Shyghys Qazaqstan oblysynyng qúramynda bolghanmen SEMEY – ózindik tarihymen tanylghan, qazaqtyng ruhaniy-mәdeny astanasy retinde moyyndalghan ýlken qala. Ýsh jýz otyz myng shamasynda túrghyny bar qalagha býginde búrynghy Abyraly jәne Janasemey audandarynyng eldi mekenderi (jiyny on alty auyldyq okrug) men Ýlbi kenti de qosylghan. Oblys ortalyghy degen mәrtebesinen aiyrylghan 1997-shi jyldan bergi 17 jyl ishinde qasiyetti Semey jaryqtyq ne bәleni bastan ótkermedi deysiz?! Keyingi jyldary ghana qalanyng tamyryna qan jýgirip, әleumettik-ekonomikalyq damuy jónge kele bastaghanday kóringenimen, Semeyding «qyryq esekke jýk bolatynday» manyzdy mәseleleri әli de jetip artylady.

Qalanyng qazirgi әkimi Aybek KÁRIMOV 2011-shi jyldyng qantar aiynan bastap qyzmetine kirisken bolatyn. Oblys әkimi Berdibek SAPARBAEV qystyng kózi qyrauda qala jylusyz qalyp, túiyqqa tirelgende Shemonayha audanynyng әkimi qyzmetindegi Aybek Mýtalaphanúlyn Semeyge layyqty әkim retinde tandap, sol qyzmetke taghayyndaghandy. Kәrimovke deyin qala әkimi qyzmetin atqarghan Meyramhat AYNABEKOVti qala júrtshylyghy ishtey qimaghanymen, «onyng ómiri» «meni qúrtqan kóksholaqtyn» (Kenen Ázirbaev) keri bolghanyn kópshilik ishtey týsindi. Yaghni, eskirgen qazandyq pen mardymsyz jylu ýshin, «ómiri jetpey jatatyn» qarjy men kómir qory ýshin tek qana Meyramhat Kәribekúly kinәlidey kóringenimen, halyq negizgi taghayyndaudyng jogharghy jaqtyng pәrmenimen kelip otyrghanyn týsindi. Elge syily el aghalarynyng birining sol jiynda: «...salynghanyna qyryq jyl ótken qazandyqty jabugha qyryq әkimdi әkep qoysang da, jylu jaqsaryp ketpeydi» dep oblys әkimine tótesinen qayyrghanyn da eshkim әli úmyta qoymaghan bolar.

Jә, sodan beri de synaptay syrghyp ýsh jyl óte shyqty, tórtinshi jyldyng da sony kórindi. Semey qalasynyng segizinshi basshysy Aybek Kәrimovting әkimdik qyzmetin jergilikti halyq әrqalay baghalaydy. Biri qala joldarynyng jóndelip, kóshening jaryqtandyryluy jónge keldi degendi aitsa, endi biri «qajetti qarajatty Ýkimet bólip otyrsa, kez kelgen әkim osylay ister edi» degendi aitady. Áriyne, әkim isin joqqa shygharar oiymyz joq, biraq ótken kóktemning kezinde Semeyding әbden mezi etken jyryna ainalghan jylugha bólingen qarjysynyng birqatar bóligining tiyisti jerine júmsalmay, belgisiz bireulerding «toyymsyz jútqynshaghyna jútylyp» ketkeni turaly sybys taraghan-túghyn. Tipti qala әkimi Kәrimov pen Kurchatov qalasynyng býgingi su jana әkimi, Semey qalasy әkimining túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyq salasyna qatysty búrynghy orynbasary qyzmetin atqarghan  Dimitry Garikovke baylanysty da biraz әngimening «buy búrq-sarq etip qaynap» baryp basylghan edi. «Estigen qúlaqta jazyq joq», ótken jyly ghana paydalanugha berilgen jap-jana TES-ting jap-jana aqaularynyng anyqtalghany, soghan oray keybir mektepterge jyludyng der kezinde jetkizilmey qalghany da mәlim boldy. Kimning jazyqty bolghanyn kim bilsin, әitse de әkim kóp keshikpey qyzmetine kiristi. Garikov ta búrynghy jónin tapty. Múnday auys-týiisterding sonyn ala qalany jylumen qamtamasyz etuge tikeley jauapty «Teplokommunenergo» MKQK-nyng basshysy qyzmetin birer ay ghana atqarghan, әperbaqandau minezdi Islambek Qarahanov degen bireu ayaq astynan sottalyp kete bardy. Sottalghan song әlbette, aiypsyz bolmasa kerek-ti, degenmen de «el aralap» ketken eleusizdeu әngimeler barysyna nazar audarar bolsaq, keybireuler: «Qarahanovty «krayniiy» etip sottady, әitpese qarjy mahinasiyalarynyng kenqoltyq astarynda býtindey bir OPG-ning (organizovannaya prestupnaya gruppirovka) «otpechatkasy» jatyr» degen de әngimeler aityp qalyp jýr. Jalpy, jylugha qatysty Semeyding әngimesi taptauryn bolghany azday, endi Kәrimovting túsynda bólingen qarjynyng da «jep qoydynyn» shenberinde qalghany Semeyding segizinshi әkimine degen el sen senimine selkeu týsirdi. Ayta bersek, «әttegen-aylar» shygha beredi. Apta sayyn ótetin qalalyq әkimdik jiyny men qalalyq mәslihat sessiyasynyng әli kýnge deyin «bәrine de týsinikti boluy ýshin» degen jeleumen resmy tilding shenberinde qalyp, memlekettik tilde ótu mәselesining nazardan tys qalyp kele jatqanyn qyzmetine endi ghana kirisken qalalyq ishki sayasat bólimining «orda búzar otyzgha» әli tola qoymaghan jap-jas basshysy Aydar SADYRBAV (28 jasta, qatelespesek) ta joqqa shyghara almasa kerek. Jalpy, ekining biri «tizginin týzu ústay» almaytyn IShKI SAYaSAT syqyldy «shepetilinyi» bólimning «shym-shytyryq tirligin» sayasat ýzengisine ayaghyn endi-endi salyp... «jas ta bolsa bas» bolyp ýlgergen Sadyrbaevtyng qalay alyp ketetinin uaqyt ózi kórsete jatar. Jasyratyny joq, әkimdiktegi siresken orystildilikting qabyrghasyn sóguge semeylik sheneunikterding qúlyqsyzdyghy óz aldyna, jaltaqtyqtyng jalpylama sipat alyp ketkeni de óte-móte ókinishti.

Ásili, Semey – Abay men Shәkәrimnin, Múhtardyng izi qalghandyqtan tarihy terenge ketken qala eseptelip, Óskemenge qaraghanda shynymen de qazaqylau bolyp kórinedi. Alayda búl – aldamshy kórinis qana. Qayta oblys әkimi Berdibek SAPARBAEVtyng pәrmendiligining arqasynda atam zamannan beri... kóshesinde jýrsen, ózindi Reseyding bir qalasynda jýrgendey sezinetin Óskemenning ózi kәdimgidey qazaqylanyp qaldy. Oghan bir dәlel – qala ishinde qatynaytyn qoghamdyq kólikterding ayaldama ataularyn aldymen qazaqsha, odan keyin oryssha týsindiretini. Al Semeyde... úyat ta bolsa aitugha tura keledi. Aytylsa – oryssha aitylady, aitylmasa – ol da joq. Týser jerinizdi óziniz shamalap otyrmasanyz, konduktor shirkinnen qayran joq. Búl jaghynan alghanda ayaldama ataularyn avtomatty týrde tek qana qazaq tilinde aitatyn Astana men qazaqshasyz sәlem bastamaytyn Óskemennen Semeyding ýireneri  kóp. Dәl osy jolaushylar tasymaly qyzmetining Semeyde bir izge týspey kele jatqany aiday aqiqat endi. Qala әkimi Aybek Kәrimov jekemenshik iyeliktegi jolaushy tasymalymen ainalysatyn alty birdey kәsiporyn basshylarymen kezdesip, avtobustardy týngi on birge deyin jýruge jәne ayaldama ataularyn resmy tilden ózge... memlekettik tilde de habarlap otyrugha qanshama mәjbýrlegenimen, onysy tolyqtay iske asqan joq. Alghashqy mәselege baylanysty olardyng shyr-pyry shyghatyn jóni bar. Mәselen, oblys ortalyghy Óskemende óndiris oryndarynyng júmysy qas qarayghansha sozylatyndyqtan әri oblys ortalyghy bolghandyqtan kesh qaytatyn jolaushylar qay jerden bolsyn tabylady. Jәne olardyng keshki uaqytqa deyin jýruine jetetin janarmay men synghan jaghdayda qajetti qosalqy bólshekter aluyna qala әkimdigining budjetinen arnayy qarjy qarastyrylghan. Al múnday mýmkindik Semeyde, dәlirek aitqanda, Semeyding qalalyq әkimdiginde joq. Dәliregi, әkimdikting múnday mýmkindikke arnayy qarastyrylghan qarajaty joq. Al endi joq qarajatty «jonyp tauyp», qiuy qasha bastaghan qasiyetti qalanyng bayaghydaghyday qatargha qayta qosyluyna bilimi men biliktiligi jete qoymasa, eki kýnning birinde qoldaghy «perchatkidey auysyp» jatqan әkim-qaralardan ne ýmit, ne qayyr?! Soghan qaramastan olardyn... halqy az Semeyde qoghamdyq kólikterdi... ayaldamalarda eshkim bolmasa da... týn aughansha ersili-qarsyly qatynaugha mәjbýrlegeni, turasyna kóshsek, k...ten zorlyq ekeni jәne anyq. Jergilikti biylikting búl tústa aitar uәji: «...jekemenshik bolghandyqtan olar tabyssyz otyrghan joq, sondyqtan qosymsha jýruge jaghdaylary keledi...»

Ashyghyn aitu kerek, osynday da osynday mәselelerde ortaq bir kelisimge kele almay jýrgen jergilikti biylik pen qaladaghy avtoparkter basshylarynyng arasyndaghy alauyzdyqqa qashan nýkte qoyylary әzirge belgisiz. Al avtobus konduktorlary «bayaghy jartas – bir jartas» degendey, memlekettik tilde de, resmy tilde de «sauatty» sóiley almay, halyqqa sol bayaghy «taz qalpynda» qyzmet kórsetip keledi. AYBEK әkimning shetki aimaqtargha – Jolaman kentinen Bobrovka sayajaylaryna deyin qatynaytyn memlekettik ýlken avtobustar shygharmaq bolghan oiy da iske aspady. Bilgenimiz – oghan sol kezdegi kólik jәne kommunikasiyalar ministrligi rúqsat etpepti.

IYә, aita bersek, Semey jayynda, Semeyding segizinshi әkimi jayynda әngime múnymen tәmamdalmaydy. Ras, Aybek әkimdi «taghayyndalghaly beri týk tyndyrmady» deu de shyndyqqa sәikes kele qoymas, alayda bizding býgingi әnnimemiz onyng әkimdik әl-quatynyng is jýzinde emes, sóz jýzinde qalyp kele jatqany turasynda bolyp bastaldy ghoy, demek – múnyng barlyghy da negizsiz degen sóz emes, demek – әkim jayly әngimening ýlkeni әli de bolsa alda degen sóz. Óitkeni... óitkeni qabaghyna qyrau qatqan qys shirkinimiz әli tabaldyryqtan attay qoymasa da... semeylikter «tona bastadyq» degen aryz-shaghym aita bastady. Ásirese qalanyng sol jaghalauynyng túrghyndary. Al Aybek Mýtalaphanúly jazda ghana osy jaghalau túrghyndarymen kezdesken kezde... «biylghy qysta kvartiralarynda terlep-tepship otyrasyndar» degen edi.

Qúday sonday kýnge jetkizsin deyik. Basqa ne deyik?!

Marat MADALIMOV 

Abai.kz