19 tamyzdyng keshinde, ekonomikalyq sayasattyng jýieli sharalary jóninde ótkizgen keneste Elbasy: “Dýnie jýzindegi ekonomikalyq ahual óte nashar. Qazaqstan satatyn metalldyng bәri 30 payyzgha tómendedi, temir, mys, qorghasyn. Onymen qoymay, bizding syrtqa shygharyp satatyn kórshilerimiz Qytay, Reseyding satyp alu qabileti tómendep, bizding naryghymyz qysqardy. Elimizding ekonomikasyn, tipti tәuelsizdigimizdi saqtap qalu ýshin óte ýlken belesting aldynda túrmyz, shara qoldanuymyz kerek”, – dedi.

Búl jerdegi sóz etilip otyrghan Tәuelsizdik bizding memlekettigimizding eng basty baylyghy. Oghan qauip tónip túrghanyn anau-mynau emes, elding preziydentining ózi aitty. Ol kisini búnday sóz aitugha ne iytermeledi? Shynymen qauip tónip túrsa, ol qaydan, kimnen, neden? Qazirgi biylik osy túrghyda ne isteui kerek, ne istemeui kerek? Últtyq valutamyz ýlken alshaqtyqpen qúnsyzdanyp jatqanda bizding biylikting qolynan ne keledi? Búl súraqtargha baylanysty Abai.kz portaly el aldynda jýrgen azamattardyng pikirin súrap kórdi:

Ámirjan Qosanov, sayasatker:

Tәueldi azamattar Tәuelsiz memleket qúra almaydy! Últtyq valutanyng qúnsyzdanuy – Tәuelsizdikke tónetin qauipterding biri ghana. Mәselege keng әri jan-jaqty qarau kerek. Meninshe, sol qauipting kem degende ýsh týri bar.

Birinshisi – ekonomikalyq, qarjylyq tәueldilik. Qaltasy tesilgen, qarjysy tausylghan memleket basqalardan qayyr súrap, tentirep ketedi emes pe? Eldegi bankterding bәri syrtqy naryqtan qaryz alyp, sony elge ýlken payyzben taratyp kýn kórip jatqan joq pa? Al erteng sol naryq belgili bir sebeptermen jabylyp qalsa she? Bolmasa, býgingi daghdarys múnay jәne basqa qazbaly baylyqqa әlemdik baghanyng tómendeuinen dep jatyr. «Ekonomikany diyversifikasiyalaymyz!», yaghny onyng basqa da salalaryn órkendetemiz degen ýkimetke kim súrau sala alady? «Bayaghy jartas – sol jartas»... Oghan әrtýrli elden alghan memlekettik kepildikpen alghan qaryzymyzdy qosyp qoyynyz. Osydan birneshe jyl búryn Qytaydan alghan 10 milliard dollar qaryzymyz keshegi devalivasiyadan keyin 30 payyzgha ósip ketken joq pa? Budjetimiz tengemen esepteledi ghoy. Keshe ghana Aziya damu bankinen taghy da 1 milliard dollar nesie alyp jatyrmyz. Ózimizding budjetimizde jyl sayyn sol bir milliard dollar iygerilmey, Últtyq qorda qomaqty qarjy jatqanda, bireuden qaryz alyp ne bar? Sudyng ghana emes, payyzdyq ýstememen qaytarylatyn qaryzdyng da súrauy bar emes pe? Osynyng bәrine bizdegi múnay jәne basqa sýbeli kompaniyalardaghy alpauyt memleketterdin, әsirese, Qytaydyng jyl sayyn eselenip bara jatqan ýlesin qosyp qoyynyz. Áriyne, Qazaqstan әlemdik ekonomikada bop jatqan janalyqtar men tendensiyalardan tys túra almaydy. Sondyqtan da jahandanu prosesine óz tәuelsizdigimizdi saqtap qalu túrghysynan jauap beru ýshin keshendi, saliqaly túghyrnama qajet.

Ekinshisi – sayasy tәueldilik. Mәselen, Euraziyalyq Odaq qúramyna engen Qazaqstan belgili bir dәrejede ózimen odaqtas elderdin, әsirese, Reseyding ishki jәne syrtqy sayasatyna tәueldi bop qalady. Onyng ýstine Qazaqstan men Resey arasyndaghy kelisim-shartta «taraptar ózara kelisilgen syrtqy sayasat jýrgizedi» degen asa qauipti bap bar. Sonda erteng Resey basqa bir elmen arazdasyp jatsa, biz sol arazdyqtyng qúrbany bop qalamyz ba? Batystyq sanksiyalardyng qonglanyp bara jatqan búlty bizding elge de óz kólenkesin týsirip jatqan joq pa?

Memlekettik tәuelsizdikke ýshinshi qauipting jekebastyq sipaty bar. Men әrtýrli dengeydegi sayasy túlghalardyng belgili bir elge ne transúlttyq kompaniyagha tym jaqyn әri mýddeles boluy turaly aityp otyrmyn. Ol jayynda bizde kóp aityla bermeydi. Búl ózi barsha qogham bolyp zertteytin әri bagha beretin bólek bir sala! Tәuelsizdikten aiyrylyp qalmau ýshin ne isteu kerek degen súraq – eng auyr súraq. Shynymdy aitsam, oghan tolyqqandy jauap bere almaymyn. Biraq ekonomikany ishki jәne syrtqy talaptargha say resmy hәm beyresmy bәsekelestikke jetkizu, әlemge atyshuly «múnay qarghysynan» qútylu, әrtýrli odaqtargha mýshe bolugha uaqytsha moratoriy jariyalau, basty sayasy sheshimderdi qabyldaytyn sheneunikterding qyzmetine (sonyng ishinde, olardyng sheteldik shottary men aktivterine) qoghamdyq baqylaudy kýsheytu sekildi órkeniyetti bastamalar turaly barsha qogham bolyp bas qatyratyn uaqyt keldi. Qazirgi ókimet onymen ainalysady degenge men onsha senbeymin. Onyng basty keyipkerlerinde maghan әli de týsiniksiz bir tәueldilik bar. «Tәuelsizdik» ol – virtualdy, ózimen ózi ómir sýre beretin úghym emes. Tәuelsiz bolu ýshin tirlik kerek! Bәlkim, osy iydeya jalpyúlttyq, barshany – sheneunikterdi, oppozisiyany, osy ekeuine esh qatysy joq «ýshinshi» kýshterdi – biriktiretin negiz boluy kerek pe? Ár memleketting shynayy tәuelsizdigi onyng әrbir patriot azamatynyng shynayy niyeti men naqty is-qimylynan túrady. Tanerteng júmysqa bara jatyp, týste tamaqtanyp otyryp, kerek deseniz, keshke toyda tost aityp otyryp, eske alatyn týsinik! Sol jaghyn úmytpayyq!

Geroyhan QYSTAUBAEV, últ patrioty, matematiyk:

Bizge tәuelsizdigimizden aiyrylyp qalatynday qauip tughyzyp túrghan bir ghana nәrse - Euraziyalyq Odaq! Osy Odaqqa qalay kirdik, solay kýnimiz qiyndady. Qytaydan, Týrkiyadan kelip jatqan sapaly tauarlardyng ornyn, Reseyding sapasyz arzan tauarlary basty. Ózi onsyzda mesheu óndirisimiz tolyqtay túnshyqty. Búl óz kezeginde, bizding naryqta Qazaqstan azamattarynyng sanyn azaytyp, Resey azamattarynyng sanyn arttyrdy. Nәtiyjesinde eldegi júmyssyzdar sany eselep ósti. Zauyt- fabrikalarymyz jabyla bastady. Múnyng jarqyn kórinisi - Qaraghandy oblysyndaghy qús fabrikasy ózining 150 myng tauyghyn halyqqa tegin taratyp berip jibergeni! Jarty jyldyng ainalasynda últtyq valutamyz 65%-gha (alghashqyda- 30%, songhysynda- 35%) qúldyrady! Ukrainadaghy jaghdaygha baylanysty Reseyge qarsy qoldanylghan әlemdik sanksiya, "kemedegining jany bir" degen, Qazaqstangha da joyqyn soqqy bolyp tiydi. Búl soqqygha alyp memleket Resey shydasa da, "eki týie janassa aradaghy shybyn óledinin" keri kelip, Qazaqstan shyday almaydy! Osy jaghdaylardy kóregendilikpen bayqaghan Elbasy "...tәuelsizdigimizdi saqtap qalu ýshin óte ýlken belesting aldynda túrmyz, shara qoldanuymyz kerek" dep dúrys baghalap otyr.

Jeke bas baylyghy - soqyrlyq! Jeke bas baylyghynan bastary ainalyp, kózderi baylanyp, әlemdik bir qúdiret iyesindey sezinip jýrgen sheneunikter ózderining shyn soqyr ekenin endi, endi týsine bastady. Bizding "Aziya barysy" emes, "Aziya mysyghy" ekenimizdi jana týsindi. Múnay baghasynyng arzandaghany dúrys ta boldy. Bolmasa, biylik әkesinen qalghan múraday kórip, dayyn múnaydy satyp, ólsheusiz bayyp, es- týssiz jýrip el basqarudy jalghastyra bereri anyq edi. Búl krizis úry sheneunikterding qúlqynyn shektep, esin jighyzatyn shapalaq bolghaly túr. Búl qiyndyqtan qalay qútylamyz? Ne isteu kerek? Eng birinshi, ýiden zat úrlap, satyp, araqqa júmsaytyn - alqashtyq sindromnan, iri sheneunikter, yaghny iri úrylar, qúlan taza arylulary kerek! Joq degende krizisten shyqqansha osylay etpese, óz sorlaryna ózderi tyshady! Búl órtti sóndiru ghana.

Al tәuelsizdigimiz shyn bayandy boluy ýshin, qalyptasuyna kezinde biylikting ózi múryndyq bolghan jalpyúlttyq "Azat", "Nevada- Semey" siyaqty qozghalystardy qúryp, olargha pәrmendi júmys isteuge jaghday jasap, Euraziyalyq Odaqtan tolyqtay shyghugha tiyispiz. Euraziyalyq Odaq - qazaqtyng týbine jetetin odaq! Múnyng dәleli mine osy- býgingi kriziys. Búl basy ghana. Qazaq Odaqtan shyqpasa, qiyndyqtan da shyqpaydy! Eger biz qazir búl Odaqtan tys bolghanymyzda, "múrtymyzdy balta shappas edi". Múnay arzandasa da, óndirisimiz jabylyp, júmyssyzdar sany artpas edi. Tengemiz qúldyrap, tamaq-tauarlarymyz qymbattamas edi. Búdan artyq ne kerek? Krizisti oinap jýrip ótkizer edik.

Serik Erghali, "Azat" qozghalysy jetekshilerining biri:

Mening oiymsha, memleketke tútqa bolarlyq orta tap qúrylmady. Tәuelsizdik jyldary jasaqtalghan óndiris elding ekonomikasyna tirek bola almaydy, ol shiykizatty satu men ishinara ghana sipaty bar ónimderdi óndiretin ónerkәsip. Onyng ózi ekonomikalyq konuktura talabyna shyday almaydy. El budjeti negizinen shiykizat satugha tәueldi bolghandyqtan, elde azamattyq iydeologiya da qalyptaspady. Demek, ekonomikalyq qysymnan әleumettik shiyelenis ushyghyp jatsa, oghan Tәuelsizdigimiz tótep bere ala ma? degen saual tuady. Elbasy osy mәseleni menzep ketti degen oidamyn. Jalpy, ishki sayasattaghy eng osal túsymyz ben qatelik te orta taptyng qalyptasuyna barlyq mýmkindikting jasalmauynan. Danghaza jobalargha uaqyt pen ekonomikalyq resurs kóp júmsaldy. Endi onyng ornyn toltyra alamyz ba? Oghan eldegi sayasi-ekonomikalyq jaghday mýmkin be? Jasandy burjuaziya últtyq burjuaziya bola ala ma? Azamattyq pozisiyany otanshyldyqqa úlastyratynday Jergilikti ózin ózi basqaru sekildi sayasy tetikter nege keshuildedi... saual kóp. Bizding basymyzgha ekonomikalyq mәseleni qozdyra týsetin osynday әleumettik-sayasy jayttar qordalanyp qalghandyghyn moyyndatatyn ahual tuyndap otyr.

Abai.kz