyly ózining tughan auylynda, Ór Altaydyng Kóktoghayynda qúday ajalynan kóz júmdy. Sol Nәby ózining keyinge qaldyryp ketken estelikterinde әkesining qoldy boluyn bylaysha әngimeleydi: «1951 jyldyng basynda Maqay degen jerde otyrghan Ospan batyr auyly qayta keri kóship, Altaygha bet alady. Oghan sebep – batyr Gimalay asyp shetke ketudi qúptamaydy. Kóshuge Kenes bergenderge aitqan jauaby artymda qalghan elim bar, jan saughalap jalghyz ketpeymin dep qayta keri kóship, Qanambal tauynyng bókterindegi Hayyz degen kól jaghasyna kelip týsedi. Ári osy jerge qystap shyqpaq bolady.

1951 jyly aqpannyng 19 kýni tang endi agharyp atyp kele jatqanda, jau kelip basyp, aighay-shu, azan-qazan boldy da ketti. Qytay әskerlerining aighayynyng arasynan úqqanym, «Usyman, Usyman!» degen birneshe auyz sóz boldy.

Ákemning aq ordasy men mening shatyrym irgeles bolatyn. Jýgirip syrtqa shyghyp, birden әkemning ýiining beldeuine qaradym. Kýndiz-týni beldeude qantaruly túratyn aqboz at joq. Iә sәt, ketip qalghan eken dep týidim ishtey. Ýiding aldynda su aghar jyrashyq bar bolatyn, domalap sol jyrashyqqa týsip bas kótermesten býkshendep qúldap jýgirdim. Alla sәtin salghanda aldan eki agham – Sherdiman men Nighymetollany keziktirip, ýsheuimiz tabystyq. Olar menen birden әkemning jaghdayyn súrady, men «syrtqa shyqqanda beldeude at joq, qútylghan bolar», – degen joramal aittym. Olar «úzap ketpey túryp naqty kóz jetkizip alayyq», – dedi. Alayda, ol kezde Qytay әskerleri auyldy týgeldey qorshap alghan bolatyn. Aghalarym maghan «biz amalyn tauyp qoydy auylgha qaray betteteyik, sen qoy ishimen enbektep, til alyp qayt», – degen son, sol ailamen qayta auylgha kirip әkemning ketip qalghanyn bilip shyqtym. Sosyn aghalarym: «tang agharmay túryp, tau jaqqa jetip, boy tasalayyq, qorshau búzghandardyng bәri sol jaqqa bet alghan bolar, aman bolsaq tabysyp aqyl qosarmyz», – dedi. Su aghardy qúlday sәl jýgirip, endi alanqygha shyqqanymyz sol edi, arttan bizdi bayqap, qughan sherikterding dauysy estilip, aspangha oq atty.

Agham Sherdiman: «Sәl qashyp baryp bir-birimizge arqa berip túra qalayyq, olar bizdi tiri qolgha týsirmek, sol ýshin kózdep oq atpaydy. Kelip ainala qorshaydy, sol kezde ýsheuimiz birge ainaldyra shayqayyq, jalghyz amal sol!», – dedi. Rasynda olar kelip basymyzdan asyra oq atyp shyr kóbelek ainalyp qorshap, byldyrlap aighaylap jatyr. Sherdimannyng dauysy shygha ýsheuimiz qatar shayqap edik, 10 at oinap shygha keldi. Attan ýsheuimiz ýsheuin minip, qalghanyn aidap, ólgen sherikterding qaru-jaraghyn alyp, tez boy tasalap ýlgerdik.

Al, әkem jau kelip basqanda qorshaudy búzyp shyghyp ketedi. Alayda, «Ospan qashsa, aqboz atpen qashady, sol aq atynyng artynan qalmay, qualau kerek», – degen qatang tapsyrma alghan sherikterding toby au degende-aq atpen qorshaudy búzyp shyqqan batyrdyng sonynan óksheley quady. Ospan batyr qasha soghysyp, Hayzy kóline kelip týsedi. At taghasy tozghandyqtan, kól ortasyna barghanda shatqalaqtap baryp, jyghylyp túrmay qalady. Qytay әskerleri jaqynday beredi. Moyynyndaghy aghylshyn avtomotyn alyp, bir ainaldyryp shayqaghan son, avtomot qaqalyp oq shygharmay qalady. Jan qúralynyng oghy tausylady. Osy sәtte qaptaghan sarala sherikter kelip basady. Batyr qonyshyndaghy qanjardy suyryp, birqanshasyn súlatady. Alayda, shiyebórishe qaptaghan qalyng sherik qoysyn ba? Osylay batyrdy qapyda qolgha týsiredi.

Sosyn kýn shygha batyrdy týiening ýstine matap baylap, qol-ayaghyn kisendep, auyl janynan alyp ótedi. Ony kórgen qyzy Pәnsiya dauys salyp, týie ýstinde baylauly otyrghan әkesining ayaghyn qúshyp jylaydy. Sol sәtte Oshyn(Ospan) ózining batyr qyzyna aqyryp: «Óshir ýnindi, dúshpannyng aldynda kóz jasyndy kórsetpe! Meni qytay myqtylyghynan ústaghan joq, Qúdaydyng búiryghymen ústady. Alla búiyrdy, meni baylap aldy. Men ókinbeymin, qayt keyin!», – dep pang kýiinde ayaq-qoly kisendeuli týie ýstinde qayqayyp kete barady».

Osylaysha qolgha týsken nar túlgha, jylap-shulaghan auyl adamdaryna qarap: «Kóz jastaryndy kól qylghansha, esterindi jinap, ertenderindi oilandar!», – dep qatal әmir etedi. Hayzydan Dúnhuangha, odan Ýrimjige jóneltiledi.

Shyn mәninde osynyng bәri Ospannyng óz tandauy bolatyn. Ospan ózining qoldy bolatynyn, tipti aldynda ajal ghana túrghanyn sezdi. Sonda da tis-tyrnaghynan hal ketkenshe eng aqyryna deyin kýresip, ólmes ruhymen shahittikti tandady. El men jerge arnalghan aq jýregining әmirin adaldyqpen atqaryp, er týrik oghlanyna tәn aqyrghy paryzyn bas iymegen tik qalpynda oryndady.

Jәdy ShÁKENÚLY, jazushy

Abai.kz