Senbi, 11 Mamyr 2024
Qogham 7394 0 pikir 19 Qarasha, 2015 saghat 17:01

SARAPShY: 2016 JYLY QAZAQ DALASYNDA KIYIK QALMAYDY

Sarapshylardyng aituynsha, 2016 jyly aqbókender qazaq dalasynan mýlde joyylyp ketedi.  2014 jyldyng basynda Qazaqstandaghy aqbókenderding sany 256,7 mynnyn ýstinde bolghan. Býginde bókenderding sany bar-joghy 31 mynnan aspaydy. Búl turaly 365info.kz sayty jazady.


2015 jyldyng qazan aiynyng ayaq sheninde Tashkent qalasynda kiyikter populyasiyasyn zerttep, olardyng ósu, kóbeng jәne kemu zandylyqtary baqylaumen ainalysatyn, bókenderdi qorghau turaly halyqaralyq memorondumgha qol qoyghan halyqaralyq sarapshylardyn  kenesi ótken bolatyn. Ókinishke oray Tashkendegi tehnikalyq keneske qatysushy kiyik qorghaushylar men ekolog mamandar qazaq dalasyndaghy kiyikterding jappay qyryluynyng ortaq sebebin anyqtay almaghan(http://365info.kz/2015/11/sajga-v-kazahstane-ischeznet-v-2016-godu-ekspert/).

Amerikanyn NBC News sayty Qazaqstandaghy kiyikterding jappay qyryluy jayly jariyalaghan maqalada «tórt kýnde 60 myng aqbóken qyrylyp qaldy, biraq múnyng sebebin әli eshkim bilmeydi» dep jazghan.

Al Úlybritaniyanyn Express gazetining jazuynsha, qazaq dalasyndaghy 140 myng bas kiyik eki aptagha jeter-jetpes uaqyt ishinde әldebir aiqyn sebepsiz qyrylghannan keyin әlemdegi kiyik sany eki esege azayghan.

Mysaly, britaniyalyq biolog Richard Kok «Qazaqstandaghy kiyikterding jappay qyryluyna auadaghy beymәlim bakteriyalar men qolaysyz aua-rayy sebepker boluy әbden mýmkin», deydi(http://kstnews.kz/news/man-and-nature?node=26436). Britaniyalyq sarapshynyng aituynsha, ýstimizdegi jyly Qazaqstanda 210 mynnan astam kiyik qyrylghan. Jahandyq jylynu saldarynan auadaghy ziyansyz bakteriyalar men mikroorganizmder januarlar ýshin qauipti bolghan. Taghy birqatar sarapshylar, biylghy jyldyng mamyr aiynda Qazaqstandaghy aua temperaturasy kýrt ysyghan. Al jazyq daladaghy ystyq jel auadaghy zalalsyz bakteriyalardy qozdyrghan. Al búghan bókenderding immundyq qorghanysy shydamaghan.  Saldarynan qazaq dalasyndaghy 250 mynnan astam kiyik 31 myng basqa deyin kemigen. Endi qazaqstandyq ekologtar ýshin osy qalghan 31 myng bas aqbókendi aman saqtap qalu qiyngha týsetini sózsiz. Qazaqstandyq sarapshy, Qazaq bio aluan týrler qorghau assosasiyasynyng tóraghasy Sergey Sklyarenkonyng aituynsha, biylghy qys – ýlken jút boluy mýmkin. Sebebi, Qazaqstannyng jazyq dalalarynda ayazdyng shektik ólshemi  -45º S-tan tómen bolmaydy dep kýtilude.

Al Resey territoriyasynda kiyikterding jalpy sany 4,5 mynnan aspaydy eken.

Qazaq dalasy bókenderding qyryluynyng sebepterin anyqtay almay jatqanda QHR, Shynjanda qúqyq qorghau qyzmetkerleri kiyik mýiizin zansyz tasymaldaghan kontrabanda mýshelerin qúryqtaghan. Tútqyndau barysynda kýdiktiler qúny 160 million yuanidy qúraytyn  5300 bas kiyik mýiizin  shekaradan zansyz alyp ótpek bolghandyghy anyqtalghan (http://news.21cn.com/domestic/difang/a/2015/1105/13/30237697.shtml ).

Qúryqtalghan top mýsheleri kiyik mýiizderin  Qyrghyzstan aumaghynan alyp ótpek bolghan. Mamandardyng aityp aituynsha, Qyrghyz dalasynda birde-bir kiyik qalmaghanyn eskersek, búl mýiizder Qazaqstannan jetkizilgen boluy әbden mýmkin.

Ras, biz bir kýnde jýzdegen kiyikting eshbir sebepsiz qyrylyp qalghanyna bas qatyryp jýrgenimizde, brokonerler bókenning baghaly mýiizin kesip, januardy ayausyz óltirip jatqany jasyryn emes.

Mysaly, 2015 jyldyng 15-qazany kýni Qaraghandy oblysynda 36 bas kiyikti atyp alghan brokonerler qolgha týsken.  Sonday-aq, Aótóbe oblysy territoriyasynan 100 bas kiyikting mýiizin tiyegen eki jenil kólikti orman qorghaushylar qúryqtap, qúqyqy qorghaushylargha tapsyrghan.

Al QR AShM aqparattaryna sýiensek, songhy 2 jylda Qazaqstanda qyzyl kitapqa engen, siyrek kezdesetin bóken atqysh brokonerlerge qatysty 139 qylmystyq is qozghalghan.

Qúqyq qorghaushylar qúnyqqan brokonerlerdi qansha qúryqtaghanymen, kiyik atqyshtar sany búdan azayar emes. Mýmkin, bizding elde brokonerlerge qoldanylatyn zang jenil me? QR Qylmystyq kodeksinde kórsetilgendey, siyrek kezdesetin kiyik atqyshtar bar bolghany 3000 AEK aiyppúl tóleu arqyly qútylyp ketedi(http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31575252).  Alayda, anshynyng myltyghy, dýniye-mýlki, tútqyndalu kezindegi kóligi t.b. tәrkilenbeydi. Atalmysh bab boyynsha, 3 jylgha bas bostandyghynan aiyru jazasy әli qoldanylmaghan.

Jogharydaghy Reseyding ózinde kiyik aulaushylargha qoldanylatyn jaza bizden әlde qayda auyrlatylghan. IYә, Resey territoriyasynda bir kiyikti mert qylsang 7 jylgha temir torgha toghytylasyn. Sondyqtan bolar, RF-daghy bókenderge tabighy apattar men ekologiyalyq qaterlerden ózge adamy faktorlyq qastandyq tirkelmegen.

Núrgeldi Ábdighaniyúly
Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1928
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2095
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1740
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1525