Qajyghúmar Shab­danúlynyng (surette) bostandyqta jýrgen sanauly jyldarynyng birinde, naqtyraq aitsam, 1984 jyly Qytaydaghy Ile qazaq avtonomiyaly oblysy boyynsha aitys aqyndarynyng kezekti bir basqosuy Nylqy audanynyng Shapqy jaylauynda ótkiziletin boldy. Tarbaghatay aimaghynan aitysqa qatynasatyn aqyndar tobyn Qajyghúmar Shabdanúly bastap keledi eken degendi estip qaldyq. Alaman aitysty Shapqy jaylauynda ótkizgen aqyndar qaytar jolda oblystyng ortalyghy Qúlja qalasyna kelip birer kýn erulegeni bar. Qajyghúmar «Ile» qonaq ýiine týsipti. Búrynnan bir kóruge qúmar bolyp jýretin әigili jazushynyng jatqan bólmesine baryp, bet kórisip, sәlem berdik. Biz barsaq, Qúlja qalasyndaghy әdebiyet pen ónerding tónireginde jýretin shygharmashylyq toptyng betke ústar belgili ókilderining barlyghy derlik Qajekenning tóniregine jinalyp qalghan eken. Sol kezdesude bir bayqaghanymyz: ýsh aimaqtan jinalghan aqyndar bolsyn, Shynjang qazaq әde­biyetining kósh bastar serkele­rimiz dep jýretin, ortalyq qalada túratyn aqyn-jazushylar men óner adamdary bolsyn, barlyghynyng da Qajeken­ning aldynan kese ótpeytin qúrmet-iltipatyn kórdik. Tarym lagerinde birge bolghan jazushylardyng Qajekene degen qúrmeti tipten erekshe eken. Keybireui Qajekenning qolyn alyp, qasiyet tútyp, kó­zin sýrtip jatty. Mine, osynyng ózinen-aq Qajyghúmar Shab­danúlynyng óz әriptesteri­ning arasynda, ónersýier qauymnyng ortasynda asa joghary abroygha ie eken­digin baghamdadyq.

Qajyghúmar Shab­danúlynyng (surette) bostandyqta jýrgen sanauly jyldarynyng birinde, naqtyraq aitsam, 1984 jyly Qytaydaghy Ile qazaq avtonomiyaly oblysy boyynsha aitys aqyndarynyng kezekti bir basqosuy Nylqy audanynyng Shapqy jaylauynda ótkiziletin boldy. Tarbaghatay aimaghynan aitysqa qatynasatyn aqyndar tobyn Qajyghúmar Shabdanúly bastap keledi eken degendi estip qaldyq. Alaman aitysty Shapqy jaylauynda ótkizgen aqyndar qaytar jolda oblystyng ortalyghy Qúlja qalasyna kelip birer kýn erulegeni bar. Qajyghúmar «Ile» qonaq ýiine týsipti. Búrynnan bir kóruge qúmar bolyp jýretin әigili jazushynyng jatqan bólmesine baryp, bet kórisip, sәlem berdik. Biz barsaq, Qúlja qalasyndaghy әdebiyet pen ónerding tónireginde jýretin shygharmashylyq toptyng betke ústar belgili ókilderining barlyghy derlik Qajekenning tóniregine jinalyp qalghan eken. Sol kezdesude bir bayqaghanymyz: ýsh aimaqtan jinalghan aqyndar bolsyn, Shynjang qazaq әde­biyetining kósh bastar serkele­rimiz dep jýretin, ortalyq qalada túratyn aqyn-jazushylar men óner adamdary bolsyn, barlyghynyng da Qajeken­ning aldynan kese ótpeytin qúrmet-iltipatyn kórdik. Tarym lagerinde birge bolghan jazushylardyng Qajekene degen qúrmeti tipten erekshe eken. Keybireui Qajekenning qolyn alyp, qasiyet tútyp, kó­zin sýrtip jatty. Mine, osynyng ózinen-aq Qajyghúmar Shab­danúlynyng óz әriptesteri­ning arasynda, ónersýier qauymnyng ortasynda asa joghary abroygha ie eken­digin baghamdadyq.

Qajyghúmar Shabdanúly ortadan sәl ghana joghary boyy bar, denesinde qyryp alar artyq et joq, bar imany beti­ne shyqqan, aq súr óndi, tez sóileytin, qaghy­lez adam eken. Shashy shymqay appaq bolyp agharypty. Keng mandayy kelis­ti jýzine jarasyp-aq túr. Kәdimgi sigaretting ózin ústaramen ortasynan ekige bólip, mýshtekke kiygizip tartatyn әdeti bar ekenin de sol otyrysta bayqadyq. Bir saghattay otyryp, Tarymda ótken kýnde­ri­nen aitqan әngimelerin tyndap, mol әser alyp, qanattanyp qayttyq.

Qajyghúmar Shabdanúlynyng 6 tomdyq «Qylmys» romany - janry jaghynan ghúmyrnamalyq roman. Shygharmadaghy oqighalar basty keyipker Bighabyl arqyly órbiydi. Bighabyl - Qajyghúmardyng ózi. Shygharma jeke adamnyng taghdyryn býkil últ­tyng taghdyrymen astastyra otyryp, qily zaman qyrsyqtaryn qylysh jýzin­dey jarqyratyp kórsetedi. Shygharmadaghy keyipkerlerding ba­sym kópshi­ligi - ómirde bolghan adamdar. Tek attary ózgertilip alynghan. Keybir belgili tarihy túlghalardyng attary ghana ózge­ris­siz, óz qalpynda berilgen. Jazushynyng romanynda surette­letin әke-sheshesi, agha-bauyr, qaryndastarynyng barlyghy da - ómir­de bolghan adamdar. Shabdan әuleti shygharmada «Jappar әu­leti» dep atalynady. Jazushy óz romanynda kózi shalyp, kónili tartqan taqyryptyng bәrin sypyra jazyp, sipay qamshylay ber­meydi. Shygharmadaghy barlyq qúbylys bas keyipker Bighabyldyng kókirek kózinen, oy eleginen ótip otyrady.

Endi biz jazushynyng osy alty tomdyq romanynyng jelisin jýlgeley otyryp, Qajyghúmar Shabdanúlynyng ómirine qysqasha sholu jasap, romannyng jalpy mazmúnyna azdap bolsa da toqtala ketudi maqsat etip otyrmyz. Áriyne, alty tomnan túratyn epopeyany bir maqalanyng ayasynda týgeldey taldap-taratu mýmkin emes ekeni de belgili. Onday keng kólemdi zertteuler, monogra­fiyalar aldaghy kýnning enshi­sin­de dep bilemiz.

***

Qajyghúmar Shabdanúly qa­zirgi Shyghys Qazaqstan oblysynyng Ayagóz audany men Ýrjar audandarynyng sheginde 1925 jyly dýniyege kelgen. Ejelgi Barqytbelding baurayyn mekendegen nayman taypasynyng Qarakerey, onyng ishinde Semiznayman bútaghynan taraydy. Arghy atalary by de, bay da bolghan. Qajyghúmardyng úly atasy Qúrmannyng túsyna kelgende ata dәuleti shayqalyp, óz әkesi Shabdannyng zamanynda búl әulet qaraqasqa kedeyding qataryna qosylypty. Qúrman qyryq jasqa jeter-jetpeste erte qaytys bolady da, odan qalghan ýsh úl jastay jetim qalady. Búl tús - Kenes odaghynyng qandy qyrghynmen óz biyligin ornatyp jatqan kezi. Auyldyng atqa mingen aqkóz belsendileri «arghy atang bay bolghan, by bol­ghan, sen de - kenes ókimetinin jauysyn!» dep Shabdandy qyryna ala bastaydy. Basqa halyqqa bodan, kiriptar bolyp jýrgeni­men, qyrypsal belsendiligi jaghynan, otarshyldargha jandayshap boluy jóninen qazaq aldyna bas­qa eshbir últty salmay kelgen halyq qoy. Tipti qazaqty bodandyqta ústap otyrghan orys pen qytaydyng ózi qazaq belsendile­rining qolyna su qúiyp bere al­ghan joq. Áytpese, kenes ókimetining daqpyrtyn alystan ghana estip, óz aldynda, iyen taudyng qoyna­uynda jatqan shaghyn bir qazaq auylynyng óz ishinen irip, birin-biri «halyq jauy» dep tauyp, tapa-tal týste birining shanyraghyn biri ortasyna týsire qoyatynday ne jóni bar edi?! Tipten estir qú­laqqa úyat. Ózde­rining Qytaygha auyp, qalay bos­qyn bolyp ket­kendigin Qajyghúmar romanda bylaysha jetkizedi:

«...Búl qystauda bizben birge otyrghan Sanatbay, Aqtay atty aghayyndy eki jigit boldy. Sol kezde Sanatbay qyryq jastan asqan edi, Aqtay - otyzda. Ekeui de әlige deyin nekelenbegen boydaq. Olardyng basyn qosyp, týtinin týtetip otyrghan sheshesi edi. Ekeui de belsenip, bilek sybanyp shygha keldi. Tipti Aqtay audan jaghalap jýrip, partiya qataryna ótip alypty. Sodan keyin onyng býkil ónirge«Aqtay - kommunist» degen ataghy shyqty...». Qajyghúmardy atameken, qara qystauynan quyp shyghyp, Qytaygha qashugha mәjbýr etip, qanghytyp jibergen de osy Aqtay - kommunist. Shabdan әuletining Qytaygha ótui de - olardyng shynjyr balaq, shúbar tós bolghan kesirliginen de, kenes ókimetine qarsy shyqqandyghynan da emes. Qalt-qúlt etip әreng jan baghyp otyrghan qaraqasqa kedey Shabdandy Aqtay kommunist itjekkenge aidatatyn bolghan son, balalaryn qolynan jetektep, 90-gha kelgen sheshesin ertip, Shabdan bayghús Qytaygha auady.

Romanda jazushy tap osy tústardy óte әserli suretteydi. Aldynda ghana jalghyz siyrlaryn alyp ketken belsendiler, endi úragha tyqqan azghantay astyghyn tartyp alyp ketedi. Ári qaray tyndayyq:«Qauping neden bolsa, ajalyng sodan», keshke deyin kóz aldymyzgha elestegen qúbyjyqtar ymyrt jabyla sau ete týsti. Esik aldynda jinalghan adamnyng bir toby ýige kirip tintu jýrgiz­di. Birnesheui úralardy qazyp, astyq qaptaugha kiristi. Úyasyn qorghaghan qyzghyshtay byjaq qaghyp, sheshem bardy olardyng qasyna. Tyndaghan bireui bolghan joq: alyp jatyr, arbagha basyp jatyr.

- Obaldaryng óz auyldarynnan shyqqan atqa minerlerine! Biz aitqandy ghana oryndaymyz! - dedi de olar astyghymyzdy, auzymyzdaghy nanymyzdy alyp jýre berdi.

Biz taghy da ýrpiyisip, esik aldynda túryp qaldyq. Qap-qaranghy týn bolghanymen ketip bara jatqan yryzdyghymyz kónilimizge jap-jaryq. Jazda kýndiz ketken qyzyl qasqa siyrday ap-anyq ketip barady. Alys­taghan sayyn aiqyndalyp, auyr kýiinishimiz ben qayghymyzdy auyrlata, jap-jas qabyrghamyzdy kýirete janshyp ketip bara jatqanday... Kishkentay sausaqtarymyzben әreng terip, balghyn tabandarymyzgha nayzalaryn súqqanyna qaramay, әreng tapqan tary-talqanymyz, qosh bol!»

Mine, qaranyz, endi qanghy­maghanda ne qaldy?! Barar jer, basar tau joq. Jalghyz ghana jol qaldy. Ol - Qy­taygha qashyp qútylu. Áytpese, shiyettey qyzyl qaryn bala-shagha ashtan qyrylayyn dep túr. Al, әkesi Jappardy (Shabdandy dep úghynyz - avtor) qyzyl ókimet erteng tanerteng ústap, itjekkenge aidaghaly jatqanyn zang orynynda isteytin, jaqyn bir aghayyndary jasyryn kelip aityp ketedi. Endi ketpegende ne qaldy?! Búl kezde Bighabyl (Qajyghúmar) jeti jasta. Osy jayyttardy oqyp otyryp, eshtenening bayybyna barmaytyn, ózinshe tarihshy bol­ghysy keletin baz bireu­lerding «sol kezde Qytaygha kenes ókime­tine qarsylar, baylar, biyler, bandylar qashyp ketip edi...» dep kósemsigenine ne dersin...

«Arqada qys jaqsy bolsa, arqar auyp nesi bar». Búlar da Qytayda qúdasy nemese naghashysy bolghandyghynan emes, shekaranyng arghy betinde jaghalay júrt, qalyng qazaq otyrghan son, solardy pana tútyp bardy. Onyng ishinde bayy da, kedeyi de, alashtyng nebir asyl azamattary da bar bolatyn. Qazaq ózining el bolyp, úlan-baytaq dalada ómir sýrgeli beri dәl osynday bere­kesizdikti, bir-birine meyirimi ketip, bauyry suyghan, qirakez qastandyqty búryn-sondy kór­megen-di. Alash júrty tektisin kórge tyghyp, teksizin tórge shygharghan ker zamangha tap kelgeni anyq edi. Adamnan ayaushylyqtyn, adamgershilik- bauyrmaldyqtyng ketip, azghyndauy da osy kenes ókimetining ornauy kezeninen bastau alghany belgili.

Romannyng búdan bylayghy oqighasy Qytay jerinde óristey­di. Jat el, jat jerdegi sergeldeng tirlik. Osharly bir otbasynyng jersiz, susyz, baspanasyz, mal-mýliksiz ómir sýruin oilaudyng ózi qorqynyshty. Qazaqstannyng shekaralyq aimaqtarynan baryp jatqan bosqyndar jyrtylyp aiyrylady. Shәueshek qalasynyng kósheleri top-top bos­qyndar men bir tilim nan súrap, tentirep jýrgen tilenshi­lerge tolyp ketkeli qashan! Qarap túrudyng ózi ýrey tughyzady. Biraq, endi osyghan kónu kerek te, tyr­ba­nyp tirlik jasau kerek. Bighabyl men sheshesi Shәueshek shaharyna jetip, ózderining ta­nys­tarynyng deregin bilmek bolyp kezikken júrttan jón súray bas­taydy. Sondaghy shahardyng túr­ghy­lyqty úighyrlarynan esti­gen alghashqy sózderi mynau eken:

« - Súmalak kalendyrlar (sýmelek qayyrshylar) qaydan keledi osynda!»

Búny aitqan bir jastau qyz. Roman búl oqighany әri qaray bylaysha bayandap ketedi:

- Qalendir emespiz! Olay deme, shyraghym!.. Esh nәrsele­rinning keregi joq, jón súrayyq, - dep sheshem nazalana kirdi aulagha.

- Qalendyr degen nemene, apa? - dep súradym qyzdyng janynan óte berip.

- Qayyrshy degeni bolar! Qúdaydyng uaqtysy ghoy múny estirttirgen! Kelmey jatyp estidik-au...

Bir kekseleu qyzyl-sary әiel sheshemning sózin estip kýlimsirey qarady:

- Keyimeniz. Qayyrshy tym kóbeyip ketti, jaqynnan beri yghyr bolyp qaldyq. Beysharalardyng bәri de «qayyrshy» dese shamdanady. Búryn eshqaysysy qayyr tilep kórmegen adamdar kórinedi...

Osy aralyqta taghy bir әiel kirip keldi. Ol da qazaqsha sói­lep, bizding jerdegi jaytty sóz etti.

- Apa, búlar da sart pa? - dep sybyrladym shesheme, - búlar bizdi qaydan biledi?

- Bizding el kóp kelip jatyr ghoy, solardan estigen shyghar.

- Myna bala bek pakiz (taza degeni) eken, - dedi ýy iyesi әiel jana kelgen kekildi әielge qarap, - Matiriym bay «bir úl bala baghyp alsam» dep jýr edi. Osy balany satyp bershi!...

- Súmdyq-ay, laq emes, qozy emes, bala satqany nesi! - dep sheshem ekeuine kezek qarady. Eki qatyn qatar kýldi:

- Balanyzdy bizge berseniz, jaqsy jerge ornalastyryp qoyar edik, aqsha berer edik!

Sheshem shoshyp ketti. Álgi qatyndar:

- ...Arghy betten kelgenderden bala satyp alyp jýrgender kóp bolghan song súrap edik, bermeseniz yqtiyarynyz!...» - dedi de kete berdi».

Osylardy oqyp otyryp, taghy da baz bireulerding Qytay asyp ketken eldi seyil-seruen izdep, naghashysinikine qydyryp ketkendey kórip, otarlaushy júrttyng kónilinen shyghu ýshin auzyna kelgenin kókip, ainala ottap otyratyny eriksiz eske týsip, qanyng qaynaydy. Al bosqyn bolyp bar­ghan júrttyng kórgen kýni әlgi.

Jappar әuletining búdan bylayghy sergeldeng tirligi Qytay jerinde ótedi. Aqpannyng ayazynday azynaghan azap, kóztýrtki ógeylikke úshyraghan ómir. Toz-toz bolghan, bayansyz bosqyn tir­lik... Osyny oqyp otyryp, kózine jas, kókiregine múng úyalaydy.

Býkil әuletting enbekke jaraytyn estiyar adamynyng barlyghy baygha jalshy, bardamgha malay bolady. It talap óltir­gen, kóshede ashtan ólgen, bir dorba tary-talqangha satylyp ketken jas jetkinshek, bala-shagha qanshama?! Joqshylyq pen ashtyqqa shydamay, tónip kelgen ajaldan aman qalu ýshin Qúday qosqan qosaghynan, airanday úiyp otyrghan otbasynan bezip, túrghylyqty jerding jas shamasy ózderining әkesimen qaraylas úighyrdyng bayyna, sibe-solannyng әkimqaralaryna, qytay men dýngenning jangýideylerine toqaldyqqa, ýshinshi, tórtinshi kishi­lik­ke tiyip ketken jas kelinshek, aru qyzdar qanshama!

Jappar әuleti myng bir beynet kórse de aldaghy kýnnen ýmit, tileulerin ýzbey, adal enbek, manday terlerimen jan baghyp, eshkimning ala jibin attamay, «arym ýshin janym sadagha» degen ata jolyn ústanyp qalady. Qa­zandaryna aram as salmay, pәki­ze, taza, qonyrtóbel tirlik keshedi.

Bighabyl bala kýninde asa bir zәruligi bolmasa kóp sóilemey­tin, túiyq-túnghiyq bolsa kerek, sondyqtan ony teteles ósken agha-bauyrlary «mylqau» dep ataydy. Biraq, ózi alghyr, úghymtal, oqu, jazugha iykemdi. Oqy kele, eseye kele ashylyp, oigha kósem, sózge sheshen bola bastaydy. Adaldyq ýshin arysqa týsetin, jansebil, jalantós bolyp er jetedi.

Endi Qajyghúmardyng ómirine keleyik. Qajyghúmardyng otbasy Tarbaghatay aimaghynyng Shәueshek shaharynan 50 shaqyrymday qashyqtyqtaghy Dórbeljin degen jerge 1934 jyly baryp, sol jerdi meken etip, túraqtap, túryp qalady. Qajyghúmar osy audandaghy túnghysh ashylghan qazaqsha ortalau mektepte oqyghan. Osy mektepti tәmamdaghannan keyin, Ýrimshi qalasyndaghy múghalimderdi dayyndaytyn pedkolledjge oqugha týsedi. Búl sol tústa Shyghys Týrkistandaghy eng jogharghy oqu ornynyng biri bolatyn. Qajyghúmar osy oqu ornynda oqyp jýrgen kezde «Shyghys Týrkistan respublikasynyn» Ýrimshidegi jasyryn úiymdaryna qatynasyp, ýsh aimaqtyng qaruly kýresine qatynasu ýshin, úiymdasqan top bolyp, qaladan qashyp shyghady. Biraq әldekim­derding satqyndyghynan Gomindang ókimetining qolyna týsip, týrmege qamalady. Ýsh aimaqtyng qaruly qosyny Ýrimshi qalasyna tayap kele jatqanyn eskerse kerek, ókimet búlargha «kenshilik» jasap, abaqtydan bosatady. Kóp ót­pey jasyryn úiymnyng búl mýsheleri Ýrimji qalasynan taghy da qashyp shyghyp, Manas ózenining boyynda jatqan ýsh aimaqtyng últtyq armiyasyna kelip qosylady. Búnda ol últtyq armiya qosynynda shtabtyng әskery hatshysy, sayasy núsqaushysy bolyp qyzmet atqarady. Qajyghúmar osy aralyqta, eger soghys qayta bastala qalsa, dereu qosyngha qaytyp keletin bolyp, bas shtabtyng joldamasymen Dórbiljindegi ýiine qaytyp ketedi. Auylyna kelgennen keyin kóp ótpey búndaghy ýsh aimaqqa qyzmet istep jýrgen, búghyp qalghan búrynghy gomindanshyldar Qajyghúmardy «shpion» dep jala jauyp, ústatyp, Qúlja qalasyna aidatyp jiberedi. Onda taghy da bir qys týrmede jatyp, kórmegen qorlyqty kórip, odan әreng aqtalyp shyghady. Auylyna qaytyp kelgennen keyin, basqa lauazymdy júmystardyng barlyghynan bas tartyp, mektepke baryp múghalim bolady. Oqu-bilimnen kende qalghan el-júrtynyn kózin ashyp, bilim berudi aldyna maqsat etip qoyady. Qajyghúmardyng shygharmashylyqpen ailanysatyn túsy da - osy kez. Keyin ólkelik oqu-aghartu bólimi júmysqa shaqyryp, Ýrimshi qalasyna baryp konystanady. Osy mekemede Shynjandaghy alghashqy qazaq tilindegi orta, bastauysh mektepterge arnalghan oqulyqtardy qúrastyrady. Búdan keyin ólkelik әdebiyet-kórkemóner birlestigine jú­mys­qa auysyp, birynghay әdeby shygharmashylyqpen shúghyldanady. Sonymen birge qazaq tilin­degi alghashqy әdebiy-kórkem jurnal «Shúghylany» shygharugha atsalysady.

Shynjang qazaqtarynyng eng alghashqy kólemdi, kórkem prozalyq shygharmasyn da Qajyghúmar Shabdanúly jazghan eken. Onyng «Baqyt jolynda» atty romany, «Bizding ýi» dep atalatyn dastany, taghy basqa da jyr-dastandary, әleumettik ómirding aluan taqyrybynda jazghan shygharmalary - Qytay qazaqtarynyng jazba әdebiyetining negizin qalaghan shygharmalar. Jazba әdebiyeti endi qalyptasyp kele jatqan elge jazushynyng atyn erte mәshhýr etken de onyng osynday enbekteri edi. Qajyghúmar ólke­ning ortalyghy Ýrimshi qalasynda oqu-aghartu, әdebiyet, mәdeniyet salasynda qyzmet istey jýrip, әleumettik, sayasy mәselerding barlyghyna belsene aralasqan qalamger. Qazaq últynyng sózin sóiledi, onyng basqa halyqtarmen tendigin talap etti.

Qytay elinde bir tolastamay, aluan týrli aidarmen jýrgizilip otyratyn sayasy nauqan 1958 jyly «Qajyghúmardyng ókimetke qarsy últshyldyq toby bar» degen jalghan jalamen ony әigili Tarym lagerine aidaydy. Jazushy 1958-1978 jyldar aralyghyndaghy 20 jyldy sol lagerde ótkizip, 60-tan asqan shaghynda aqtalyp, auylyna qaytqan bolatyn.

80-jyldardyng basynda jazushynyng kóp tomdyq әigili «Qylmys» romanynyng alghashqy eki tomy әrqaysysy 15000 danamen jaryqqa shyqty. Irkes-tirkes baspadan shyqqan romandy júrt qolma-qol talap, satyp aldy. Sóitip әr ýiding kitap sóresinde Qajyghúmardyn «Qylmysy» qasqayyp túratyn boldy. Qoldaghy eki tom «qylmysymyzdy» oqyp bolyp, kezekti ýshinshi tomdaghy «qylmysymyzdy» taghatsyzdana kýtip jýrgende, ayaq astynan «Qajyghúmar Shabdanúly Kenes odaghynyng tynshysy eken, Kenes odaghyna aqpar-mәlimet berip jatqanda ústalypty» degen suyq habar dýnk ete týsti. Búl Qytaydaghy býkil qazaq qauymynyng tóbesinen jay týskendey әser etti. Qajyghúmarmen aralas-qúralastyghy bar aqyn-jazushylar, bylayghy syilas-sybaylas adamdar bir mezgil bir-birimen kezdesuge bata almay, «bizdi qashan ústar eken» dep, shayyn esik pen terezesine jaltaqtap otyryp ishetin kýige týsip qaldy.

Qytay ýkimeti jazushyny Ýrimshining әigili №1 tas týrme­sine әkelip qamap qoydy. Sot jabyq jaghdayda jýrgizildi. Oghan aiyrym mekemelerding senimdi, qyrypsal belsendile­rinen shaghyn ghana topty qatynastyrdy degendi estidik. Búl joly Qajekendi 15 jylgha sottap, ýkim shyghardy. Búl 1986 jyl bolatyn. Ózi 20 jyl Tarym lagerining tozaghynda bolyp, sýr­ginnen kelgen, 60-tan asqan qart jazushynyng myna qaranghy qapas­taghy endigi 15 jyldyq azapty kýni ne bolmaq? Tipti oilaudyng ózi qorqynyshty. Biraq, tekti atadan jaralghan, talay synnan sýrinbey ótken sýiegi asyl Qajyghúmar Shabdanúly 80-ge jeteqabyl jasynda 2000 jyly búl retki qapastan da aman-esen shyqty. Búdan bylay da basqa adamdarmen erkin kezdese ber­meytin, emin-erkin jýrip-túruyna shek qoyylghan, alysqa úzap shy­ghugha bolmaytyn, baqylau astynda bolatyn bes jyldyq ýy qa­maghy taghy bar eken. 2005 jylgha deyin ony da ótep bitti. Búghan deyin eki ret týrmede otyrghany bar, osylardyng bәrin qosa kelgende, Qajyghúmar Shabdanúlynyng jalpy qapas-qamaqta otyrghan jyldary 45 jylgha juyqtaydy. Búl endi әlemdik rekord. Áyteuir qay kezde de, qaysy ókimetting túsynda da Qa­jekene týrme dayyn túrghan ghoy. Sonda deymin-au, ókimet pen biylik qan­sha auysqanymen, sonyng bәrine de últtyng oi-pikirin ashyq aityp, jaza alatyn qazaq qay­rat­kerining qoghamda erkin jýrip-túruynyng qajeti bolmaghany ghoy...

Qazir Qajyghúmardyng jasy 85-te. Shәueshek qalasynda túrady. Ne ailyq jalaqysy, ne zeynetaqysy joq. Kempirining alatyny - 8000 tenge (bizding aqshamen). Osy kempirining azghantay zeynetaqysymen kýn kórip otyr. Qajyghúmar Shabdanúlynyng ómir saparynyng biz biletin úzyn yrghasy osynday.

***

Endi «Qylmys» romanyna keleyik. Romandaghy bas keyip­ker Bighabyl 1968 jyly Tarymdaghy lagerden qashyp shyghyp, ata­júrt­qa, Qazaqstangha ótip ketpek­shi bolyp, ýlken tәuekelge bel baylaydy. Bighabyl Tarym lage­rinen amalyn tauyp qashyp shyghady. Úighyrdyng mýgedek, zaghip shaly bolyp týrin ózgertken Bighabyl Ýrimshi qalasyna kelip, endi Erenqabyrgha tau­lary arqyly shekaragha jetpek­shi bolyp jolgha shyqqanda, qaytadan týr­mege qamalady. Onda da Qytay ókimetining qúzyryndaghy zandy týrme emes, «Mәdeniyet tónke­risi» kezinde ózara qyrqysyp jatqan tón­keris­tik toptardyng birining qolyna týsip, solardyng qú­zyryndaghy zansyz, jasyryn zyndangha tastalady. Búl zyndannyng ýreyli, sýrkeyli bolghandyghy sonsha, Bighabyl әueli sol ózining búrynghy jatqan Tarymdaghy jaza lageri­ne zar bolyp qalady. Bighabyl búl zyndanda eki jyl jatady.

Áriyne, múnyng bәri Qajyghúmardyng óz basynan ótkergen tirlikteri ghoy. Endi osy orayda súraq tuady. Sonda Qajyghúmardyng 6 tomdyq «Qylmys» romanynyng basty iydeyasy nede? Bizdin­she, onyng basty iydeyasy mynau: dýniyede bodandyqtan ótken qorlyq joq. Bodan eldi úipalap ýirengen otarshyldar ýshin se­ning býkil tirliging - qylmys. Tipti sening jer basyp, qalqayyp jýrgeninning ózi - qylmys. Sondyqtan da el bolam desen, eng aldymen bodandyqtan, otansyzdyqtan, tәueldilikten qútyl! Qoryta aitsaq, «Qylmys» romanynyng basty iydeyasy - Tәuel­sizdik iydeyasy!

Alty tomnan túratyn Qajy­ghúmar Shabdanúlynyng «Qylmys» atty romandar sikli onyng kózimen kórgen, basynan ótkizgen ómir keshulerin ózek ete otyryp, ótken ghasyrdaghy Resey men Qytay imperiyalarynyng shekaralyq aumaghynda kiriptar, bodan bolyp otyrghan qazaq elining bir ghasyrgha juyq kórgen qorlyq-zorlyghyn kózinen tizip, móldi­rete otyryp kórsetip beredi. Býkil bir ghasyrdy qamtyp jat­qan qym-quyt, qiyan-keski sayasy oqighalardy tókpey-shashpay, ózindik órnek-naqysymen, barynsha kemeldi etip, kestelep jetki­zedi. Kenen oily, kesek bitimdi jýzdegen kórkem beynelerdi keskindep, alash júrtynyng azattyq jolyndaghy kýresteri men azapty kezenderin aldynyzgha jayyp salady. Shygharma asa quatty әleumettik sarynda jazyl­ghan.

Armiyabek SAGhYNDYQÚLY

Jeliles alty tomnan túratyn, tútastay bir ghasyrdyng sure­tin salghan búl shygharma kórkem­dik bitimi jóninen qazaq әde­biye­tine jana órnek engizdi. Tyng saryn әkeldi. Búl romandy qazaq әdebiyetine bir ghasyrda bir-aq qosylatyn ýlken qazyna dep qabyldauymyz kerek. Búnday shygharmany eleusiz qaldyru - bizding eldigimizge syn. Sondyqtan men óz basym búl shygharmany Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik syilyghyna birden-bir layyq tuyndy dep bilemin. Tughan ólkening túman basqan mú­nar­ly kezenderin, múnly jyryn tyndaghynyz kelse, «Qylmys» romanyn qolgha alynyz, kóziniz kóp nәrsege jetetin bolady!

Armiyabek SAGhYNDYQÚLY,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi

Jas Alash №09 (15467) 2 aqpan, seysenbi 2010