Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 3397 0 pikir 11 Qantar, 2010 saghat 06:10

ShETTEGI ShEMEN TAGhDYR QAMQORLYQQA ZÁRU

Redaksiyagha Qytaydan kelgen bir oralman jigit habarlasty. «Qytaydaghy úighyrlar oqighasynan keyin alyp eldegi qazaqtar mәselesi qiyndap ketti», - dep shaghym aitty. Elimizde onsyz da qordalanyp túrghan oralmandar mәselesi - óz aldyna bir tóbe. Osy mәseleler tóniregindegi oi-týiindi tarqatpaqqa Dýnie jýzi qazaqtarynyng qauymdas­tyghyna habarlastyq. Bizge Qauymdastyqtyng úiymdastyru bólimining mengerushisi Botagóz Uatqan oralmandar taqyrybyna baylanysty jaghdaydy tómen­degi­dey órbitti.

Qytaydaghy úighyrlar oqighasynan keyin qazaqtar mәselesi qiyndap ketti dep bizge eshkim aityp kelgen joq. Onyng ýstine, sol oqighadan keyin Qytay elindegi qandastarmen mýlde habarlasa almay qaldyq. Telefon jalghanbaydy, internet jabyq. Sheteldegi qazaqtar jayly aluan týrli alypqashpa әngime bar. Mәselen, olardyng túrmys-tirshiligi, kýi-jayy turaly keyde biz estimegen jaghdaylar aitylyp jatady. Anyghy mynau: sheteldegi qazaqtardyng әleumettik jaghdayy sol elding basqa halyqtarymen birdey.

Redaksiyagha Qytaydan kelgen bir oralman jigit habarlasty. «Qytaydaghy úighyrlar oqighasynan keyin alyp eldegi qazaqtar mәselesi qiyndap ketti», - dep shaghym aitty. Elimizde onsyz da qordalanyp túrghan oralmandar mәselesi - óz aldyna bir tóbe. Osy mәseleler tóniregindegi oi-týiindi tarqatpaqqa Dýnie jýzi qazaqtarynyng qauymdas­tyghyna habarlastyq. Bizge Qauymdastyqtyng úiymdastyru bólimining mengerushisi Botagóz Uatqan oralmandar taqyrybyna baylanysty jaghdaydy tómen­degi­dey órbitti.

Qytaydaghy úighyrlar oqighasynan keyin qazaqtar mәselesi qiyndap ketti dep bizge eshkim aityp kelgen joq. Onyng ýstine, sol oqighadan keyin Qytay elindegi qandastarmen mýlde habarlasa almay qaldyq. Telefon jalghanbaydy, internet jabyq. Sheteldegi qazaqtar jayly aluan týrli alypqashpa әngime bar. Mәselen, olardyng túrmys-tirshiligi, kýi-jayy turaly keyde biz estimegen jaghdaylar aitylyp jatady. Anyghy mynau: sheteldegi qazaqtardyng әleumettik jaghdayy sol elding basqa halyqtarymen birdey.

Resey qazaqtary auqatty, Europa qazaqtary sol elding ólshemimen joghary dengeyde, Qytay qazaqtarynda til mәselesinde qiyndyq endi bastau aldy. Áleumettik jaghdaylary oidaghyday. Biraq mektepteri jappay aralas bolyp, qytaylandyru sayasaty tez qarqynmen jýrip jatqany eshkimge qúpiya emes. Qytaylardyng múnysyn dúrys sayasat dep bilemin. Sebebi, Qytayda ómir sýredi ekensin, onda mindetti týrde qytay tilin biluin, zanyn qúrmetteuing kerek. Qazir búl eldegi qazaqtardyng kóbi balalaryn aralas mektepterden góri, qytay tilindegi mektepterge basymyraq beredi. Óitkeni ómir sýruding qaghidasy - sol elding tilin mengeru әri qajettilik dep týsingen jón. Bizding Qazaqstanda da qazaq tilin oqytu mәsele­sine Qytay sayasaty arqyly qaraghan jón bolar edi.

Ózbekstandaghy qazaq mektepteri de azayyp bara jatyr. Búryn qazaqtildi 532 bilim ordasy bolsa, qazir onyng 236-sy qalghan. Al Resey qazaqtarynda qazaqsha mektep emes, qazaq tilining ózi qoldanystan qa­lyp barady. Búryn búl elde de qazaqsha mektepter júmys isteytin. Keyin bәri jabyldy. Altay ólkesinde ghana 11 jyldyq bir mek­tep bar. Ol Baykamut degen jerinde. Bar-joghy 50-dey oqushy oqidy. Diyrektory - Saparbek Mausymbaev degen azamat. Resey­ding zanynda qazaqtildi mektep ashugha qarsylyq joq. Sóite túra, QR Bilim jәne ghylym ministrligining qazaq mektebin ashu jónindegi birneshe retki úsynystaryn Resey bilim ministrligi qabyldamay otyr. Tipti aptasyna 2 saghat­tyq fakulitativ engizuding ózi qiyngha soqty. Al bizding elde orystar ýshin bәri jasalghan. Qauymdastyq Bilim jәne ghylym miniys­trligi men Til komiytetining birlesip úiymdastyruymen Samara qalasynda 2 ret ýlken konferensiya ótkizdi.

Europanyng 12 elinde túratyn qazaq jas­tary býgingi kýni bir-birimen sóilesuden qaldy. Búryn ózara týrikshe sóilesetin, qazir ol da azayghan. Songhy eki jyldan beri Europadaghy qazaq jastary bas qosyp, osy mәseleni talqylap jýr. Ótken jyly nemis­tildi qazaqtar Munhen qalasynda bas qossa, biyl aghylshyntildi qazaqtar Shvesiyada jinalypty. Bizding eldegi basqa últtar osy qasiretti bilse ghoy, shirkin, dep oilaymyn.

Mongholiyanyng Bayólkesinde 40-tan artyq qazaq mektebi әli júmys istep otyr. Mongholdandyru sayasaty atymen joq. Mongholiya - tauly aimaq. Ol - eki alyp mem­leketting ortasyna qonys tepken shaghyn el. Ekonomikasy da jútandau. Biraq solay bola túra, ol jaqtaghy aghayyndardyng balalary damyghan Europa elderinde, shyghys memleketterinde bilim alady. Onyng ýstine, Mongholiyanyng jalpy halyq sany - 3 million, mal basy - 44 million. Búdan halyq túrmysynyng mesheu emes ekenin bilu qiyn bolmas.

Europa qazaqtarynda mektep ashyp, qazaq bolugha qadam basu alystaghy armangha ainalghan. Olay bolatyny - qazaqtyq mentaliytet jas buynnyng boyynda kemshin. Orta buyn enjar, agha buyn siyregen. Bir bayqaghanym, shettegi keybir qazaqtardyng boyynda bizdegi siyaqty qazaqy jalqaulyq, enjarlyq basym deuge bolady. Jalpy aitqanda, qay elde jýrse de, barlyq qazaqtyng psihologiyasynda úqsastyq kóp.

Dýnie jýzi qa­zaq­tary qauym­das­tyghynyng songhy bes jyldaghy at­qarghan sharuasy qo­maqty. Mәselen, shetel qazaqtary ýshin qazaq tilin ýi­renuding inter­ak­tivti kompiuterlik baghdarlamalary men tilashar jәne ýntaspalar shygharyp jatyrmyz. Sonymen birge ol jaqtaghy aghayyndardyng kitaptaryn ózimizdegi «Ata­júrt» baspasynan bastyryp, tegin taratyp jýrmiz. Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi shygharghan «Núrly kósh baghdarlamasy» jadnamasyn nasihattap, elge oralularyna múryndyq bolugha tyrysyp jatyrmyz. Búl jadnamany orys tilinen qazaq, týrik, monghol tilderine jәne de tóte jazugha audaryp, tarattyq.

Osy orayda oralmandar mәselesi jóninde biyliktegi azamattardyng «qúlaghyna - altyn syrgha». Búryn alystan kelgen agha­yyndargha Qazaqstan Ýkimetining 791- qaulysy boyynsha últyn anyqtaytyn «qazaq kuәligi» beriletin. Onyng el ishinde kóp jenildigi bar edi. Soghan ózgertuler men tolyqtyrular engizip, qayta janalaudyng ornyna, mýlde kýshin joyyp tastaghany kóptegen qiyndyqtar tughyzuda.  Býgingi kýni Qazaqstannyng tól­qújatyna óz últyn kórsetu nemese kórsetpeu әrkimning erki bolyp otyrghany jasyryn emes. Sóite túra, QR Ishki ister ministrligi Kóshi-qon polisiyasy shetelden kelgen qazaqtargha últyndy kórsetetin qújat әkel dep әure-sarsangha týsiredi. Sondyqtan № 791-qauly qaytadan qabyldansa, dúrys bolar edi.

Ekinshiden, shetelden shaqyru qiyngha týsti. Búryn Syrtqy ister ministrligine qoldau hat berip, agha­yyndardy eshbir bógetsiz atamekenge shaqyra alatynbyz. Endi oghan Kóshi-qon polisiyasy men Últtyq qauipsizdik komiyteti rúqsat etpese, eshkimdi shaqyra almaysyz. Osynyng kesirinen Norvegiyada túratyn qazaq otbasy, ózi Aughanstan azamaty, Qazaqstangha kóship kelgen, QR azamattyghyn alghan ata-anasymen qauysha almay otyr. Mine, osynday jaghdaylardan ba, býginde elge kelip jatqan kósh joq. Kóshting toqyrauyna әser etken búdan basqa da faktorlar bar. Yaghny shetelden keletin aghayyndargha beriletin jer telimi joq, ýy baghasy qymbat, júmys mәselesi qiyn. Juyqta Shyghys Qazaqstan oblysynyng әkimi Berdibek Saparbaev Óskemen qalasynda «Oralmandar forumyn» ótkizip, shetelden kóship kelem deushiler ýshin jer telimin beretinin, olardy ýi-jaymen, júmyspen qamtamasyz etetinin aitty. Osy iygi bas­tamany basqa oblys әkimderi de jalghastyrsa, aghayynnan alystamas edik.

Qytaydaghy qazaqtarda Qazaqstangha shyghatyn qújat alu mәselesi qiyn. Mongholiyada jol azaby - shekaradan ótu qiyamet-qayym. Olar Qazaqstangha Resey arqyly eki shekara kesip ótedi. Onyng mysaly retinde juyqta shu bolghan Rodina mәselesin aitsaq ta jetkilikti. Ózbekstan, Týrkmeniya jәne Tәjikstandaghy «qarakózder» de túryp jatqan elderindegi ýi, jerlerin satu siyaqty әleumettik jaghday bar. Ol elderde ýy arzan, onyng aqshasyna múnda jer de ala almaydy. Al Resey, Týrkiya, Europa qazaqtarynda otangha oralugha degen niyet - joqtyng qasy.

Kóp aghayyndar Kóshi-qon komiyteti men Dýnie jýzi qazaqtary qauymdastyghynyng mindetin shatastyryp jatady. Bizge kelip, kvota bermeysinder dep ashulanatyndary da bar.

Dýnie jýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy - respublikalyq qoghamdyq birlestik.  Biri - mem­lekettik úiym bolsa, ekinshisi - qoghamdyq úiym. Degenmen «iylege­nimiz bir terining púshpaghy» degendey, qolymyzdy qusyryp, qarap otyra almaymyz. Alystan kelgen qandastarymyzgha jol silteu, qú­jattaryn jazyp, tegin aqyl-kenes beru siyaqty júmystaryna kómek­tesip kelemiz. Bizding qyzmet - shettegi aghayynmen ruhany baylanys ornatu. Al Kóshi-qon komiyteti elge kelgen aghayynnyng Qazaqstandaghy azamattyq, kvota, jer, ýy alu siyaqty әleumettik jaghdayyn retteydi.

«Núrly kósh baghdarlamasy» - jana joba. Ol da elge kelgen «qarakózderdin» Qazaqstandaghy jay-kýiine, elge túraqtauyna ja­uapty. Al oralmandardyng týrli qoghamdyq úiymdaryna keler bolsaq, ol - Qazaqstandaghy 5000-nan astam kóp qoghamdyq úiymdardyng bireui. Biraq olardyng sany bireu emes, kóp. Solardyng ishinde naqty júmys atqaryp jatqan «Asar» respublikalyq qoghamdyq birles­tigin ghana ataugha bolady. Basqalarynan habarym joq.

Kóshi-qon jәne oralmandar mәselesindegi osy kýnge deyin sheshilmey kele jatqan taghy bir týiin bar. Ol - Kóshi-qonnyng komiytet dәrejesinde qalyp qoymay, jeke ministrlik bolyp júmys isteu mәselesi. Sonda ghana shettegi agha­yyn men otangha oralghan «qarakóz­derdin» sharuasy qiyndamas edi. Sonday-aq, qazaq diasporasyn zertteytin institut ashylsa, bizding mәdeny múramyzgha qosylar qúndylyqtardyng kóbengi zandy bolar edi. Shetelde qansha qazaq bary jónindegi san naqty emes. Eger diasporologiya instituty júmys istese, joghalghan qanshama tarihymyz oralar edi. Qauymdastyq janynda qazaq diasporasyn zertteytin ghylymy ortalyq bar. Biyl osy Ortalyq Ózbekstandaghy qazaqtardyng tarihy jóninde monografiyalyq enbek jәne Resey qazaqtarynyng ana tili jóninde әleumettik zertteu jazyp, jeke-jeke kitap etip shyghardy.

Qazaqstannyng bolashaghy ýshin shettegi qazaqtardy Otangha aldyru mәselesi birinshi orynda túruy kerek. Keyde qazaqpen jaqyn tuysatyn Kavkazdaghy qúmyq, balqar, qarashay siyaqty últtarmen birge Ózbekstandaghy qaraqalpaqtardy, Europa elderin­degi noghaylardy Qazaqstangha aldyru iydeyasyn aitatyndar bar. IYә, olar da jat emes, jaqynymyz. Qaraqalpaq últynyng ókilde­rine Qazaqstan azamattyghy beril­meydi. Olar qazaqtyng bir ruy ekeni belgili. Degenmen Qazaqstanda olarsyz da 140 últtyng ókili túrady. Dәl qazirgi uaqytta bizge әlemning 30-dan astam elinde jýr­gen qazaqtardy aldyru manyzdy boluy shart. Basqasy - keyingi sharua.

Elimizdegi keybir otandastarymyzdyng arasynda sheteldegi qandastarymyzdy oqymaghan, tek mal sharuashylyghymen ghana ainalysatyn adamdar dep týsinetinder de barshylyq. Shyn mәninde, shetelde de ziyaly qazaq qauymy kóp. Osy orayda Dýnie jýzi qazaqtary qauymdastyghynyng janynan ashylghan «Atajúrt» baspasy sheteldegi aqyn-jazushylardyng kitabyn shygharady. Pende bolghan son, keyde sonyng ózine ókpe aityp jatatyndar bar. Mәselen, 2008 jyly 4 kitap basyldy. Onyng tórteui de - Qytaydyng Altay aimaghynan shyqqan qalamgerlerdiki. Ol kezde baspa redaktory Jәdy Shәken myrza bolatyn. Soghan renjigen Tarbaghatay men Ileden, Ýrimji manynan kelgen bir kisiler: «Búlarynyz jerge, rugha tartu», - dep, kәdimgidey agha­yyndyq ókpe aitty. Oralman agha­yyndar mynany anyq bilui kerek: biz qay jaqtyng qazaqtarynyng qoljazbasy sapaly, sony shygharamyz. Jerge, rugha tartqan týgimiz joq. Onday byqsyqtan janymyz ada. Qazaqstanda ýsh jýzge bólinip, yryn-jyryng bop jýrgenimiz azday, endi shettegi qazaqtardy elge, jerge bóletin jayymyz joq. Bizge barlyq qazaq - bir qazaq.

Botakóz UATQAN,

Dýnie jýzi

qazaqtary

qauymdastyghynyng

úiymdastyru bólimining mengerushisi

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 01 (38) ot 06 yanvarya 2010 g.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 883
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 747
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 577
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 582