Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 3781 0 pikir 24 Mamyr, 2010 saghat 03:42

Men tanyghan Obama (Jalghasy)

Baraktyng bolmys-bitimining ereksheligi

El basqarghan úly basshylardyng kópshiligine tәn qasiyet - minez-qúlyqtarynyng ereksheliginde. Al Obamanyng jeniske jetuine sebepker bolghan  qúndy qasiyetterining tamyryna zer salyp kórelik.

Gavay shtatynyng astanasy Gonolulu qalasyndaghy Punahou Akademiyasyndaghy  dostary Obamany qorshaghan ortasyna erekshe nazar audarugha  beyim, aqjarqyn minezin únatady eken. Synyp jetekshisi Erik Kusunoky (mektepte «Mister Kus» degen laqap atpen tanymal bolghan) ony sabyrly, múqiyat tyndaushy, sózge sheshen,  ashyq minezdi, uәdesine berik, til tabysqysh dep sipattaydy.  Endeshe, Obamanyng mektep qabyrghasynda qalyptasqan qúndy  qasiyetteri  ýlken ómir jolynda da óz tanbasyn tanytyp otyr. Múnda ata-anasymen birge Baraktyng minez-qúlqyn zerdelep bergen synyp jetekshisining de róli zor dep oilaymyn.

Baraktyng bolmys-bitimining ereksheligi

El basqarghan úly basshylardyng kópshiligine tәn qasiyet - minez-qúlyqtarynyng ereksheliginde. Al Obamanyng jeniske jetuine sebepker bolghan  qúndy qasiyetterining tamyryna zer salyp kórelik.

Gavay shtatynyng astanasy Gonolulu qalasyndaghy Punahou Akademiyasyndaghy  dostary Obamany qorshaghan ortasyna erekshe nazar audarugha  beyim, aqjarqyn minezin únatady eken. Synyp jetekshisi Erik Kusunoky (mektepte «Mister Kus» degen laqap atpen tanymal bolghan) ony sabyrly, múqiyat tyndaushy, sózge sheshen,  ashyq minezdi, uәdesine berik, til tabysqysh dep sipattaydy.  Endeshe, Obamanyng mektep qabyrghasynda qalyptasqan qúndy  qasiyetteri  ýlken ómir jolynda da óz tanbasyn tanytyp otyr. Múnda ata-anasymen birge Baraktyng minez-qúlqyn zerdelep bergen synyp jetekshisining de róli zor dep oilaymyn.

Al bizding balalardyng jeke qabiletterin jetildiru ata-ana men  múghalimning ortaq mýddesine  tolyq ainalatyn bolsa, kez kelgen jetkinshekting óz túghyrynan kórineri sózsiz. Bilim  berudi terendetuding jolyn qarastyru bizding elde basty maqsatqa ainalghanymen, balany jeke túlgha retinde damytu, qalyptastyru mәselesi  ózekti kýiinde qalyp otyr. «Memleket otbasynan bastalady» - degen qaghidany berik ústanu qajet siyaqty. Adamnyng jalpyadamzattyq qúndylyqtargha ie bolyp qaluy - onyng jastyq shaqta ómir sýrgen ortasy - otbasy men mektepting jauapkershiliginde ekenin eseygen sayyn úghynyp kelemiz.

Kóshbasshynyng minez-qúlqy syrt kózge jaghymdy qyrlarymen tanylghanymen, týrli situasiyada basqasha bayqalyp, ispen ghana rastalatyny anyq. Al Obamanyng minezin keybir sarapshylar júmsaq, jayly dep baghalaydy.

Qazir Aq Ýiding sayasatyn kóptegen saylaushylar qanaghat tútpay túrghan sayasy jaghdayda Obamanyng baghyt-baghdary amerikandyqtar arasynda senim úyalatatynday. Obamanyng memleket basqaru isindegi eki jylgha jetpeytin az tәjiriybesine  halyq  asa kónil bólmeytini seziledi. Harizmasy jarasqan Obama halqyn algha úmtyldyryp, yntylandyrugha,  ruhyn kóterip shabyttandyrugha iykemdi.  Býgingi kýngi daghdarys kezeninde AQSh-ty ortaq maqsatqa júmyldyruda belsendi qyzmet etip jatqanday kóringenimen, onyng nәtiyjesine uaqyt tarazy.

Chikagoda azamattyq isterge mamandanghan zang firmasynyng iyegeri  Djadson Miyner (Judson Miner) ataqty Garvard uniyversiytetin jana bitirgen Obamany  kónil-kýiine qarap, salmaqty dep tanyghan. Zanger Miyner myrza óz kitabynda bas keyipkerding bir qalypty minezin ashyp kórsetedi.

Barak Obama әriptesterimen birge júmys ornyna tayau jerdegi Tailandtyq restorandardyng birinde týski as ishudi әdetke ainaldyrghan boluy kerek. Bir kýni atalghan meyramhananyng tómengi qabatynda zangerler birge as iship otyrypty. Sonda Obama sotta qaralatyn isting mәn-jayy jóninde qyzmet babymen úyaly telefonmen sóilese bastaydy. Birer minuttan keyin jorghalap jýrgen eki tyshqan qonaqtardyng ayaghynyng arasyn aralap ketedi. Keyinnen aita-ayta әrlenip, anyzgha ainalghan әngimege sensek, Obamanyng әriptesi Chak Barnhiyl: «Tyshqannyng bireui Obamanyng ayaghyna shyghyp ketkenin óz kózimmen kórdim» deydi. Al telefon tútqasyn ústaghan Obama kónil audarmaghan kýide sóilese beripti. Ángimesi bitip, kelisip alghan song ayaghyndaghy tyshqandy  batyl  Barak qolymen alyp tastaghan kórinedi. Sol sәttegi Obamanyng ústamdylyghy úsaq-týiek kelensizdikterdi elemeytin erekshe qasiyetin anghartady. Osy oqighadan keyin kóp úzamay jorghalaushylar jii kezdesetin búl meyramhana qúzyrly organdardyng qatang talabymen jabylyp qalady.

Barak Obamanyng kórgen-bilgenine, týiin-tújyrymyna qarap, qay últ ókili ekenin angharu onay emes. Nege deseniz, ol - Kanzas shtatynda tuylghan Keniyalyq qany bar «jartylay qara», «jartylay aq nәsildi» AQSh azamaty. Jastyq shaghyn Indoneziya men Gavay araldarynda ótkizgen. Chikagodaghy Qaralardyng Hristiandyq shirkeuining mýshesi bola túra, Indoneziyadaghy músylmandar hal-jaghdayynan habardar, Buddizmning yqpalyn sezingen, mәnin týsingen adam. Jas kezinde ózi jii baryp túratyn Keniyanyng shalghay auyldyq aimaqtarynan at terletip keletin qandas tuystaryn jii kóretin Obama qala jaghdayynda tәrbiyelengen túlgha. Qaljyngha janassa da, óz basymnan Obamanyng qasiyetterin kórgenimde ishtey kýlip qoyam. Nege deseniz men de auyldyq qazaqtyng iyisi singen qala túrghynymyn. Sondyqtan bolar, keybir tyndaushylar qazaqsha sóilesem, auyldyng balasy shyghar dep boljaydy. Dese de, kәdimgi Almatylyq otbasynda tәrbiyelengen qarapayym qazaq balasymyn.

Ózi de minbelerden talay aityp jýrgendey, Obama bir adamnyng boyynan tabylghan bir diaspora deuge bolady. Onyng kim ekenin anyqtau isinde bir sózben sipattau qiyn. Búl onyng jolynda san-týrli kedergiler tughyzghanday kóringenmen, endi mәdeniyeti erekshe, tili men dili bólektermen onay týsinisude az bolsa da alqynbaytyny anyq.

Jas kezinde mening basty keyipkerim - Barak Obama Mahatma Gandiyding ómirbayanyn  múqiyat oqyp, osynau birtuar úly kisige qatty eliktegen synayly. Onyng pir tútar túlghalarynyng qatarynda Abraam Linkolin men Martin Luter King te bar.

Kolumbiya Uniyversiyteti qabyrghasynda jýrgende kezinde-aq Barak Ontýstik Afrikadaghy aparteidtke qarsy is-sharalargha belsendi atsalysqan. Demek, qoghamdyq isterge erte jastan aralasu ózindik nәtiyjesin kórsetedi. Mektep qabyrghasyndaghy kópshilikke kóp kórine bermeytin qoghamdyq is-qimyldar men studenttik shaqtaghy bastamalardyng iygi yqpaly óz dostarymnyng ósu jolynan da bayqalyp keledi.

Obama «Ákemning armandary» atty kitabynda jergilikti túrghyndar tobynyng qala basshylyghymen jәne lauazymdy túlghalarmen kezdesui ótkenin jazady. Sondaghy ashu-yzasy asyp-tasyghan halyqty baghyndyra almaghanyn ókinishpen sipattaydy. Qoghamdyq iske belsene aralasyp jýrgen kezderin Obama «Mening ómirimdegi tipti Garvard Zang mektebinen almaghan tereng bilimdi osy kezde aldym» dep eske alady.

1985 jyly Chikagonyng aty shuly Ontýstik jaghyndaghy qoghamdyq úiymdastyrushy  Geralid  Keliman jas jigitti júmysqa almas búryn, aldyn ala kezdesip әngimelesedi. Sonda oqudy jana bitirgen ýmitker «jana nәrse ýiretesiz be?» dep qatal talap qoyghan kórinedi. Jas Obama «Meni qalay ýiretesiz?  Men naqty ne ýirenem? Maghan qanday paydasy tiyedi?» dep tәptishtegen boluy kerek.  Osylaysha  10 000 dollar ailyqpen  2000 dollargha eski temir túlpar mingen Obama ýsh jyl boyy qoghamdyq júmystarmen   shabyttana ainalysady.

Qarapayym halyqtyng úiymdastyrushysy retinde Obama shirkeudegi halyqtyng basyn qosu, sol aimaqtaghy uaqyt kýttirmeytin manyzdy mәselelerdi sheshu siyaqty ispen shúghyldana bastaydy. Osynda jaghdayy nashar adamdardyng mýddesin qorghay  jýrip,  zannamagha jәne  sayasatqa ózgerister engizu qajettigine kóz jetkizedi.

Ol  memleket basshysy boluy mýmkin jalghyz qara nәsildi sayasatker emes. Alayda, onyng sayasy sezimtal, erekshe harizmasy baryn jәne  úly qogham qayratkerlerining  boyynan tabylatyn, diny kózqarasy bólek týrli últ pen әleumettik orta ókilderin biriktire alar qasiyetterin synshylar da moyyndaydy. Barak Obamanyng oratorlyq әdis-tәsilderdi iygeruge barynsha den qoyghany ras. Biraq óz aitqanyna ózi senbese, ol ónerding qúny bes tiynnan artpas edi. Tilge sheshen Obamanyng eng basty ereksheligi - shynayylyghy(adaldyghy) dep bilem.

Jastayynan ainalasyna mәn berip, zerek ósken Barak Obamanyng jeke qasiyetteri sol bala kezden qalyptasqanday. Mýmkin Indoneziyada túrghanda anasynyng aghylshyn tilin týnimen oqytyp otyryp, «nazar audar, múqiyat bol!» degen sózderi sanasyna singen de shyghar. Osy jerin oqyp otyryp, ózimning de oqushy kezimdegi anamnyng úiqyly-oyau otyrghan maghan «Sharshama, shyda!» dep otyryp shygharma jazdyrghan sәtteri esime týsip ketedi.

El basqaratyn adam ýshin depressiya óte qauipti ekeni psihologtardyng pikirinsiz-aq belgili. Der kezinde dәl sheshimder qabylday bilu ýshin kedergi bolaryn biletin Obama depressiyagha týsip, múngha batudan aulaq jýrudi jón sanaydy. Obamanyng taghy bir ereksheligi - onyng naqtylyghynda eken. Birinshi adamnan alghan aqparatyn ýshinshi adamgha naqty, әri dәl týsindirip, jetkize alatyn qasiyeti naqtylyqpen birge jauapkershilikting mәnin erte úghynghan jan ekendigin bayqatady.

«Elu jylda el jana, jýz jylda qazan» maqaly ras bolsa, Obama - amerikandyq qoghamgha ózgeris әkelgen jan.   Ol - amerikandyq sayasattaghy jana túlgha,  demek ózgerister tolqynyn nemese ózgerister legin jetkizu oghan jarasady. Iri sayasat sahnasyna ol osydan alty jyl búryn ghana qadam basqan edi. 2004 jylghy qarashada partiya sezindegi sózinen keyin-aq taban astynan tanymal bolyp shygha keldi. Onyng minbeden sóilegen jalyndy sózderine kóptegen otyrystarda silteme jasala bastady. Biraq Obamanyng saylaualdy sózderinde tiline tiyek etken úrandy uәdelerining әli tolyq oryndalmay jatqandyghy taghy bar. Ol da uaqyttyng enshisinde.

Obamanyng әkesi - Keniyadan, anasy - Kanzastan. Sondyqtan Barak Obama óz audany men óz ortasynan shet jaqqa shyghyp kórmegen amerikandyq sayasatkerlerge qaraghanda, shynayy әlem turaly jan-jaqty әri tereng pikiri qalyptasyp ýlgergen túlgha. Ol nәsildik jәne taptyq tensizdiktikting ne ekenin óz tәjiriybesinen sezine bildi. Damushy elder tizimining ortasynan oryn tapqan Indoneziyadaghy kedeyshilik kórinister kóz aldynda ótti. Sonday-aq onyng basqa kóptegen sayasatkerlerden aishyqtaytyn aiyrmashylyghy - shygharmashylyq qabilettiligi men әdebiyetke jaqyndyghy.

Barak Obamanyng ústanymdarynyng ózgesheligi - keybir partiyamen bәsekelesude tek jaugershilik minez-qúlyq bayqatu emes, sonday-aq ózining tolyghymen dúrystyghyn algha tartyp, qarsylastarynyng aqylsyzdyghyn qasaqana nasihattau tәsilderinen aryludy kózdeydi. Qarsylastaryn jamandap, dattaugha sheber, ózine shekten tys senimdi sayasatkerlerdi jaqtyrmaytyny jóninde «Ákemning armandary» atty kitabynda jazady. Ol qarsylastaryn jala jauyp, qaralaudyng ornyna, olardyng ústanymdary men qoldanatyn tәsilderinen elge tiyer ónimdi jaghyn izdeudi maqsat etedi.

Barak Obama birsaryndy pikirler men birjaqty oilardan aulaq adam. Ol jan-jaqty taqyrypty qamty otyryp, mәselening ózektiligine sýienip, mәnin tereng ashugha, dәiekti sheshim qabyldaugha   bel bughan.

Onyng әielderding abortqa qúqyghyn qorghau turaly, energiyanyng balama kózderin damytu turaly jobalary, auany lastaytyn óndirushi iri kompaniyalar men qayta óndeytin korporasiyalardyng qyzmetin qatal baqylaugha aluy, immigranttargha qatysty sayasattyng jenildenui, salyqtyng kóbeytilmeui jóninde  naqty úsynystary  naghyz demokrattyghyn bayqatady.

Obamanyng ózine ózi senimdiligi kishigirim basqosularda kerisinshe basqa әser qaldyratyn edi. Ásirese menmendigi men tәkapparlyghy basym kórinetin siyaqty.  Obamanyng biografiyasyn jazushy Devid Mendel «Ol mysy basym, shapshang qimyldaytyn, óziniki dúrys sanaytyn, tipti keyde talghampaz» dep sipattaydy.

Ósu jolynda Obama qanday adammen kezdesse de, esh uaqytta seskenbegen eken. Jas qoghamdyq qyzmetker retinde qala әkimshiligining joghary lauazymdy ókilderimen emin-erkin sóilesip, teng dәrejede oy bólise bilgen. Zang fakulitetining studenti bolyp jýrip Garvardtyng dekanymen de ashyq sóilesken. Jogharghy oqu ornyn jana bitirgen jas qyzmetker retinde budjeti milliondaghan qorlardyng tóraghasymen, basshylarymen  qatarlasynday aralasqan. Áriyne múnyng bәri dórekiliginen nemese menmendiginen emes bolar sirә. Osylaysha Obama ony joly týsip tanyghandardyng esterinde adammen syrlasa biletin múqiyat tyndaushy keyipinde saqtaldy.

Mýmkin búl júmys tәjiriybesimen keletin qabilet pe, әlde tughannan qanmen beriletin qasiyet pe, bilmedim. Biraq, meninshe qansha jasta bolmasyn sauatty maman ózining júmysy men mindetterin bilse, basshylyqtyng syn sózderin kótere de, týsine de alady.

Bizding koghamnyng salalarynda jii kezdesetin basiishilik, orynsyz kishipeyildilik siyaqty jaghymsyz qasiyetter jastardyng minez-qúlqyna,  ózindik ústanymdaryna keri yqpal etpey me eken degen oida qalamyn.  Jalpy jastar arasynda basshylyqtan seskenuding ornyna, syilau kerek degen mәtel jii aitylady. Sondyqtan júmysqa ornalasugha dayyndalyp jýrgender nemese qyzmetke jana  kirisip jatqandar  alghashqy kýnnen ózin tiyisti dengeyde ústay biludi ýirense,  ózining ornyn tabuyna  jol ashyluy  qúpiya emes. Kez kelgen jas mamannyng syngha iligip jatsa da tózimdilik pen tabandylyq tanytyp, ynta-jigerin ózin-ózi barynsha  jan-jaqty dayyndaugha, maman retinde qalyptasugha júmsaghany abzal.  Mine, naghyz jigitke tәn mәrttik minez, arugha jarasymdy ústamdy qasiyet kirpishtey qalanyp, jastardyng boyynda toleranttyqtyng túghyry qalyptasady.

Basshynyng baghyn ashatyn qasiyet - kishipeyildilik. Qyzmet babymen baghyndyru baghynyp ýirengenning qolynan keledi. Ashyghyn aitqanda, maqsattyng bәri - aqsha tabu, bang bolsa adamy qúndylyqtardan aiyrylyp qalu ghajap emes. Sondyqtan jastardyn  ómirlik óz qaghidalary men biyik ústanymdaryn jat qylyqtardan saqtap, jaghymdy qasiyettermen bekitu kez kelgen jastyng el basqaru isine erkin  aralasuyna kepil bola alady.

Salauatty ómir salty - bolashaq preziydentting berik ústanymy

Bas keyipkerding kópke belgili ómirbayanyna sýienek, Baraktyng eki jasynda әkesimen ajyrasqan Anna sheteldik student, Lolo Soetoromen túrmys qúrady. Studenttik vizasynyng uaqyty ayaqtalghannan keyin Lolo jana semiyasymen birge Djakkartagha kóshuge mәjbýr bolady. Sol jerde Barriyding qaryndasy Maya dýniyege keledi.

Kýnderding kýninde ógey әkesi Soetoro Barakqa bokser qolghabyn әkep berip, búzaqylardan qalay qorghana bilu kerektigin ýiretedi. Al anasy Anna Amerikandyq qara nәsildi úly qayratkerler turaly kitaptar men jurnaldar әkelip, balasynyng kitap sóresin ilim qaptamalaryna toltyrady. Balasyna ýlgi bolar úly túlghalardy nasihattap, shygharmashylyqqa baulidy.

Osy kezende Obamanyng bilim men sportty qatar alyp jýruge niyeti auyp, ata-anasynyng aqyl-kenesine den qoya bastaydy. Shynynda,  balany jastayynan sportqa bauludyng manyzdylyghy  barshamyzgha mәlim. Osy tústa óz әkemning ómir qúndylyqtary turaly әngimesin eske aludyng orny kelip túrghanday. Men ýshin naghyz er, pir tútar әkem: «Balam, búl ómirde bilim alumen qatar, shymyr bolu manyzdy» degen qarpayym sózderi mening mәngi jadymda saqtalyp keledi.

Obamanyng taghy bir qasiyeti - sabyrlylyghy dep bilsek, onyn  belgisin onyng saylau bolar kýngi kýn tәrtibinde túrghan is-sharalar jaqsy sipattaytyn bolar. AQSh halqy buletteni toltyryp, dauys berumen sapyrylysyp jatqan tarihy ózgeris bolar sәtte preziydenttikke ýmitker Barak Obama Chikagodaghy Maykl Djordannyng jattyqtyrushysy Tim MakKru (McCrue) basshylyghyndaghy sport zalyna basketbol oinaugha ketedi.

Sodan sol kýni tang erteng Indianada ótken is-sharadan keyin Demokrat jәne onyng dostary saylaudy talqylaudyng ornyna, kimmen kim qay komandada oinaytynyn, oiynnyng strategiyasyn qúrudy qyzu talqygha salady. Obamanyng jaqyn dosy, Chikagodaghy kәsipker Marty Nesbit kandidattyng Gavai, Garvard, Chikago jәne Diy.Siy.-degi (Vashingtondaghy) jas kýnderinen beri aralasyp kelgen joldastarymen habarlasyp, barlyghynyng basyn qosady. Obamany qosa alghanda 24 jigit osy sharagha arnayy tigilgen formalaryn kiyip dayyn otyrady. Aq jәne kógildir týsti djersiyding (futbolkanyn) aldynda «Myna nәrse» sózi jәne Obama kompaniyasynyng sivoly beynelengen edi. Búl MakKeynning saylau aldy kompaniyasy ayasynda sóilegen bir sózinde «Senat otyrysynda múnay kompaniyalarynyng mýddesin kózdegen zang jobasy qarastyrylghan edi... Sol kezde qoldap dauys bergen «Myna nәrse»(«That one») dep Obamagha siltegen syny sózin sipattaghanday. Al sonda zang jobasyna qarsy dauys bergenderding qatarynda bolghan Men edim dep Makkeyn keudesin qaqqany turaly viydeo «iytub» saytynda da bar. Nәtiyjesinde Obamanyng saylau aldy simvoly dop tәrizdes bolghandyqtan, «Makkeyining sausaghyna» ainaldyrghan basketbol doby sekildi kórindi. Búl sport kiyimi keshki basketbol oiynynyng qaljyndarynyng biri retinde jarasyp ketti.

Obama sol kezde sabyr saqtap, qaljynmen emin erkin oinaghan eken. Dopqa talasqan Obama men onyng kómekshisi Reggy Lov (Reggie Love) bir-birine bastaryn soghyp qalghan kezde, Obama: «Massaghan, manyzdy kesh(týn) aldynda oiyndy toqtata túryp demalyp alghanym dúrys bolar. Osy jerden jaraqatsyz basym aman ketsem eken» dep qaljyngha basqanyn joldastary aitady. Oiyn tartys barysynda birin jenip, birinde jenilip bolghan song preziydenttikke ýmitker Obama óz komandasymen birge sheshushi oiynda syrttay baqylaumen baghalap otyrghan eken. Keshki beste ayaqtalghan oiynnan keyin Obama «Grand Hayatt» qonaqýiine baryp shash týzetken son, ózining jaqyndarymen keshki asyn ishuge baghyt alady. Aragha az ghana uaqyt salyp dauys beru qorytyndylary turaly birinshi habar Shyghys jaghalaudaghy shtattan kelip týsti. Basketbol oinap shynyghyp ýlgergen bas keypker sol sәtte sheshushi kýnning bar auyrtpashylyghyn kótere bilgeni qyzyqty-aq.

Obamanyng AQSh Senatyna baghyn synau barysynda «Chikago San Tayms» gazeti Garvardta birge oqyghan dosynyng dәieksózin keltiredi. Eki dosqa ortaq pir tútar túlgha -  әigili basketbolshy Maykl Djordan eken. Olardyng pikirinshe, Djordan bәsekelestikke beyim, júmysyna erekshe nazar audara bilgen júldyzdy basketbolist. Bizding de, Bekzattay beldi sportshylarymyz talay balaqaylargha ýlgi bolyp, olardyng asqaq armandaryna jeteley jónelgenin ishtey sezinemiz.

Kezinde Obamamen birge basketbol oinap ta ýlgergen Zang fakulitetining professory Alan Dershovits (Alan Dershowitz) «Basketbol alanyndaghy Obama shabuylshynyng dobyn tas talqan qylyp, sekirip toqtatatyn qabileti bar deydi. Ol qanday is bolmasa iykemi bar, shymyr jigit bolatyn. Syrtynan baqylap jýrip: osy balanyng bolashaghy bar degen oimen jýrushi edik» dep eske alady professor. «Garvardtyng Zang fakulitetin jyl sayyn bitiretin 550 týlekting ishinde onshaqtysy osynday erekshe alghyr, zerek bolatyn» dedi Dershovits myrza. «Sol bitirgen úl-qyzdar  qazir biri senator, biri ýkimet lauazymynda, al bireuleri beldi zanger. Arasynda  Jogharghy Sot qyzmetkerleri de bar. Býgin tipti el basqaryp, Preziydent retinde qyzmet atqaryp keledi».

Sportqa jaqyndyq denning saulyghynyng biden bir kepili dep aitylyp keledi. Aytpaqshy búl Niu-York túrghyndarynyng qatyp qalghan qaghidasynyng biri. Amerikada qalyptasqan pikirge sәikes, kez kelgen adam jetistikke jetu ýshin eng aldymen ózi ýlgili bola bilui qajet. Demek, bastaghan júmysy jemisti, qolgha alghan isi jenisti boluy ýshin adamnyng tartymdy, әri úqypty jýrgeni, sәikesinshe densaulyghynyng myqty boluy negizgi talap. Ásirese biznes salasyndaghy serkelerding pikirinshe, eng aldymen adam ózin baghyndyra aluy kerek. Oghan ózim de kuә boldym. Kóshege tang erteng bir, keshke bir shyghyp, sapyrylysyp jatqan halyqqa nazar audarsanyz sporttyq kiyim kiygen «manhettandyqtar» terlep-tepship jýgirip bara jatady. Mine, búl -  aldynghy qatarly eldegi halyq qabyldaghan zaman ýrdisi, salauatty ómir saltynyng kórinisi.  Búl elde eng aldymen adamnyng ózine talap qoyyp, ony orynday aluy joghary baghalanady. Osynday ýlgi bolar qúndylyqtargha  nazar audaryp, útymdy jaqtaryna elikteu jastarymyzgha artyq etpeydi.

Kitap - bilim búlaghy

Obama myrzanyng sheshendigining arqasynda týsinistikke qol jetkizilip,   iygi isterding baghdary aiqyndaldy. Onyng sózderdi ornymen qoldana alu óneri, sendiruge, quattaugha әri shabyttandyrugha iykemdiligi bolmys-bitimining ózgesheligin bayqatady. Obamanyng til qúdyretin sezinui, kitap oqugha degen sheksiz mahabbaty milliondaghan amerikandyqtargha óz iydeyalaryn jetkizuge mýmkindik berip ghana qoymay, onyng ózining kim ekenin sezine biluge jәne  әlemdi týsinuge jol ashty.

Jalpy Bas keyipker jas kezinde óz bólmesine kirip alyp, erinbey kitap oqudy әdetke ainaldyrghan. Ol ózining kim ekenin anyqtaumen jýrgen jas kezinde Djeyms Bolduiyn, Ralif Ellison, Langston Hius (Langston Hughes) jәne Richard Raytty oqyghanyn óz kitabynda jazady. Aty atalghan búl amerikandyq jazushylargha ortaq bolghan bir nәrse - qúqyqtary shektelgen qara nәsildiler problemasy edi. Mysaly, adam qúqyqtary ýshin kýresker Djeyms Bolduin eng әigili AQSh-taghy Martin Luter Kingting izbasarynyng biri bolatyn. Martin AQSh-taghy qara nәsildiler mýddesin qorghaghan qozghalystardyng túnghysh belsendisi edi. Olardyng azamattyq qúqyqtaryn qorghau jolynda diskriminasiya, qatigezdik jәne nәsildilikpen kýresti.

Taghy bir mysal, 1914-1994 jj ómir sýrgen Ralif Ellisonnyng amerikandyq jazushy retindegi óner joly óte erekshe - 1952 jyly «Kórinbeytin Adam» atty jalghyz enbegi ýshin ghana ataq-danqy artty. Ol óz tuyndysynda qoghamnan oryn taba almaghan qara nәsildi afroamerikandyqtyng ómiri turaly titirkendirer tiri oqighany sipattaydy. Sondaghy oiy әlgi adam ózinen ózi kórinbeytin emes, ony ainalasyndaghy qogham mýsheleri kórmeytinin basyp aityp, kemsitushilikke deyin jetken qoghamdy kinәlaydy.

Kolledjde oqyp jýrgen kezinde-aq filosof F.Nisshe jәne Sent.Augustin siyaqty  oishyldardyng enbekterine qyzyqqan Obama:  «Bizding әrbir kýnimiz - tariyh. Ol qaghaz betinde saqtaluy taghy bar. Oralmaytyn býginning qúndy dýniyesin ertenimizge ala barsaq, arghy kýnimiz jaman bomaytyn shyghar»-degen pikiri tarih taghylymdaryna jatady.  Demek, el birligin nyghaytudyn  dúrys amaly adamdardy tek qana әdil, adal, shynshyl tarihpen tәrbiyeleu negizinde jatsa kerek.

Obamanyng ómirinde tariyhqa degen qyzyghushylyghy, onyng ósu jolynda oiyp túryp ornyn qaldyrdy.  Qily zamannan syr shertetin tarihtan habardar, aluan týrli otbasynda tәrbiyelengen Obama ózining ghana emes, óz memlektining de el basqara alatynyn,  óz iydeyalarynyng jýzege asyryluy tәn  qúbylys ekenin qorshaghan ortasyna  sendire aldy.

Kitap eseygen Obamanyng kýndelikti tirshiliginen de erekshe oryn aldy. El basqarudyng naqty taqyryptaryna baghyttalghan kitaptar kóbeydi. Doris Kirns Guduinning (Doris Kearns Goodwin's) Avraam Linkolinnyng Abraham Lincoln sheshimderi turaly jazylghan kitap «Qarsylastar toby» (Team of Rivals) biylikke qol jekizgennen keyin ózining komandasyna búrynghy opponentterin kirgizgeni ýlgi boldy. Sondyqtan da ózderiniz biletindey, ózining Demokratiyalyq partiyadan birge shyghyp, jarysqan qarsylasy Hilary Rodham Klinton (Hillary Rodham Clinton,) hanymdy Memlekettik hatshy retinde taghayyndady.

Tipti, Ruzvelitting (F. D. R.'s First Hundred Days)  alghashqy 100 kýni turaly, sonday-aq Stiv Koll'dyng (Steve Coll's) «Elester soghysy» (Ghost Wars,") Aughanstan men Ortalyq barlau agenttigi (Sentral investigation agency) turaly  kitaptary  qyzmetke jana kirisip, syn-talapqa tap bolghan Obamagha qúndy material, qúndy dýniyeler boldy.

Obama tarihy nemese iydealogiya salasyndaghy kitaptardan basqa, filasofiyalyq enbekterge qyzyqty. Mysaly, Reynold Nibur (Reinhold Niebuhr) óz tuyndylaryn adam ataulynyng qarama-qayshy tabighaty, qasaqana kinәsizdik pen qatesizdik qauipter taqyryptaryna arnaghan.

Obamanyng qiyal-ghajayyp janry men poeziyagha ghashyqtyghy - Shekspirding qoyylymdary,  Herman Melvilding «Mobiy-Diyk» (Herman Melville's "Moby-Dick") Merilinn Robinsonnyng «Giliid Marilynne» (Robinson's "Gilead") Feysbuginde kórsetilgen Bibliya Linkolinning jinaqtary, Emersonnyng (Emerson's "Self Reliance") shygharmasy. Búl tuyndylar bas keyipkerge ana tilding qyr syryn bilip-tanugha ghana emes, tarihtaghy qayghyly oqighalardy elestete biluge, adam jaghdayynyng eki týrliligin sezinuge mýmkindik berdi.

Búl Obamanyng «Ákemning armandary» kitabynda eng kóp jazylghan taqyryp.  Kónili týsip renjigen, jeniske jetip quanghan sәtteri  erekshe esinde saqtalghan. Ashu-yzany ýilestire biluge jәne shalghaydaghy kedeylermen til tabysyp júmys jasay biluge qajetti sayasy tәjiriybesin osylaysha jinaydy.

2003 jyly Kembridjde (Massechusets shtatyndaghy beldi uniyversiytetterding biri) Obamanyng kezekti qayyrymdylyq aksiyasyn ótkizu barysynda Garvardtaghy zang ghylymdarynyng professory Devid Vilkins ony jeke shygharyp, «Barak, búl sening qolynnan kele me?» dep súrapty. Sonda  «IYә, senimdimin» dep jauap qaytarghan Obama jeniske jetu jolyn jenildetu ýshin koalisiyany qúru strategiyasyn tәptishtep týsindire bastapty.

Sol kezde qol jetpes saghymday sezilgen senator kreslosyn iyelengen Obamagha kenesshileri 2008 jylghy preziydenttik saylaugha qatyspay, kýte túrudy úsynghan eken. Aynalasyndaghylar әli erteleu, әri tәjiriybesining jetkiliksizdeu ekenin basyp aityp. AQSh elining qara nәsildi preziydent ýshin dauys berip, saylaugha  dayyn emestigin aitypty. Obama bolsa júmsaq jauap berip, bergen aqyldan bas tartady. Ol 2008 jyl naghyz sәtti kezenning qylang berip, airyqsha jaghdaydyng jeniske joly týsip túrghanyn jetkizdi. Sol kezde «baghy ashylar - men, al júldyzy janar sәt - qazir» dep  úrandatqan Obama nar tәuekelge salyp preziydenttik saylauda baq synaugha bel bughan.


Almat Erdәuletúly,

AQSh, Niu-York

(Jalghasy bar)

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 741
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 557
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 457
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 473