Senbi, 11 Mamyr 2024
Ádebiyet 16716 0 pikir 12 Qantar, 2015 saghat 09:37

ÓLENMEN ÓRILGEN OTTY JYLDAR

1. Volhovtaghy  shayqastarda tughan jyrlar

 

   1940-jyldyng jazy. Syrbaydyng on segizge tolghan shaghy. Búira shashy jelge jelbiregen, aqqúba, deneli, kózge týsip jýrgen kelisti jigit boldy. Orayy kelip, Qyzylordanyng pedagogikalyq institutyna týsken. Keyin belgili jazushy satirik bolghan Sadyqbek Adambekovpen kurstas boldy, birge oqydy . Ári júby jazylmaytyn dos edi. Kýzde oqu bastalyp ketken.

Studenttik shaq pen jastyqtyng qyzyghy tausylmaytyn shaq . Syrbaydyng audandyq, oblystyq gazetterge ólenderi shyghyp, jas aqyn atanyp jýrgen -di.Oyda joq jerden әskery komissariattan shaqyru qaghaz kelip, kóp úzamay  qataryna mindetin óteu ýshin bir top jastarmen eshelongha otyryp, alys sapargha attanyp ketken. Sodan әskery boryshyn ótep jýrgen basqalarmen birge Dondaghy Rostovta  qatardaghy  jauynger boldy...

                                     «On segizde jýrdim Don alabynda,

                                     Ýlkenmin be, әlde jas balamyn ba.

                                      Qara janbyr, qara týn, qara jel de,

                                      Qaqpa aldynda túramyn qarauylda...»degen óleng joldaryn jazghany sol joly.

        Bir jylgha tolmaytyn uaqyt ishinde densaulyghy syr berip, әsker qyzmetke  jaramsyz bolyp, elge qaytarylghan.

        Balasynyn  qauyzy ashylmay jatyp әskerge alynghanynan qorqyp qalghan  anasy Almagýl  Syrbay elge kelgen betinde Shiyeliden arnayy kelip, onyng ýilenuine  kelisimin aldy. Sodan tughan jeri Aqqólge birge baryp, ózining  atalas tuysy , ýmbetey, Ahmet Baytúrsynovtyng inisi Ámirding qyzy Kýljamalgha qúda týsti. Kýljamal on jetiden jana asqan, túlymshaghy  jelbiregen sary qyz edi. Úyalshaq eken. Syrbaydy kórgende, anadaydan qashyp, peshting týbine, ne qoranyng tasasyna tyghylyp qalady eken. Kóp úzamay, sol auylda shaghyn toy jasap, ekeuin qosqan.Jas júbaylardyng qyzyghy kópke sozylmady,1941-jyldyng jazynda soghystyng bastalghany turaly habar  júrtty bir esengiretkende, kýzde Syrbay óz tilegimen soghysqa attanatyn boldy.  1941-jyly jazylghan  myna ólennin:

                                       «Tynda, joldas komissar,

                                        Jiber meni maydangha.

                                        Qan joryqta jýreyin,

                                         Qayyrlamay qayrangha...»   deytin joldary sol jyldardyng kuәsi.  

       Sóitip, alapat soghysqa baratyn  bolghan balausa  jigit әkesin, sheshesi men jas júbayyn kýizeliske týsirip edi. Sodan Syrbay maydangha attanyp ketti.

        Búl kez Leningradty fashist armiyalary qorshaugha alyp, Mәskeuge tayap kele jatqan mezgil- tin.   Resey tabanyn attaghasyn, ony   jayau atqyshtar mektebine oqugha jiberuge sheshti.

Múndaghy qysqa merzimdi dayyndyqtan ótkennen keyin, Syrbaygha kishi leytenant dәrejesin berip, ony Leningrad manyndaghy Volhov maydanyna jiberdi.  Qarasha aiy bolatyn. Búl kezde Leningrad nemisterding qorshauynda qalghan. Volhovta  nemis әskerining shebin búzyp,  qorshaudaghylargha azyq- týlik jetkizu dayyndyghy jýrip jatqan. 42-  jyly S.Mәulenov rota   komissarynyng  orynbasarlyghyna jogharylatyldy.  

     Onyn:  «...Jau tylynda qaharly kýz

                        Qan joryqta tanysqanbyz.

                        Shetimizden komandirmiz,

                        Shetimizden komissarmyz...» deytini de sol kez edi -au.Osy jyldyng ishinde Volhov maydanynyng әskerleri nemisterding shebin  birneshe ret búzyp, qorshaudaghylargha  azyq -týlik jetkizdi. 43-jyly Volhov maydany boyynsha Leningrad baghytyna joyqyn shabuyl jasaldy.

                                 «Jauyr boldy jauyryn,

                                  Zenbirekke jegildik.

                                  Astynda oq dauyldyng ,

                                      Tiriley biz kómildik.

                                   Jer de, su da, aspan da,

                                   Kórinbedi jer týbi,

                                   Soqty bizdi tastangha,

                                   Auanyng ot tolqyny...» deytin, nemese:

 

                                  «Dýrildegen kýni týn,

                                   Ormandardyng ot ishi.

                                    Boldy sonda ýmitim ,

                                    Sinyavino shoqysy.

                                     Ysqyryp oq jalyndap,

                                    Týsip jatty tóbene.

                                     Túrdyng jalghyz alaulap,

                                     Úqsap janghan kemege...» delinetin Syraghannyng ólenining joldary  sol Leningrad qorshauyndaghy jau shebin búzu kezindegi ýlken shayqastardy  shynayy beyneleydi.       Sondaghy komissar Kalmykovtyng : «Leningradtyqtar bizdi taghat tappay kýtip otyr, olargha bizding qazaqstandyqtar qolymen ósirip dayyndaghan nanyn jetkizinder»  degen  sózi Syrbay Mәulenovting esinde qalghan. Otanyn qorghau ýshin janyn qighan Volhov maydanynyng erjýrek jauyngerleri  sol joly shoyyn qúrsauly tanktermen, auyr artilleriyalarmen bekingen fashister shebine  joyqyn shabuyl jasady. Ayqas birneshe aigha sozyldy.

                           «Pulemetten lapyldap ot deminen,

                           Yunkersten jarqyldap oq tógilgen.

                           Jau tankisi keledi qyrdan qúlap,

                            Sauyt kiygen som bolat kók temirden.

 

                            Jer silkingen  ainala jarylystan,

                            Dauyl túryp, jalpyldap jalyn úshqan.

                             Bataliondy birjola joi ýshin,

                            Janyn salyp, júmsaghan baryn dúshpan...»deydi Syrbay taghyda.

 Sol shayqasta jýzdegen jauyngerler erlikpen qaza tapty.  «1943- jyly  Leningradty qorshaghan  jau shebin búzu  ýshin  ýlken shabuyl kezinde komissardyng orynbasary, leytenant,aqyn  Syrbay Mәulenov snyarad jarqynshaghynan auyr jaraqat aldy» dep jazyp edi kezinde audarmashy, aqyn Mihayl Livov.

                           «Tang atty ala sәuleli

                           Búlttardyng boyap aq jýzin.

                           Óltirmek boldy jau meni,

                           Bir atanyng jalghyzyn...» deytini de sol joly.

43-jyly  Kenes әskeri Leningradty qorshaghan jau shebin tolyq búzyp, qala halqyn  ashtyqtan qyryludan saqtap qalyp, azat etti.

                             «Qorghasyn oq qúiylyp qolqasyna,

                              Jau jenildi qat qabat soqqylardan.

                              Kirdi polk qalanyng ortasyna,

                               Al qaladan qarsy alghan joq bir adam...»

    Mine, soghys dramasy degen osy! 

Leytenant, komissardyng orynbasary Syrbay Mәulenov Volhov baghytyndaghy shayqastarda kórsetken jauyngerlik erlikteri ýshin «Qyzyl júldyz» ordenimen, keyin «Leningradty qorghaushy» medaliimen marapattalghan.

 

 

           2. Maydan әserleri.

 

    Syrbay Mәulenovtyng Qyzylorda pedagogikalyq institutynda oqyp

jýrgen kezinde- aq ólenderimen  oqyrmandargha tanys bolghanyn jogharyda aityp kettim. On toghyzgha tolmay jatyp soghysqa attanghan jas jauynger  sol kezde de  jýreginen qan aghyzghyp otyryp, maydan taqyrybyna  jalyndy  jyrlaryn arnaghan.

                             «Qyp -qyzyl bop tútylyp,

                             Búltqa kirdi azaly ai.

                              Qara aspanda qanjarday

                              Jarqyldady najaghay.

 

                              Jauyngerler  attandy

                              Týnde alugha kópirdi.

                              Jalyn shashty zenbirek,

                              Sol najaghay sekildi.» deytin óleni 42-jyly Volhovtaghy kezekti bir shayqas kezinde  ómirge kelgen ólen.Rota komissarynyng orynbasary retinde  leytenant Syrbay Mәulenov  jauyngerlerding namysyn qayrap, olardy Otanyn erlikpen qorghaugha, jaudyng ekpininen orynsyz taysalmaugha  jii shaqyrushy edi.

                               «Jarylyp jartas qaqyrap,

                               Temirmen temir sayysar.

                                Kók aspan synyp shatynap,

                                Qara jer beli qayysar.

 

                                Qayyspay sonda túryp qal

                                Qalqan ghyp namys -aryndy.

                                Oq darymas boyyny

                                Jau ala almas janyndy» deytin óleni 42-jyly  sol maqsatta jazylyp edi.

        Syrbay Mәulenovtyng shygharmashylyghynyn  negizgi bir toby soghys taqyrybyna arnalghan, ol zandy da. Óitkeni jastyq shaghynyng eleuli bir kezenin úrys dalasynda ótkizgen maydanger aqyn jýregining lýpili aq qaghazgha týsirilgen óleng joldaryna ainaluy tabighy qúbylys. Býkil adamzatqa zardap shektirgen  búl soghys kezenine  arnalghan S. Mәulenov ólenderin oqyp otyryp tolghanasyn, kýiinesin, kýrsinesin. Syrbay Mәulenovting poeziyasy soghys qúrbandaryna  mәngi túrghyzylghan eskertkish tәrizdi. Syraghannyng ólenderi songdyqtan kózding úyasynan jana shyghyp, jerge tambay mәngi qalghan kóz jasynyng bir týiir tamshysy siyaqty әser qaldyrady qashanda.

      Belgili synshy, akademik Serik Qirabaev «Syrbay -klassiyk» degen maqalasynda:  «Syrbaydyng kózin asha kórgeni әskery ómir,  Úly Otan soghysynyng qandy qyrghyny ekeni belgili. «Áskery ómir  mening ómirimning mektebi boldy» dep ony ózi de aitqan. Sondyqtan da ómir tanudy halyq tarihynyng eng bir qiyn da kýrdeli jaghdayynda bastaghan aqyn sanasyn tez jetildirip, dýniyege oily kózben qaray aldy. Soghysta ol ólim men ómirding jekpe -jegin kórdi, ólimning ózimen jalghasyp tuyndap jatqan ómirdi tanydy, shyndyqtyng qoghamdyq, adamdyq mәn maghynasyn tereng payymdady, adam syryna ýnildi. Búl jaylar alghashqy kýnnen aq aqynnyng soghystyng auyrlyghyn jenildetpey, shynayy kýiinde beyneley aluyna jol ashty» deydi de,  synshy Syraghannyng «Qúlyn» degen ólenining mәni men syryn tereng asha týsedi. Akademiyk  S.Qirabaev bayqaghanday, «Qúlyn» óleninin  sonshalyqty shaghyndyghyna qaramastan, milliondaghan adamnyng qanyn suday aghyzghan súrapyl soghystyn  zardaby men súmdyghyn kózben shúqyp emes, jýrekpen sezdiretindiginde edi. Ólenning filosofiyasy –allanyng búiryghymen  bolghan nemese taghdyrdyng jazuymen  bolghan ólim  bolsada, ómir jalghasa beredi degenge sayady ghoy:

                                 «...Shashyraghan kók jalyn býrkip temir,

                                 Ormannyng ishi ýreyli.

                                 Al, ottyng ortasynda-

                                  Shirkin ómir ,

                                 Qúlyn bop kisineydi.»

     Syrbay Mәulenov qazaq poeziyasyn ólenning janasha týrlerimen bayytqan, janalyq әkelgen aqyn ekeni býginde dausyz. Nebәri  onbes joldan túratyn «Týbirler» óleni – soghys taqyrybyna arnalghan  suretkerding mәngi óshpeytin beyneli  polotnosy tәrizdi. Búl  alapat soghystyng ne ekenin sizge býkil túla boyynyzben, jýreginizben sezinuge mәjbýr etedi. Ólenning mәni de, manyzy da sonda.

       1943-jyly komissar, leytenant Syrbay Mәulenov Volhov maydanyndaghy kezekti shabuyl kezinde qolynan  auyr jaraqat alyp, maydan dalasynda jatyp qalady. Sodan keshke shaghyn deneli sanitarka qyz kelip, ózimizding әsker shebine, okopqa qaray sýirep, tang ata әreng jetkizedi. Syrbay sanitar qyzdyng kýshimen ajaldan aman qalady. Sol bir batyr qyzgha  arnalghan Syraghannyn  mynanday bir poetikalyq syry keremet óleni bar:

                                «Menimen bir kirpik qaqpay,

                                Týnder boyy kóz ilmedin.

                                 Kip kishkentay bolsang da ózin,

                                 Shirkin qanday tózimdi edin.

 

                                 Órt ishinen alyp shyqtyn,

                                 Qansyrap men jatyr edim.

                                 Kip kishkentay bolsanda ózin

                                 Shirkin qanday batyr edin...»

      Áriyne, aqyn Syrbay Mәulenovtin  maydan taqyrybyna arnalghan otty da syrly jyrlaryn talday bersek bir emes, birneshe maqalagha jýk bolar edi. Sondyqtan ,Syrbay Mәulenovting shygharmashylyghyn zerttegen jazushy Ády Shәripovting myna bir sózin mysalgha keltire ketsek, sózimizge jan bere týser edi:   « Syrbaydyng «Sәlem, Volhov ormany», «Naziyada kýn ashyq», «Sinyavino shayqasy» taghy basqa ólenderinde aqyn  Leningrad jerine ystyq sezimin, sýiispenshilik kónilin suretteydi» deydi. Taghy birde « Syrbaydyng Úly Otan soghysy taqyryptaryna jazghan ólenderining optimistik tereng oiy, filosofiyalyq týiinderi tútasyp, kórkemdik órnegi jii bolyp keledi» dep jazady.

                  «Myng qoldar sau bolsyn dep,

                  Men bir qolymdy berdim.

                  Myng joldar jalghansyn dep,

                  Men bir jolymdy berdim...» dep  beybit ómirde de irilik tanytqan Aqyn, soghystan keyin әdebiyet salasynda da eseli enbek etti. Abay atyndaghy memlekettik syilyqtyng iyegeri boldy. «Halyqtar dostyghy» ordenimen layyqty marapattaldy.

                                                                                   Júmat ÁNESÚLY.

Abay.kz 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1923
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2056
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1714
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1522