Seysenbi, 7 Mamyr 2024
46 - sóz 5816 0 pikir 10 Shilde, 2015 saghat 12:21

JAMAGhAT PEN MÁZHÁB – DIN EMES, DINNING KÓRINISI

Ár ghasyrdyng ózine tәn keseli bar. XXI ghasyrdyng keselin eshqanday medisinalyq aurugha balamay, «ekstremizm men terrorizm» dep aitsaq artyq kete qoymaspyz. Óitkeni, ainaldyrghan 5-10 jyldyng ishinde dәl osy lankesterding qolynan milliondaghan adam qaza tapty. Al, onymen jýrgizilip jatqan kýres esh nәtiyjesiz. Nәtiyje bylay túrsyn, ózderin «Islam memleketi» dep ataytyn Tayau Shyghystaghy lankestik úiymnyng kýnnen kýnge kýsheyip bara jatqanyn kózben kórip otyrmyz. Tura joldan adasqan sodyrlardan qúralghan osynau top erteng rasymen de resmy memleket qúryp jýrmeydi me degen kýdik te basym. Óitkeni, «jihadshylar» óte ýlken jerdi jaulap alyp, ózining astanasyn belgilep aldy. Tipti, tól valutasyn da shygharyp jatyr.

 

Sol «Islam memleketinin» sapynda qazaqtyng qarakózderi de jýr. Beyresmy derekterge sýiener bolsaq, lankestik úiymnyng qatarynda 400-den astam qazaq bar eken. Ókinishtisi, Siriyagha ketip jatqan qandastarymyzdyng sany uaqyt sanap ósip keledi.

Zamanauy teolog-ghalymdardyng aituynsha, býgingi qazaq qoghamynda dindi aqylmen, ghylymy tanymmen emes, elikteushilikpen qabyldaytyndar óte kóp. Saldarynan jat aghymdardyng eteginen ústap, adasyp jatqandardyng da qatary artyp barady. Osy jәne ózge de mәselelerding jayy men kiltipanyn L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti Dintanu kafedrasynyng professory, filosofiya jәne teologiya ghylymdarynyng doktory Dosay Kenjetaydan súrap kórdik.

- Dosay agha, kýni keshe elimizde din liyderlerining kezekti sezi ayaqtaldy. Talqylanghan negizgi taqyryp – «Islam memleketi» lankestik úiymynyng әlemge qaupi. Osynau úiymnyng kýn sayyn auqymyn keneytip bara jatqanyn kórip otyrmyz. Erteng Qazaqstangha keledi degen qauip joq pa?
- Búl ýlken joba býkil әlemge qauip tóndirip túr. Olardy «islam memleketi» dep aitpaymyz, aita almaymyz. Óitkeni, ol qoghamdyq sanagha qauipti úghym. Búlardyng istegen әreketi, tanymy, joly islam ruhyna sәikes kelmeydi shyndyghynda. Búl – batystyq joba, Islam әlemindegi býlik. 
Atalghan lankestik úiymnyng negizi býgin nemese keshe qalanghan joq. Búl sonau KSRO men Batys elderining arasynda bolghan qyrghiy-qabaq soghystyng bir jalghasy dese de bolady. Búrynghy ghalymdar islam ústanushylary men hristiandar arasynda týbinde soghys bolady dep boljap ketken. Ókinishke qaray, mynau sonyng bir kórinisi. Qazir әlemning týkpir-týkpirinen Tayau Shyghyske kelip, qolyna qaru alyp soghysyp jýrgender sany on myndap esepteledi. Biraq, olar ózining kimmen, ne ýshin soghysyp jýrgenin bile me eken?
Olardyng arasynda ózimizding qarakózder de jetip artylady. Beyresmy derekterge sýiensek, Siriyagha soghysqa ketken qazaqtar sany mynnan asady eken. Búl rasymen de óte qauipti, tek Qazaqstangha ghana emes Orta Aziya elderine de. 
Men «Islam memleketinin» qúryluyn kezinde Stalinning Shyghys Europagha sosializmdi ornatuymen tener edim. Ondaghy elder men halyq KSRO jolyn qabyldaghysy kelmese de Stalin kýshpen ornatqanday boldy. Saldarynan, damu dengeyi Batys Europa elderinen qanshama jylgha keyin qalyp qoyghanyn ózderiniz kórip otyrsyzdar. 
Dәl sol shablon Tayau Shyghys elderine de qoldanylghan bolatyn. Al, Kenes ýkimeti qúlaghan song onyng iynersiyasy búl elderde endi ghana bәsendep keledi. Lankestik úiymdardyng qúryluy osynyng saldarynan boldy dep týsinemin
Al, endi Qazaqstangha keler bolsam, memleketting eng birinshi funsiyasy ol – baqylau. Ózining azamattarynyng mýddesin qorghau tetikterin óte dúrys úiymdastyra alsa, bizge eshqanday sodyr qauipti emes. Qauip ózimizden. Sebebi, jastarymyzgha ie bola almay otyrmyz. Olargha tiyisti normativtik qújattardy, bilimdi, tanymdy berip, talap ete almay otyrmyz. Qyqsasy, biz jauapkershilikti óz moynymyzgha alghymyz kelmeydi. Siriyada soghysyp jýrgen qazaqtardyng eshqaysysy ózdigimen, qaraptan-qarap ketip jatqan joq, búl jerde ýlken toptar júmys istep jatyr, Qazaqstannyng ishinde.
- Biyl Týrkistanda ótken konferensiyalardyng birinde siz dinning bilimsizdikke úrynuynan radikalizm tuyndaydy degen synaydaghy pikir aittynyz. Qazaqstandaghy diny ahualgha qanday bagha beresiz?
- Dәl qazir óte qiyn jaghdayda ómir sýrip jatyrmyz, sebebi din degen sóz shablon, jol degen sóz. Alla men adam arasyndaghy qatynasta belgili bir shablondar, prinsipter jәne sol arqyly baylanys jasaytyn instituttardy din dep ataymyz. Al, onyng negizinde, ózeginde adam túrghanyn býgingi kýni mýldem úmytyp kettik. Adamgershilik qúndylyqtar tómendep, nadandyq payda bola bastaghandyqtan diny bilimsizdik de órshy bastady. Búl jogharydan tómen qaray әreket etu prinsiypi adamnyng aqyl-oyynyng tarazasy emes, adamgha kiygizilip jatqan shablondar ghana. Ol shablondardyng barlyghy islam boyauymen berilip jatyr. Qarasang qap-qara kiyingen qazaqtyng qyzdaryn kóresin, qazaqtyng mәdeniyetinde qara kiyim kiiding ózining simvolikalyq mәni bar edi. Bireuding tuysy ólgende ghana kiyiletin qara jamylu dәstýri transformasiyagha úshyrap, arab mәdeniyeti qoldanysyndaghy ýrdister keng tarap jatyr. Búl bizding dindi qabyldaudaghy basty shablon ghylymy tanym emes, elikteu, kóshirme mәselesi ekendigin kórsetedi. 
Dindi aqylmenen, ghylymy tanymmen qabyldau kerek. Dindegi eng basty qúndylyq – adam. Islamdy qarap otyratyn bolsanyz, Qúrannyng ózinde Alla Taghala dindi de, 18 myng ghalamdy da adam ýshin jaratqan. Biraq biz býgin osy dindi qabyldau prosesinde adamdy úmytyp ketkenbiz, barlyghyn din atyna, Alla atyna telip, sol baghytta әreket etip jatyrmyz. Din Alla ýshin emes, adamgha qyzmet etetin institut. Eger din Allagha qyzmet etedi deytin bolsaq, búl uahabiylik tendensiya bolghan bolar edi. Onyng ar jaghynda fanatizm, ekstremistik toptar payda bolady. Onyng ar jaghynda nadandyq tuady, onyng ar jaghynda mýldem adam degen úghym atymen joghalady.
- Demek, әrbir qúbylys belgili sebepten tuyndaydy deytin determinizmning beleng alyp túrghany dese bolady ghoy? Yaghni, qanday da bir adam tarapynan bolghan qatelik pen búrystyqty Allagha jaba salu. Osy túrghyda islamdaghy adamnyng parasattylyghy, oy erkindigi, aqyl tarazysy, sezim degen qúndylyqtarynyng alar orny qanday?
- Alla Taghalanyng 99 sipatynyng biri – Ádil. Qúday adamdy jaratyp, oghan erkindik, qalau erkindigi men tandau erkindigin, salystyru, eng bastysy aqyl men oidy berip otyr. Biraq, jaqsy men jamandy, halal men haramdy kórsetemin deydi. Ózing tandaysyn, synaq alanyndasyn, ertengi ómirinning bayandylyghyn qalaytyn bolsang kórsetilgen joldarmen jýru kerek deydi. Sóitip kórsete otyryp, synaq jasay otyryp bir adamgha, «joq sen bylay jasau kereksin» degen mәjbýrleui qalay bolady? Olay bolatyn bolsa әl-Adli sipatynan sipat qalmaydy. Núqsan bir bolmysqa ainalady. Yassauy aitady, «әziz janyng amanat, jýrme beygham» dep. Sonda basty berilgen jauapkershilik pen aqylyn, erkindiging ózinnen súralady. Siriyagha barghandaghy jauapkershilikti Alla sening atynnan jýrgizbeydi ghoy. 
Biraq islamda hadariya-taghdyrshyldar degen tәrizdi múnday aghymdar bolghan. Bәrin taghdyrgha baylap qoyady. 
Jýregim sol lankester jamaghatyna kirip ketken qarakóz qyzdarymyzdy eske alghanda auyrady, olargha erekshe obal boldy. Din degen búl qyzdarymyz ýshin bir qora jamaghat siyaqty, oghan kirip, aralasu dinge kiru siyaqty bolyp esepteledi. Sóitedi de jamaghattyng tapsyrmasyn oryndaudy din dep oilaydy. Jamaghat degen, mәzhab degen – din emes, dinning kórinisi ghana. Dindi izdeytin bolsang ózinnen izdeu kereksin, ózindi tanu kereksin. Allamen tikeley baylanysugha әrkimning qúqy bar. Sen qanday dengeyde Alla Taghalamen baylanysqyng kelse sonday dengeyde qabyl etedi. Jalpy islamnyng mәninde ar tazylyghy jatyr.
- Jalpy Islam songhy din ekendigi barlyghymyzgha ayan. Qalay bolghan kýnde de әlemge danalyq pen janashyldyqtyng ýlgisi bolyp kórine almay otyr qazirgi sәtte. Álde dinge  reforma kerek pe? Sonymen birge el arasynda islamnyng key sharttaryna da ózgeris ekerek ekendigin, mysaly orazada ystyq kýnde su ishpey jýru densaulyqqa ziyan, qazir búrynghy zaman emes degen synayda pikir aitylyp qalyp jatady. Búl qanshalyqty qisyndy?
- Islamda kemshilik joq, bar núqsandyq dindi ózining ynghayyna búrghysy keletin adamdardyng ózinde. Qúranda Alla tarapynan qabyl bolatyn bir-aq din bar, ol – islam dep aitylghan. Kez-kelgen jaratylys, kez-kelgen adam islamnyng tabighatynda tuady. Sodan keyin baryp ata-analary ózge din yqpalymen tәrbiyeleydi. Búl sosiologiyalyq, mәdeny aqiqat retinde tamasha prinsiyp. 
Qúrandaghy ayattardyng barlyghy adam qabiletin shyndaugha, oy erkindigine baghyttalghan. Áyel men erding arasyndaghy tepe-tendik mәseleleri de tek islamda qamtylghan. Basqa mәtinderde búl mәselege ózgeshe kózqaraspen qaraydy.
Músylmandar XVI ghasyrdan keyin ózining aqli, ghylymy tanymdyq, tehnologiyalyq-progressivtik oilau erkindiginen airylyp qaldy. Búl adamnyng tanu qabileti, tanymnyng bastauy, formalary, әdisteri turaly, aqiqat jәne oghan jetuding joldary bolatyn epistemologiyalyq jәne gnoseologiyalyq mәselelerding túnghiyqqa tireluinde jatyr. Bilim-tanym teoriyalary osy ghasyrda toqtady, onyng negizgi sebebi – islam әlemi mәzhabshyldyq dertine shaldyqty. Sonda keybir oishyldar «oylanu bitti, ijtihad jabyldy, ýkim belgili» dep barlyq aqiqatty diny tanymdyq shenberde ghana qarastyratyn boldy. 
Diny tanymnan basqa mifologiyalyq, filososofiyalyq, mәdeni, óner, akulittik tanymdardyng barlyghyn diny shenbermen ghana týsindirumen ketip, naqly sharighat ghylymdary aqyldy túnshyqtyryp tastady. Batys әlemindegi bu, motor, mashina dәuiri jýrip jatqanda, biz úiyqtap jattyq. Búl olardyng órkeniyettik-tehnologiyalyq jaghynan algha shyghuyna әser etti de, islam әlemi sayasy túrghydan da, ekonomikalyq jaghynan da óz erkindiginen aiyryla bastady. Osy jaghdayda olar eurosentristik tendensiyalaryn eriksiz engize bastady. Búl bara-bara iydeologiyalyq ortalyqqa ainalyp, Batys, hristian órkeniyeti retinde taratyldy. Shyn mәninde býgingi Batys órkeniyetindegi Aristoteli men Plantonnyng prinsipterin XII ghasyrdan keyin baryp oqy bastady. 
«Álsiz adam ótken tarihymen maqtanady» deydi. Biz nelikten osynday kýige týstik deytin bolsaq, birden-bir sebebi ghylymy tanymnyng diny tanymnan tómen týsip qaluynan. Grek filosofiyasynda auru bar – tauyq pen júmyrtqanyng payda boluy degen, yaghny bolmys pen sananyng ara qatynasy turaly. Biraq búl mәsele ómiri sheshilmeytin mәsele bizde әli kýnge deyin ózgermey kele jatyr. Búl ghylymy tanymnyng әlsizdiginen, ghalymgha degen qúrmetting joqtyghynan, diny fanatizm oryn alghannan kelip shyghyp otyr. Múndayda músylmannyng ózi qoljaulyq, qúralgha ainalyp ketip otyr. Al endi oraza shartyna ózgeris degen súraghynyzgha keletin bolsaq, jalpy islamnyng negizgi kanondaryna, din shablonyna eshkim ózgeris engize almaydy. Al, diny tanym turaly reformalar ghasyrlar boyy jalghasyp keledi. Eshkim mysaly islamnyng bes paryzyn ózgerte almaydy. Ol dinning ózgermeytin qyrlary ...Al ózgeretin qyrlary uaqyt ótken sayyn ózdiginen beyimdelip, tanymdyq qyrynan kórinisi berip jatady.
-Telearnalardaghy tok-shoularda bolsyn, aghartushylyq baghyttaghy kez-kelgen tanymdyq baghdarlamalarda bolsyn, din turaly aitylsa boldy qalay kiyinu kerek, namazdyng sharty, dúrys pa, búrys pa, juynu tәrtibi degen siyaqty sharttarmen shektelip jatady. Diny ilim degenning auqymy búl shekte emes qoy. Endeshe bizding dindarlarymyzdyng dengeyi saqal men hidjab tónireginde ghana әngime órbituge jetkeni me?
- Búl bir jaghynan ras. Negizgi sebep biz din dep neni týsinetinimizge, neni anyqtaytyndyghymyzgha baylanysty bolyp otyr. Sharighat degenimiz dinnin, qúlyshylyqtyng ghana talaptary. Din degenimiz adamnyng býkil ómir, tirshilik qabattaryn qamtidy. Qazirgi kýni imam, moldalarymyz osy tónirekte ghana jauap beredi, óitkeni halyq talaby osy bolyp otyr. Egerde halyq, teoriyalyq әldebir mәseleni qúrannan izdep, dәlelin súrap jatsa imamnyng da sózi týzeler edi. Alayda halyq dindi bes uaqyt namaz, islamnyng sharttaryn qalay jýzege asyru kerek degen shenberde qarap keledi. Biraq din degenimiz adamnyng tanymy, tynys-tirshiligi, oilau erekshelikteri, óner, ghylymdy retteytin alyp institut. Eger kerisinshe bolsa din partiyalyq dengeydegi qúral bolyp qana qalady. Demek bizding imamdarymyz dindi meshitting ishinen shygharuy kerek, meshitting syrtynda da qazaq әlemi, dýniyetanymy, filosofiyasy, órkeniyeti jatyr. Soghan islamdy órip berse, inshalla halyqtyng kózi ashylyp, dengeyi kóterilip, býgingi zamanauy sharttargha da tolyq jauap bere alatyn qabilette , sipatta bolar edi.


- Endi osy aitylghan mәselelerge songhy kezderi jii auyzgha alynyp jýrgen «dәstýrli islam» degen týsinik túrghysynan kóz salsaq. Jalpy ótken ghasyrlardaghy islamdy ústanu men býgingi kýngi dindi ústanu arasynda qanday da bir ýndestik, tútastyq bar ma?
- Ghalym retinde men «dәstýrli islam» degen tirkesti qoldanbaymyn. Biz dәstýrli islam emes músylmandyq, dәstýrli músylmandyq týsinik dep aitu kerekpiz. Sebebi islam bireu, dәstýrli, dәstýrli emestigi, klassikalyghy, klassikalyq emestigi, geteradokstyq islam, artodokstyq islam degen anyqtamalardyng barlyghy keshegi bizdi syrttan zerttep jýrgenderding tirkesteri. Islam degen qúndylyqqa, kategoriyagha jasalghan qiyanat. Sondyqtan «dәstýrli islam» úghymy mening oiyma, ghylymy tanymyma sәikes kelmeydi. Biraq «saqau qyzdyng tilin sheshesi ghana týsinedi» degendey «dәstýrli islam», «dәstýrli qazaq músylmandyghy» degen úghymdardyng negizsiz emestigine dәlel bola alatyn eki sala qaynar kóz bar. Birinshisi – islam ilimin jetik mengerip, qazaqy dýniyetanymmen astastyra bilgen, qazaqy músylmandyqqa negiz bolghan biregey ilimder qalyptastyrghan últymyzdyng kórnekti túlghalarynyng enbekteri; ekinshisi – halqymyzdyng diny tanymyn, ruhany qúndylyqtary men ústanymdaryn tanytatyn shygharmashylyq múralary (auyzsha shejireler, maqal-mәtel, jyr-anyz, salt-dәstýr, yrym-tyiymdary). Onyng ishinde Imam Aghzam Ábu Hanifanyng mektebi, Matrudy mektebi, Yaassauy ilimin tútas qarastyra otyryp, qazaqtyng dәstýrli músylmandyq týsinigi dep aitamyz.
Býginde bizde QMDB-da kóptegen ong ózgerister bar ekenin aituymyz kerek. Kóptegen imamdardyng qúryltayyn úiymdastyryp, ashyq alanqaylardy qúryp jatuy keshegi kenestik tústaghy din adamyna degen kózqarastyng buyny 180 gradusqa ózgergendigin bayqaymyz. Imamdardyng qoghamdaghy statusyn, rólin baghalaugha degen qajettilikting tuyndap jatqandyghyn kóruge bolady. 
Ábu-Hanifa ilimining jalghasy Maturidy aqidasyndaghy qaghidalardy, ústanymdardy, týsinikterdi, taghdyr turaly týsinikterdi alyp býgingi qoghamgha әkelu kerek, beru kerek. Bilim beru ýzdiksiz prosess, sonyng ishinde diny bilimning basty komponenti – din tanym. Janaghy Imam Aghzam, Maturidi, Yaassauy prinsipterining negizinde órilgen diny tanymdy abstraktili týrde emes, tarihy sýzgiden ótkize otyryp qoldanu. Diny tanymnyng ar jaghynda diny sana jatyr. Eger biz óz dәstýrli tanymymyzdan ajyrap basqa diny tanymnyng eteginen ústar bolsaq qazaqtyng mәdeniyeti de transformasiyasy da ózgeriske úshyrap ketedi. Al osy Yassauy ilimin, prinsiypin memleket te, qoghamdyq instituttar da әli tolyqqandy paydasyna jarata alghan joq. Yassauy ilimi tek tarihy ról atqaryp qana qoyghan joq. Búl ilimde qazirgi qoghamgha qajetti iydelogiyalyq ústanymdardyng barlyghynyng negizi qalanghan. Qazirgi zayyrly, órkeniyetti Qazaqstan qoghamyna zәru parasatty iydeologiya men qasterli qaghidalar Yassauy iliminde kórinis tapqan. Ruhany tәjiriybesi asa bay qazaq halqy ózining últtyq bastaularyndaghy osynday tabighi, túnyq ilimderdi janghyrtu arqyly jahandanu jaghdayynda da ózining biregey bolmysyn saqtap qala alady. Tarihtyng tar jol, tayghaq keshuinde últty úiystyra bilgen Yassauy ilimi qazirgi qazaq qoghamyna da ruhany baghdar bolmaq.
Qazirgi diny tanymymyz Kenestik kezenge deyingi, keyingi shaqtardan әlde qayda artyq dep aita alamyn. Sebebi Imam Aghzam Ábu Hanifanyng mәtinin ghalymy ainalysqa engizilip jatyr. Jalpy bilu jәne sezinu degen dýnie bar. Key adamdar biledi sezinbeydi, taghy bireuler bilmeydi sezinedi. Uaqyt aghynymen, tanymdyq dengeymenen ózimizdi ózimiz saraptau arqyly dúrys jolgha baghyttalamyz dep oilaymyn.
- Bir sózinizde Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng bedelin arttyru ýshin onyng atauynan góri mazmúnyn ózgertu qajet degen ediniz. Yaghni, diny sauattylyqqa jetu tetikterin zayyrlylyq shenberinde pikir aitqanda diny isterge janasha dem beriledi degendi aitasyz. Osyndaghy zayyrlylyq mehnaizmin damytu degenge naqty toqtalyp ótseniz.
- Zayyrlylyq degen ashyq qoghamda, respublikalyq jýiede býgingi egemen elimizding ómir sýrudegi negizgi sharty dep qabyldauymyz kerek. Respublikalyq jýiedegi, әsirese demokratiyalyq ústanymdaghy memleket pen dinning jәne adammen ara-qatynasyndaghy ózara kelisim men uaghdalastyqty jasaytyn birden-bir platforma. Biraq múny prinsip bolsa da, Elbasymyz N.Nazarbaev qúndylyq retinde qarastyru kerek dep otyr. Búl túrghyda memleket bayandylyghy ýshin әli qúndylyqtyq baghytyn býkil elge psihologiyalyq túrghyda, antologiyalyq túrghyda jariya ete almay túrghan biz siyaqty damushy memleketke búl ústanym shartty sipat. 
Qazir biz aityp jýrgen «Mәngilik el» úghymy sokralidy, kiyeli úghym. Al, kez-kelgen múnday úghym artynda Allagha degen senim, tanym jatady. Islam dinining tabighatynda zayyrlylyq ústanymy bar jәne ol ekige bólinedi: diny jәne dýniaui. Jalpy, búl úghymnyng shyqqan tarihyna qaraytyn bolsaq, diny biylik pen sayasy biylikke kelip tirelemiz. Búryn hristiyandyq әlemde din basylary qúdaydyng ókili retinde sóilep, tipti key jerlerde shirkeu qúdaydyng tarapynan dep basqarylatyn edi. Búl soghan qarama-qarsy payda bolghan ústanym dep aitugha bolady. Onyng anyqtamalary men prinsipterin qaraytyn bolsaq, islamnyng tarihynda, payghambarlyq ýlgisinde jatyr. 
Osy ústanymdy qalay jalghastyramyz? Áriyne, biz múnyng tәjiriybesin ózge elderden kóshirip almaymyz, ózimizding tarihy sanagha, tәjiriybege sýienemiz. Qansha degenmen, islam dini – tauhid dini. Dinde «osy dýniyedegi isterding nәtiyjesin o dýniyede salystyrylyp jauap beredi» degen sabaqtastyq pen tútastyq bar. Endi búl tútastyqtar dinning ahida, senim negizine qatysty. 
Al, dinning ózgermeytin jaghyna biz tiyispeymiz, sebebi zayyrlylyq ústanymy da qayshy kelmeydi. Rasynda zayyrlylyq adamdar arasyndaghy qatynastar, qúqyqtyq, ózara sayasy qúqyqtyq egemendigi, eriktiligi, adamdardyng barlyghynyng Alla tarapynan jaratylghandyghy turaly, onyng dinine, tiline, tanynmyna qaramastan adam basty qúndylyq ekendigi turaly jayttar dýniauy ústanym ayasynda qarastyrylady. Sondyqtan, zayyrlylyq ústanymy islammen astasyp jatyr. Búghan islam dinining mәtini esh qarsylyq tanytpaydy. 
Biraq qazirgi kýni bir kedergi bar, yaghny din men memleket araqatynasyndaghy ózara kelisim platformalaryn jasaytyn mamandar, memlekettik, qoghamdyq instituttar arasyndaghy ghylymy tanymgha negizdelgen anyqtamalar men uәjder, zertteuler joqtyng qasy. Key úshqyndary endi-endi qalyptasyp kele jatyr dep aitugha bolady. Astanada songhy segiz ay boyy memlekettik jәne qoghamdyq institut, ghalymdar, QMDB qosylyp ózara súhbattasu alanyn qalyptastyruda. Búl súhbat shyndyghynda ýlken jetistik. Memleket bolghannan keyin memleketting basty instituty qúqyqtyq jýie bolyp tabylady. Qúqyqtyq jýie bizding konstitusiyagha negizdeledi. Sol konstitusiyanyng qaghaz jýzinde qalmay bizding egemendigimizge, azamattar arasyndaghy qatynastargha qyzmet jasauy ýshin jandy qúbylysqa ainaluy kerek. Ol degen sóz, prinsip retinde qalmay ómirde óz kórinisin kórsetui tiyis degendi bildiredi. 
Alayda, býgingi kýnge deyin aitylyp kele jatqan búl prinsip óz mәnin kórsete almay keledi. Sebebi memlekettik instituttar men qoghamdyq instituttar arasyndaghy talap, tilek tepe-tendigi, ózara baylanysu tetikteri júmys istemey túr. Ony tәjiriybede qay jerde kórinedi deytin bolsanyz, onyng birneshe sebepterin úsynugha bolady. Mysaly, QMDB imamy zayyrlylyq turaly, sharighat turaly, hidjab turaly, mekteptegi balanyng jamylyp-jamylmauy turaly basqasha jauap beredi. Al, memlkettik mekemeler, bilim beru, ózge densaulyq saqtau mekemeleri olar mýldem basqasha anyqtama jasaydy. Bir memlekette eki qabat institut bar jәne olardyng arasyndaghy baylanysta ortaq platforma joq. Osyny qamtamasyz etetin zayyrlylyq ústanymyn ekeui de qoldana almaydy. Búl neni bildiredi? Búl ózara súqbatqa, birlikke, tútastyqqa niyet bar, biraq jasalyp jatqan amaldyng joqtyghyn kórsetedi. Yaghni, múnyng joly qalay degen saualgha bir sheshim tabylmaghan. Sheshimdi bizding sosiologtar, filosoftar, qúqyqshylar men ghalymdar talqylap, osy ústanymgha qatysty, din jәne memleket qatynasynyng teoriyalyq negizin anyqtauy tiyis. Janadan velosiyped oilap tabudyng qajeti shamaly.
- Sonda Qazaqstan ýshin zayyrlylyqtyng janasha modelin oilap tabudyng qajeti joq deysiz ghoy.
- IYә, alayda, syrtqy tәjiriybege sýienu kerek, biraq, eshqashan kóshirmeymiz. Ózimizding qoghamynyng memlekettiligimizding fundamentteri bar, olargha qatysty mәtinder men ghúlamalarymyz bar, tarihy tәjiriybeler boldy. Solardyng barlyghyn jinaqtap, ótken men býgin, keleshekti týzemiz. Sony isteytin belsendilik tómen bolyp túr. Inshalla, osyghan qatysty kezinde men eki úsynys joldaghan bolatynmyn. Sonda bizdegi QMDB qyzmetkerining auyzymen, túlghasymen, tanymymen biz zayyrlylyq ústanymynyng qúral ekendigin, sharty ekendigin jýzege asyra alamyz.
Adam men dýnie arasyndaghy qatynasty Imam aghzam Ábu Hanifa jolymen, al adam men Alla arasyndaghy qatynasty Matrudy aqidasymen sheshemiz. Adamdar menen din aralyq, mәdeniyet aralyq qatynastardy sheshetin institut bar, ol Yaassauy ilimi. Osylardyng barlyghyn qosqan kezde, Qúdaygha shýkir, barlyq material bar bolyp shyghady, tek qana qoldanu tetikterin jýzege asyra almau bizdi aqsatyp túr. Al zayyrlylyqty memleket damuyndaghy bayandylyghynyng basty sharty dep qabyldayyq. Býgingi kýni terrorizm, islamofobiya, Tayau Shyghys elderindegi mәseleler, ózara bәsekelestikter oryn alyp jatqan barlyghynyng platformasyna jauap beretin mening tarihy tәjiriybemde barlyghyna dәlelder bar. Biraq sony alyp býgingi kýnge qaytadan kommentariy jasaytyn memleket pen qogham arasyna belgili bir buyn kerek. Sonda búl mәsele de, inshalla, sheshiledi. Sondyqtan zayyrlylyq bizge jat emes, atalghan mәselelerdi sheshe bilsek memlekettik túrghyda zayyrlylyq mәselsi óz orynyn alady dep oilaymyz.
-Ángimenizge rahmet!


Aya ÓMIRTAY

Baq.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1634
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1558
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1297
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1254