Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 6389 0 pikir 26 Mausym, 2015 saghat 21:10

GhASYRLAR TOGhYSYNDAGhY QÚBYLYS


Ótken jeksenbide, anyghynda 21 mausym kýni kóne qúrlyq – Europanyng kindigindegi sonau Chehiyanyng Karlovy Vargha tabanymyz tiygen edi. Alysqa saparlaugha qazaqtyng klassik jazushysy Múhtar Maghauin sebep boldy. Jazushynyng balalary biyl aqpanda 75-ke tolghan әkelerining mereytoyyn atap ótuge úigharypty. Múhtar aghamyz eng jaqyn qúrdastaryn, adal dostaryn, shynayy shәkirtterin, bir sózben aitqanda, kónil jeter ruhany jaqyndaryn shaqyrypty. Solardyng ishinde men de boldym. Karlovy Vary shipajayynan әri em alyp, әri jazushymen didarlastyq. Suy em, auasy dәri kurortta, sondaghy ýiinde M.Maghauinmen әngimelesip, qysqa qayyrym súhbattasudyng sәti týsken. Sony nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyn.

***                  ***                  ***

– Múhtar agha, myng san oqyrmandarynyzdyn, onyng ishinde Sizding shygharmashylyghynyzgha asa peyildi qaraghandylyq janashyrlarynyzdyng kókeyinde bir saual. «Shynghyshan» qashan tәmamdalady? Sizben jaqyn aralas-qúralas bolghan son, jolgha shygharda oqyrmandarynyz osy saualdy aldyma óngertip jibergen edi.

– Qalam ústaghaly kóp dýnie jazyldy. Kólemi jaghynan da, kórkemdigi jaghynan da bәrinen moyyny ozyq túrghan «Alasapyran» búlay qiyngha týspegen edi. Auyr bolghany – jinalghan, ekshelgen material úshan-teniz. Bәri kerek. Sonyng ishinen eng qajetin alu kerek. «Shynghyshandy» jazugha kiriskenimde mashinkagha basylghan alghashqy taraularynyng birin Pragada kórgensin. Sonda Shynghyshannyn, onyng aldyndaghy dәuirlerde ghúmyr keshken ejelgi qazaq rularyn týgeldeuge ghana 7-8 ay uaqytym ketkenin ózing jazdyng osydan 6 jyl búryn. Alla jazsa, jyl ayaghyna qaray tórtinshi – songhy tomy qoldaryna tiyedi. Eki tarauy ghana qaldy.

– Qúpiya bolmasa, tórt tom qalay tiyanaqtalady?

– Shynghyshannyng qaytys boluymen, Óketaydyng (Ýkitay) úly qaghan taghyna otyruymen, bes tarapqa әsker jiberuimen, onyng ishinde koreylerge, Ýndistangha, basqa aimaqtargha әsker attandyryp, jihanger әke jolyn jalghastyryp, alyp imperiyany odan әri nyghaytqan oqighalarmen týiindeledi.

– Bir әngimenizde «Altyn ordany» jazam» degen ediniz. Batu hannan bastap, Kenesarymen ayaqtaysyz ba?

– «Shynghyshannan» keyin birshama dem alam. Alla alqap, babalar ruhy qoldasa, eki tom dep jobalap otyrmyn.

Búl shygharmam Qazaq handyghyna deyingi uaqytty qamtidy. Qazaq handyghy «Qazaq tarihynyng әlippesi» enbegimde jazylghan. Oghan deyin tolyq shygharmalarymnyng 22 tomyn Amerikada shygharu oiymda bar.

– Múhtar agha, «Alasapyrandy» jazyp jýrgeninizde ara-arasynda әngimelerge qalam siltegeninizdi bilemiz.

– «Shynghyshandy» jazu barysynda oiymdy, uaqytymdy bólmedim. Negizi, әngime jazu hikayat, roman jazudan qiyn. Jalpy qysqa dýnie jazu onay emes. Kóp júrt әngime jazudyng asqan sheberleri Mopassan men Chehovty qatar baghalaydy. Maghan Mopassan únaydy. Chehovynyz da osal emes. Mopassan adam taghdyryn keremet surettese, Chehov adam minezin beyneleude aldyna jan salmaydy. Ózinning jana ghana jaryq kórgen «Qúbylys» kitabyndaghy Oitamyzyqta Chehovtyng «Zloumyshlenniyk» әngimesin paydalanypsyn. Óte oryndy. Orys mújyghynyng topas minezin qalay suretteydi Chehovynyz sol shygharmasynda. Endi búlardyng qataryna Akutagava men Moem Somersetti qosynyz.

Bizding kezimizde sovettik senzuranyng qylyshynan qan tamdy. Shygharmang au­y­men qús tistegen dýldýl bolsa da, kommunistik-bәlshebektik sayasatqa bir sózi kereghar kelse, tuyndyng tu-talaqay talqandalyp, qysqaryp, oiylyp tastalady. Tipti, baspadan mýlde jaryq kórmey qaluy mýmkin. Sodan oiyndy astarlap beru siyaqty әdisterge kóp bardym. «Alasapyrandy» aitpaghanda, «Kók múnar» jamandalyp, «Tazynyng ólimi» siyaqty shygharmalaryma boykot jariyalanyp, tyrs etken pikir aitylmay jýrgende «Bir atanyng balalary» povesimdi bәlshebektik nasihat al kep maqtasyn. Syilyq ta aldym. Kóbi andamady. Sol shygharmada balany týsinde fashist samoleti quady. Ol qyzyl júldyzgha ainalyp, әkesi bolyp betinen sýiip jatyp, fashistik svastikagha auysyp, jalghyz kózdi jalmauyzgha ainalady. Eshkim, әsirese, sovettik senzura múny bayqamay qaldy. Ángime jazudyng osynday mashaqattary bar.

– Ángime jazudyng osy tórt tarlanyna ýzengilestire ózinizdi besinshi etip qossaq, qazaqtyng taqiyasyna tar kelmes dep oilaymyn.

– Múny oily oqyrman solay oilasa qúba-qúp. Negizi men shygharmashylyghymda óz ornymdy, óz biyigimdi bilemin. Qay dengeyde, qay tústa kele jatqanymdy týisinemin. Mening әngimelerimning ózi tolyq ýsh tom bolyp túr. Besting biri ekenime kәmil senemin (kýldi). Al baghalanu, tanylu keleshek kýnder ýlesinde.

– Múhtar agha, «Ortalyq Qazaqstan» gazetine degen yqylasynyz osy basylymda Asan Júmadildin aghamyzdyng «Tazynyng ólimi» povesinizge jazghan pikirinen bastalghanyn búryn jazghanmyn. Gazet arqyly osyndaghy oqyrman qauymmen baylanysynyzdyng altyn arqauy sodan beri kýni býginge deyin ýzilmey keledi. Gazet betinde oqyrmandarynyzgha sәleminizdi jetkizer edim.

– Ras, «Ortalyq Qazaqstanda» «Shynghyshannan» ýzindiler, basqa da shygharmalarym kitap bolyp basylmay jatyp, jariyalanyp keledi. Ózim turaly da qalam siltep qoyasyn. Ruhany tamyrlaryng qúnarly topyraqtan nәr alyp otyr ghoy. Árige barmay-aq, Alash arystarynyng Arqa tósinde ómirge kelip, qazaq ýshin ómirlerin sarp etkenin aitsam, jetip jatyr emes pe? Sol arystar salghan sara joldan adaspay býginge jetken әdebi, ruhani, mәdeny ortalaryna razymyn. Qaraghandyda «M.Maghauinning shygharmalarynda qazaq mýddesi» degen taqyrypta talqylaudy tәptәuir ótkizipti jastar. Qasymnyng 100 jyldyq toyyn dýrkiretip ótkizipsinder. «Saryarqa kitaphanasy» boyynsha qaraghandylyq qalamgerlerding 100 tomdyghyn shygharularynyz – mәdeny ómirdegi ýlken olja. Sonyng bәri talantty aqyn bauyrym Serik Aqsúnqarúly bastap, «Ortalyq Qazaqstan» gazeti qostap úiytqy bolyp otyrghanyna dәn rizamyn. Biylghy mening mereytoyyma arnalghan «Qazaq әdebiyeti» gazetindegi maqalalardyng ishinen Jansaya Jarylghapov degen jastyng pikiri bәrinen oqshau kórindi. Osy ayaq alysynan-aq, myqty әdebiyettanushynyng ekpini bayqalady. Miras balamnyng «Qypshaq aruy» óleni kónilime qondy. Jalpy osy ýr­disti ýdete beru kerek.

Baghana «әngime jazdynyz ba?» dep súrap qaldyng ghoy. Kómeyinde búghyp jatqan búiymtayyndy sezdim. Óz әkem Múqan Álimhan Ermekovpen birge lageride bir kamerada otyrghan. Sol turaly jazyp, gazetine salyp jiberemin.

Kele jatqan Baspasóz kýnderinmen qúttyqtaymyn. Bәrindi keng qúshaghyma aldym. Qazaqtyng ruhy asqaqtay bersin.

Surette: M.Maghauin jәne M.Sembay

P.S. Jazushy aghamyzdy osydan búrynghy maqalamda ong men solyn tanyghan  kýnnen Qúbylysqa ainalghan dep jazgham («Egemen Qazaqstan»,  20 aqpan, 2015 jyl, «Ortalyq Qazaqstan», 21 aqpan, 2015 jyl). Sol sózim – sóz. Búiyrtsa aldaghy kýnderi M.Maghauinmen basqa taraptaghy әngime-dýkenimdi asyqpay jazyp, nazarlarynyzgha úsynamyn, qúrmetti oqyrman!

 

Maghauiya SEMBAY.

Qaraghandy-Karlovy Vary-Qaraghandy.

Abai.kz

0 pikir