Úzaq jyldardan beri sanksiya qyspaghynan ekonomikasy bayaulap, halyqaralyq qarjy kelisimderin jasay almay kelgen Iran  qarsylastary salghan qúrsaudan qútylyp, aimaqta qayta kýsheymek.

14 shilde kýni Venada Iran men «altylyq elderi» arasynda úzaqqa sozylghan kelissózderden keyin Iran ózining «yadrolyq baghdarlamasyn» toqtatyp, esesine Irangha salynghan halyqaralyq sanksiyalardy alyp tastaugha qol jetkizetin boldy.

Kóptegen elder Irannyng «yadrolyq kelisimi» nәtiyjeli ayaqtalghanyna quanyp jatyr. EO (Europa Odaghy) ókilderi  búny әlemdi beybitshilik pen túraqtylyqqa  qayta bastaytyn jana ýmit kelisimi dep otyr.

 «Mәskeu de búl kelisimdi quana qúptaydy,  búdan keyin әlem tereng tynystasa da bolady», - dedi Kremli basshysy.

Soghys bolyp jatsa da odaqtastary arqasynda taghynan qúlamay kele otyrghan Bashar Asad, әriptesining kelisimdegi jetken jenisimen qúttyqtap, Irannyng diny liyderi Ayatolla Hameniyge hat joldady. Qúttyqtau hatta «ýlken jenis», «tarihy qayta órleu» syndy sózderdi qoldanyp, óz rejiymine qoldau bildirip kele jatqanyna rahmetin aityp, odaqtasynyng jenisine qatty sýisindi.

Al, múnay men gaz satudaghy bәsekelesi  Irannyng jenisine BAÁ men endigi sanksiya salynghan jalghyz el – Resey Tegerannyng halyqaralyq jenisine ishteri kýie qaraytyny belgili.  Saud Arabiyasy parsylar kelisimdi ayaqasty etedi dep otyrsa, Tegerannyng bitispes jauy sanalatyn Izraili de kelisimdi aiyptauda.  Izraili premier ministri Bendjamin Netaniyahu  kelisimge «keshirilimes tarihy ýlken qate» dep qatty narazylyghyn bildirdi.

 Sanksiya tәubege keltirdi                                                    

AQSh pen EO-nyng  Tegerangha ishtarta qaluyna sarapshylar týrli bagha berude. Izrailidik sayasattanushy, professor Efraim Inbar,  The Jerusalem Post basylymyna bergen súhbatynda: «Ukraina daghdarysynan beri Reseymen arasy ushyghyp, sanksiyalar salu nәtiyjesinde Batystyng da ekonomikasy bayaulady. Eki derjava arasyndaghy sayasy shiyelenis órship ketti. Shyghys Europa aimaghynan ekinshi dýniyejýzilik soghystyng iyisi shygha bastady. Batys elderi  NATO- nyng kýsh quatyn arttyrugha kelisip, iri kólemde oqu jattyghu bastady. Búnyng barlyghy jaghdaydyng ushyqqanyn bayqatady. AQSh pen NATO elderi Reseyding agressiyalyq sayasatynan sekemdenip de otyr. NATO- nyng barlau qyzmeti Putinning Shyghys Europagha basyp kirui mýmkin ekenin talay mәrte anyqtap, NATO-nyng shúghyl taktikalyq  kýshterin (NRF) ýlken әzirlikke keltirgen. Búl jaghdaylar EO men Tegeran arasyn jaqyndastyruyna sebep bolyp, úzaqqa sozylghan kelisimning jedel jýruine әlemdik sayasy oqighalar iytermeledi», -  dedi.

Degenmen, Iran men «altylyq arasyndaghy» kelisimning jedeldeuining astarynda ekonomikalyq mýdde jatqanyn  Úlybirtaniyanyng ekonomika sarapshysy Uiliyam Djekson aitady. Onyng juyrda Batys basylymdarynyng birinde  shyqqan súhbatyna ýnilsek, «Batys ókilderi agressorlyq sayasat ústanyp otyrghan Kremliden kónili qalyp, energiya kózin izdestire bastap edi, búl jaghdaydy Irannyng biylik ókilderi tiyimdi paydalanyp, byltyrdan beri ózderining Europagha gaz jetkize alatynyn aityp, EO- gha emeurin tanytyp kele jatqan. Tipti, Týrkiya jeri arqyly Europagha gaz jetkizetin Transanatoliya gaz qúbyry (TANAP) jobasyn da úsyndy.  Qarsy tarap sanksiyadan ekonomikasy әlsirep, sabasyna týsken Irannyng úsynysyn qabyl alugha kelisti. Izraili men әriptesi Saud Arabiyasy tarapynyng narazylyq niyetine qaramastan, Vashington men EO- nyng parsylardyng úsynysyn qabyl aluy sayasy esep qana emes, kelisimning astarynda ekonomikalyq mýdde de jatyr. Yaghni, Reseyge salynghan sanksiya saldarynan Batys pen әlem ekonomikasynyng da ósimi bayaulap, bos kenistik payda bolghanyn kórip otyrmyz. Tegeran sanksiya saldarynan múnayyn dollargha sata almay kelgen, endigi Vashington  parsylardyng arqasynda búl bos kenistikting ornyn toltyryp, dollar ainalymyna da dem bermek. Irandy qatargha qosyp, Mәskeudi shetke yghystyra túrmaq. Kóbine barlyghyna ong sheshim shygharatyn odaqtastardyng  Saud Arabiyasy men Izrailiding qarasylyghyna qaramastan kelisimge qol qonguy, kelisimge Vashington men EO mýdelli bolyp otyrghanyn  bayqatady» deydi Úlybritaniyanyng qarjy sarapshysy Uiliyam Djekson.

Izrailiding reaksiyasy

Kóptegen elder әlemde beybitshilik ornaytynyna mәz meyram bolyp jatsa, Izrailige aqyrzaman tayap qalghanday. Izraili biylik ókilderi kelisimdi aiyptap,  qarsy pikirilerin aityp jatyr. Izraili premier ministri Bendjamin Netaniyahu kelisimdi «keshirilimes tarihy ýlken qate» dep, búlqan- talqan boluda.

Netaniyahu: «Búl kelisimdi Izraili ýkimeti qatang aiyptaydy әri Irangha degen qarsy kózqarsyn esh ózgertpeydi. Odaqtastarymyz Tegerangha yadrolyq qaru jasau mýmkindigin berip qoydy. Búnyng aqyry ókinishke soqtyrady. Endi biz AQSh kongresinde kelisimning maqúldanbauyna tyrysamyz», - dep mәlimdedi.

Resmiy Vashingtonnyng  kónili parsylargha audy

 Saud Arabiyasynyng elshisi, elding búrynghy barlau qyzmetining  basshysy Bandar ibn Súltan әl Saud «Iranmen qol qoyylghan yadrolyq kelisim Irannyng yadorlyq qarugha әli de qol jetkizuine mýmkindik beredi. Kelisimning saldary  Tayau Shyghysta ýlken qaqtyghystargha jol ashady» dep synady. Búdan әri sózin spikirin salmaqtay týsken Bandar: «Búl kelisim de, AQSh-tyng 1994 jyly soltýstik Koreyamen qol qoyghan kelisimi siyaqty bolyp, Tegerannyng kelisimdi ayaqasty etip, yadorlyq kýshke ainalyp ketui әbden mýmkin.  1994 jyly  AQSh Soltýstik Koreyanyng yadrolyq baghdarlamasyn toqtatu ýshin halyqaralyq kelisimge qol qoyghan. Biraq, 2003 jyly Soltýstik Koreya yadrolyq qarudy taratpau kelisimin búzyp, yadrolyq qaru jasaghanyn әlemge jar saldy» deydi.

Koroli Salman ibn Abdul-Aziz әl Saudtyng jiyeni Bandar, Liviyada taraytyn Daily Star gazetine bergen súhbatynda «arabtarmen әriptes bolyp kelgen Vashingtonnyng endi parsylargha kónili audy» dep qapaly.

«Tegeran Tayau Shyghysta túraqsyz sayasat ústanyp, yadrolyq otynnan qaru jasaugha tyrysyp, aimaqty ýreyde ústap otyr. Tegerannyng jauy kóp. «Yadorlyq otyndy beybit maqsatta paydalanu ýshin júmys isteymiz» degeni kýdik tughyzady. Búl kelisim onsyz da qyrsyq shalyp otyrghan Tayau Shyghysty odan beter alandatady» deydi ol taghy da.

Aq ýide jiyn ótkizgen Barak Obama «Iran men «altylyq elderi» arasynda jasalghan  kelisim yadorolyq qarulanudy toqtatady» degendi aitty. «Kelisimge qol qoymasaq, Tayau Shyghysta jaghday odan әri ushygha týspek.  Siriya men IYemendegi qaruly janjaldar toqtau ýshin Irannyng da yqpaly zor. Siriya mәselesin sheshude Týrkiya , Resey, Iran  men Arab elderi de atsalysuy kerek» dep, Obama kelisimge kýmәnmen qaraytyn   kongress mýsheleri men odaqtastaryn sendiruge tyrysyp jatyr.

Tipti osy aptada Aq ýy basshysy Saud Arabiyasy men Izrailding kelisimdi dúrys týsinip, ony qúptaugha kóndiru ýshin qorghanys ministri  Esh Karterdi Tayau Shyghysqa jiberdi.

Týrkiya ekonomikasynda serpin bolady

Úzaqqa sozylghan kelissózderding tabysty ayaqtaluyna Irannyng kórshisi Týrkiya da quanyp, ekonomikamyzda serpin bolady dep ýmittenip otyr. «Iran tabighy gaz ben múnaygha bay el, sanksiyalar alynghan song әlemdik múnay baghasynda ózgerister bolyp, Týrkiyada gaz ben janar jaghar may baghasy arzandamaq. Ýlken ekonomikalyq  kelisimder jasalady, búl – bizding de ortaq jenisimiz» dep týrik bauyrlarymyz shattanyp otyr.

Degenmen, syrtqy ister ministri Mevlut Shavushoglu «Irannyng Tayau Shyghysta orny erekshe. Irannyng ústanyp otyrghan syrtqy sayasaty kóp eldi alandatady. Búl niyetinen bas tartyp Iran sayasat sahnasynda diny kózqaras tanytudan aryluy kerek. Resmy Tegerannyng sayasy dialogpen senimge bastar әriptestikke basa nazar audaruyn kýtemiz» dep mәlimdeme jasady.

Qorytyndy     

Irannyng «altylyq elderimen» 10 jylgha juyq sozylghan kelisimining nәtiyjeli ayaqtaluyna baylanysty sarapshylar әrtýrli bagha berip, óz elderining mýddesine qayshy keletinin de tarazylap jatyr.

Biz de Kaspiy aimaghy boyynsha Iranmen kórshiles elderding birimiz. Degenmen, anau aitqanday bәlendey qauip joq bolsa  da, Batys sayasatkerlerining búl kelisimge bergen pikirlerin oqyghan son, qolymyzgha qalam alugha tura kelgen. Jogharyda atap ótkenimizdey, Euorapagha gaz jetkizudi oilap otyrghan parsylar, Kaspiy tenizinde jer asty baylyghy ýshin әskery quatyn da eselep arttyrmasyna kepil joq. Myqty әskery teniz floty da joq, aidyndaghy tiyesili aimaghymyzdy sanauly kýzet kemelerimen ghana qorghaytyn bizding shekara әskerimizdi oilasaq, tipti, qorqasyn. Búl kemelerding tek tenizdegi múnay  únghymalaryn lankestik shabuyldan qorghaugha ghana shamasy jetetinin eskersek, kórshi memleketterdin  bes qaruy say әskery alpauyt kemelerinen jasalghan shabuylgha tótep bere almasy anyq. Kaspiy memleketterining әskery quaty da naqty qansha ekeni belgisiz. Sebebi, memleketter búl kórsetkishterdi jasyrugha tyrysady. Degenmen, eski mәlimetterge sýiensek,  Reseyding 100-ge juyq әskery kemesi, 20 myngha juyq әskeri bar. Irannyng 50 әskery kemesi, 4 mynnan asa әskeri, al Ázirbayjan, Qazaqstan, Týrkimenstannyng kórsetkishteri shamamen birdey, yaghny 18-20 әskery keme, 3 myngha juyq teniz әskeri bar.

Bir ókinishtisi Kaspiy tenizining qúqyqtyq mәrtebesi әli kýnge deyin  aiqyndalmaghan. Qazaqstan, Iran, Ázerbayjan, Resey jәne Týrkimenstan Kaspiyding tabighy baylyqtaryn bólise almay jýrgenine kóp boldy.  

Kaspiyge talas bastalsa, әskery kýshi kópting sózderi jýretini aiqyn. Múnaydyng arqasynda ekonomikasyn órge domalatyp otyrghan  elding qanday mәselede de saq jýrgeni abzal.

Shetel baspasózine sholu jasap,

maqalany әzirlegen –  

Nazar Túryqbayúly

Abai.kz