Patshalyq-sovettik imperiya kezeninde Qazaqstannyng ondaghan últtar men úlystardyng katorgasyna ainalyp, Reseyding halyqtar týrmesi bolghany belgili.   

Kenestik qughyn-sýrgin jyldary  qazaqtyng nebir asa kórnekti sayasy qayratkerleri men ozyq oily ziyalylary  Mәskeuding ózinde, ya Sibir men Magadan ólkelerinde týrli jaghdayda kóz júmdy. Jýsipbek Aymauytov (1889-1930),  Smaghúl Sәduaqasov (1900-1933),  Álihan Bókeyhanov (1874-1937), Nyghmet Núr­maqov (1895-1937), Nәzir Tóreqúlov (1892-1937) ,  Súltanbek Qojanov (1894-1938),  Túrar Rysqúlov (1894-1938), Maghjan Júmabaev (1893-1938),  Sәken Seyfullin (1894-1938)  tughan jerlerinen jyraqta, Resey jerlerinde mәngilik tynshu tapty.  Keybirining mәiitteri Mәskeuding  Don ziratynda  órtendi,  bireuleri  Vaganikov qorymynda kómildi,  keybirining mýrdeleri Kolyma ónirindegi mynjyldyq tong astynda qaldy. Tek, 2011 jyly Smaghúldyng mәiit kýli salynghan qúty Mәskeuden Qazaqstan­gha jetkizildi. Sәken men Maghjannyng qabirleri Magadannan әli izdestirilude.

Al әigili jazushy, dramaturg, audarmashy, jurnalist, pedagog sayasy jәne qogham qayratkeri Jýsipbek Aymauytovtyng jerlengen jeri jayyndaghy derek kenestik kezende júrtshylyqtan qúpiya saqtalghan.

Asa quatty daryn iyesining qalamynan tughan «Qartqoja», «Kýnekeyding jazyghy», «Aqbilek» tәrizdi shygharmalar men publisistikalyq tuyndylar,    V. Shekspiyr, V. Gugo, G. Mopassan, A. S. Pushkiyn, N. V. Gogoli, L. N. Tolstoy tuyndylarynyng audarmalary qazaq әdebiyetining inju-marjandary ispettes ekenin  onyng ózimen dengeyles klassikter ghana týisine aldy. Sonday-aq, Alash qayratkerining 1930 jylghy 21 sәuirde Mәskeuding Butyrka týrmesinde atylyp,  Vaganikov  ziratyna jerlengenin júrtshylyq bertin ghana bildi. J.Aymauytovpen birge Ahmetsapa Jýsipov pen Dinmúhamed Ádilovtyng 1928-1929 jyldary «kontrevolusiyalyq úiymgha mýshe boldy jәne keneske qarsy ýgit jýrgiz­di»  degen  aiyp boyynsha  atu jazasyna kesilgenin 2011 jyly syrtqy ister ministrligi qyzmetkeri Serikqaly Bәimenshe anyqtap jariya etken.    

Keyin zerteushilerding talmay izdenui nәtiyjesinde Jýsipbek Aymauytovtyng orystyng súlu qyzy Vera Nikolaevna Volkovagha ýilenip, odan Bektúr (qújat boyynsha – Aymauytov Viktor Yurievich) men Janaq (qújat boyynsha – Aymauytov Evgeniy Yurievich) esimdi eki úl kórgeni anyqtalghan. Vera Nikolaevna dýniyeden ótken song jazushy Evgeniya Kirilovnagha ýilenip, odan Muza tuypty. Aymauytovtyng aqtaluyna sol zayyby airyqsha enbek sinirgen kórinedi. Alayda sol aqjarylqap kýnge deyin Jýsipbekting әuleti qorlyq pen zorlyq-zombylyqtyng talayyn kóripti. Bektúr 1937 jyly «Alashordanyng balasy» degen  ayyptau boyynsha 10 jylgha  bas bostandyghynan airylghan, odan keyin de úzaq jyldar boyy qudalaugha úshyraghan. Qalghan úrpaqtary da Qazaqstangha keluge jýrekteri daualamay, Resey elinde ýreyli ghúmyr keshken. Solay desek te, Aymauytovtyng ólimining ózi qazirgi aqyn-jazushylardyn  boyynda óshpes ruh otyn tútatqany anyq. Ertisting Kereku ónirinde últtyq mәdeniyetting damuyna erekshe ýles qosqan bir qayratkerge arnaghan «Ýilesim» atty ólenimde men:

«Kókózek, qandy aibalta, túlpar Qúlager

Túrghanmen este,

Tar jolda baghyn synar er!

Aymauytovtan airylghan aiboz ólkede

Aybarly ruhqa ekeumiz endi múrager!» – dep                                                 jyrlaghanymnyng sebebi osy edi.

Biyl  J. Aymauytovtyng 125 jyldyq mereytoyy qarsanynda  Pavlodar múraghatshylary Reseyding federaldyq qauipsizdik qyzmetining ortalyq arhiyvine súrau salyp,  jazushynyng  mәiiti Vaganikov qorymy aumaghyndaghy  jalpy ziratqa qoyylghanyn negizdeytin resmy jauap aldy. Sol qújat mausym aiynyng 23-i kýni múraghatshylardyng qolyna tiyisimen  oblys basshylyghy Jýsipbekting úrpaqtary men shygharmashyl ziyalylar ókilderinen delegasiya qúryp, Mәskeuge arnayy is-sapar úiymdastyru mәselesin kýn tәrtibine qoydy.

Osylaysha,  Jýsipbek Aymauytov atylghan kezden 84 jyl ótkennen keyin, 2014 jyldyng 5 qyrkýieginde  onyng mәiitin izdeushiler toby sapargha shyqty.  Pavlodar oblysy mәdeniyet, múraghattar jәne qújattama basqarmasynyng basshysy Aynúr Sәrsenbaeva jetekshilik etken, qúramynda G.N.Potanin atyndaghy Pavlodar tarihiy-ólketanu muzeyining diyrektory Gýlnar Núrahmetova,  jazushy, jurnalist, aimauytovtanushy әri Aymauytovtyng atalas úrpaghy   Saylau Baybosyn jәne men (osy maqalanyng avtory) Arman Qani, oblystyq «Zvezda Priirtyshiya» gazetining fototilshisi Valeriy Bugaev bar pavlodarlyq delegasiya aldymen Astanagha jetip, sol qaladan aerobusben  Mәskeuding Sheremetiev әuejayyna úshyp keldik te, ile Vaganikov qorymyna bet týzedik. Almatydan Jýsipbek Aymauytovtyng nemeresi Rimma Aymauytova  da Mәskeuge úshyp jetti.

Vaganikov  qorymy jayynda bilgenimiz, qabirstan resmy 1771 jyly ashylypty. Sodan beri 500 mynnan astam adam jerlengen delinedi. Qazirgi kezde 100 mynnan asa qabir saqtalynypty. Qabirstan kólemi men pishini әrkelki 60 uchaskeden túrady eken. Negizinen múnda Mәskeu ziyalylary men kórnekti túlghalardy jerleu dәstýrge ainalghan.

Kenestik jappay jazalau jyldarynda atu jazasyna kesilgen tútqyndardyng mýrdeleri kómilip, basyna  nómirlengen taqtaysha ornatylghan nemese órtelip kýli qaldyrylghan.    1941 jyly Mәskeuge nemis әskerlerining basyp kiru qaupi tughanda kórnekti adamdardyng qabirlerin jaugha qorlatpau maqsatynda kóptegen belgitastar, jazular  jәne olargha qatysty qújattar joyylyp jiberilipti. Soghystan keyin búlardyng bir bóligin qayta qalpyna keltiru mýmkin bolmay qalghan.

Qabirstanda birneshe bauyrlastar ziraty ornalasqan kórinedi. Jýsipbek Aymauytovtyng jәne onymen birge ólim jazasyna kesilgen sayasy qayratkerlerding mәiitteri sol zirattardyng dәl qaysynda kómilgenin endi tap basyp aitu mýmkin emes eken.   Onyng ýstine ondaghan mýrdeler jatqan bauyrlastar ziratyn qazyp,  bir adamnyng mәiitin tauyp anyqtau sonshalyq qiyn is bolsa,  bauyrlastar ziratynda tek bir adamgha mýsin ornatugha zang jýzinde jol berilmeytin kórinedi. 

Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng birneshe ziratynyng  tek qabirstannyng kire berisindegi bireuinde ghana 1994 jyly jalpygha ortaq jalghyz monument ornatylghan.

 Jýsipbek Aymauytovty eske alyp, aruaghyna qúrmet kórsetuge arnalghan jiyn sol eskertkishting janynda ótti. Sharagha Mәskeudegi «Múrager» qoghamdyq úiymy men Qazaqstan elshiliginin  ókilderi, Resey músylmandary mýftiyatynyng Mәskeu qalasyndaghy qazaq diasporasynyng mollasy, qabyrstan qyzmetshileri,  qazaqstandyq telearnalar tilshileri de qatysty. Delegasiya atynan Saylau Baybosyn men Rimma Aymauytova sóilep, Bayanauyl audanynyng Josaly auyly manyndaghy Jýsipbekting atasy Dәndebaydyng júrtynan jәne Almaty ziratyndaghy Jýsipbekting úly Bektúrdyng qabirinen alynghan  topyraqty   eskertkish týbine sebezdep tókti.   Al qabyrstan qyzmetkeri sol jerding topyraghyn arnayy qútygha salyp, Arman Qanigha tabys etti. Búl topyraq Pavlodarda J.Aymauytov atyndaghy qazaq muzykaly-drama teatry aldynda 19 qyrkýiekte ashylghan Jýsipbekting eskertkishining týbine salyndy.

Saylau Baybosynnyng aituyna qaraghanda, Jýsipbekting atalary men tuystary jerlengen Dәndebay ziraty kýtimsizdik saldarynan mal túyaghynyng astynda qalghan. Endi zirat qorshauyn qayta  kóterip, sol jerge aparatyn joldargha jóndeu júmystaryn jýrgizu kerek. Sonymen birge ózge de is-sharalar jýzege asyrylghany qúba-qúp eken.

Rimma Aymauytovanyng aituyna qaraghanda,  әkesi Bektúr qughyn-sýrgin zardabynan jýregi әbden shaylyghyp qalghandyqtan bertinge deyin ózgelerge de, óz balalaryna da últymyz tatar dep aityp, shynayy ata-tegin jasyryp kelipti.  Rimma Bektúrqyzy (Viktorovna) kózine jas alyp túryp sózin ayaqtay kele osy sapardy úiymdastyrghan Pavlodar oblysy basshylyghyna jәne is-sharanyng sapaly әri maghynaly ótkiziluine qoldau kórsetken Qazaqstan elshiligine rizashylyq sezimin bildirdi.

Qaraly jiyn sonynda sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary monumentine jәne Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng qúrbandary monumentine gýl shoqtary qoyylyp, olardyng jәne qabyrstanda jerlengen barsha músylmandardyng aruaqtaryna baghyshtalyp qúran oqyldy.

Búdan song delegasiya Qazaqstan men Ortalyq Aziya kommunistik jastar internasionalynyng qayratkeri Ghany Múratbaevtyng (1902-1925)  qabiri basyna, Reseyding kórnekti túlghalary: Sergey Esenin (1895-1925), Vladimir Vysoskiy (1938-1980), Vlad Listievting  (1956-1995) qabirlerine baryp, eskertkishterine qúrmet kórsetti.

Bizding Mәskeudegi ekinshi kýnimiz qala kýni meyramyna dóp keldi. Sonyng nәtiyjesinde merekelik is-sharalardy tamashalau mýmkindigine ie bolyp, «Chistye prudy» gýlzaryndaghy Abay mýsinin, Arbattaghy Pushkin men Nataliya Goncharovanyng mýsinderin kórip, ghajap әserge bólendik. Sol kýni týnde Mәskeuding Domodedov әuejayynan aspangha kóterildik. Azamattyq mindetin abyroymen atqarghan delegasiyany  Jýsipbek Aymauytovty jәne ózge de úly túlghalardy dýniyege әkelgen kiyeli jerding  mamyrajay aspany  kýtip túrghanyn jan-tәnimizben sezindik.

Arman QANIY,

Qazaqstan Jazushylar odaghy

Pavlodar oblystyq filialynyng diyrektory,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri.

Fotosuretter – Valeriy Bugaevtiki.

Pavlodar-Astana-Mәskeu-Pavlodar.

 Abai.kz