Halyqtyng ruhany ósu dengeyi jazu-syzuymende ólshenedi desek, qadym zamandarda әripti tasqa shapqymen oiyp, mal terisine temirmen qaryp jazghan kónili jýirik búrynghy ata-babalarymyz sonyna az múra qaldyrmaghan ghoy. Sóz joq, osy úshan-teniz mәdeny baylyqtyng tuu tórkinine syryn bilu shang basqan tarihymyzdyng «aqtandaq» betterining bir parasyn anyqtaugha sebi tiyeri  anyq. Osynday orayda elimizding baghzy tirshiliginen, ruhany ómirining әr kezeninen keninen maghlúmat berer asa qúndy salanyng bir aluany — dana da sheber halqymyzdyng besaspap qolynan tughan zergerlik óneri dep bilemiz. Keyuana-әjelerimizding kýndelikti taghatyn shashbau-sholpylary, syrtqy kiyim týimeleri, saqina-bilezik, syrgha-jýzikteri, olardyng әr qily stilimen kómkerilgen oi-órnekteri tylsymnan syr tartyp, kókeyge neshe týrli әdemi oilar úyalatatynday. Degenmen, osynday әshekey-ayshyqty, zibi-zinnәt búiymdardyng atyn babalar mirasynan, daghdy-dәstýrinen qol ýzip ketken, urbanizasiyalanghan qazirgi buynnyng bile bermeytini orny tolmas ókinishti jayt. Múnday múraly ónerdi shyn mәnindegi últtyq kәsipke ainaldyra bilsek, kóp nәrseden útarymyz kәdik. Osy taqylettes últymyzdyng erekshe búiymdaryn syrttan kelgen qonaqtargha ghana syi-siyapat ýshin tyqpalay bergenshe, kýndelikti qoldanylar túrmys saltymyzgha engizse ghoy. Búlar basqasyn bylay qoyghanda, sualyp bara jatqan tildik qorymyzdyng bir arna-kózi emes pe. Mәselen, altyn men kýmis qúighan bayyrghy sheber zergerlerimizding este joq eski kezenderden beri altynnyng salmaghyn ólsheytin jeti ólshemi bar tarazy-aspaby bolghan deydi. Tarazydaghy jeti ólshemning eng kishisi, eng úyasyzy «mysqal» atalghan. Kәdimgi Estay aqynnyng qyz nәziktigin jyr qylyp «salmaghyng bilinbeydi bir mysqalday» deytini osy mysqal. Býgingining jastary da, jasamysy da tipti jii sóz bolatyn, bir ózi jýz qansha búiymnan qúralatyn kiyiz ýidegi zattardyng atauyn tap basyp, dәl atay alatynyna ýlken kýmәn keltiremiz.

Sózimizding ilәmi bop otyrghany — әielderge arnalghan әshekey búiymdarda, sәndik zattarda kórinetin en-tanbalar. Al búl en-tanbalardyng payda bolu syry nede? Esimi beymәlim sheberler jýzik saqina kózine en-tanbalardy nege oiyp salghan? Shyndyghynda búl belgiler halqymyzdyng sharuashylyq esebinde, sayasy ómirinde mәni zor, erekshe manyzdy qyzmet atqarghan. Bizshe, onyng shyghu tegin piktografiyalyq-suret jazuynan jәne onyng jogharghy satysy — úghymdy bildiretin iydeografiyalyq jazudan izdegen lәzim. Búlar negizinen Ortalyq Aziya men Qazaqstan jerindegi ilgi qauymdyq tirshilikte dýniyege kelgen oy men úghymdy bildiretin alghashqy jazu ýlgileri boldy. Búl jazu týrleri bizding jerde úzaq uaqyt boyy saqtalyp, kele-kele týrki jәne qazaqtyng rulyq en-tanbalaryna, tipti keyinnen menshiktikti kórseter belgige ainalyp ketken. Búghan qazaqtardyng ejelden beri iri qara maly men jylqy sanyna kýidirilip basylatyn kóz tanba, aiyr tanba, balta tanba, baqan tanba,taraq tanba, shómish tanba, shylbyr tanba ispetti rulyq tanbalar men úsaq mal qúlaghyna salynatyn tilik en, sota tilik en, kóz en, jýrekshe en, solaq en, qiyqsha en, qiyq en, oiyq en, qúmyrsqa en, kesik en, sydyrghysh en sekildi menshiktikti kórsetetin en-tanbalar kuә. Búl belgili úghymdy bildiretin iydeografiyalyq jazudyng bir týri. Úlanghayyr qazaq dalasynda kóne dәuirlerden qalghan tanbalar molynan kezdesip otyrady. Bizding topyraqta búlardy bir izge týsirip jýieleu júmystary tym az. Osynday qalyng jazuy bar jerding biri — Tamghaly tas qoy. Onda qazaq ólkesin qonystanghan taypalardyng tasqa qashap týsirgen myndaghan tanbalary, el basshylarynyng qol qoyghan attary, úrandary, әdemi órnekter naqyshtalghan. Osy «Tamghaly tas» jazuyna erte kezde tolyq mәn bergen ghalym A. I. Shrenk boldy. Akademik Á. Marghúlan ózining «Tamghaly tas jazuy» atty maqalasynda: «Qazaqtardyng qariya sózi boyynsha islam dәuiri bastalatyn kezde búl jerding kóp taypalary osy arada bas qosyp, úly mereke jasaghan. Barlyq taypalardyng úlys basqaratyn adamdary, ataqty biyleri, asqan erleri jinalyp, kenes qúryp, qay taypa qay jerdi qonys etu mәselesin sheshken. Árbir taypanyng ózine arnap tanba berip, ol tanbanyng suretin osy tasqa qashap týsirgen» — deydi. Mәshhýr ghalym keltirgen osy Tanbaly tastaghy qazaq ru-taypalarynyng tanba-belgilerine nazar audarar bolsaq: Ýisin tanbasy — ýsh әlip, Qypshaq tanbasy — eki әlip (qos kóseu), Arghyn tanbasy — kóz tanba, Qarpyq tanbasy — kózildirik, Qonyrattiki — bosagha, Nayman tanbasy — baghana, Kerey, kereyit, kishi jýz ketelerining tanbasy — ashamayly, Aday tanbasy — jebe, t.b. bolyp keletinin kóremiz. Al, ór Altay ónirining tanbasy Orhon-Eniysey boyyndaghy runa jazuynyng «d» әrpine ýilesedi. Mýmkin, dulattardyng da tanbasy da osy boluy bek mýmkin. Al tómende keltirip otyrghan surettegi jýzik, týime tanakózderindegi pereze tasqa kýmispen salynghan tanbalar sol Tamghaly tastaghy qazaq rularynyng tanbalaryna meylinshe úqsas emes pe?

Búdan shyghatyn qorytyndy, әr ru-taypanyng qolynan óneri tamghan zergeri ózining shyqqan tegin әielder búiymynda, muzykalyq aspap әshekeylerinde, aghash jәne bylghary ydys-ayaqtarynda, qaru-jaraq, er-túrmandarda kórsetip, keleshek buyngha iz qaldyryp otyrghan-au. Búnday bederli zattardy soqqan sheberler ýsh jýz rularynan shyqqan ónershiler boluy әbden mýmkin-au. Qalay oilaysyz?

Surette:

1) týimelerdegi - ashamayly (krest) tanbalar;

2) saqina-jýziktegi - jebe tanba

Eleujan Serimov,

Qaraghandy

 Abai.kz