Senbi, 4 Mamyr 2024
Janalyqtar 4144 0 pikir 24 Qarasha, 2009 saghat 11:11

Tynshy

Mústafa Shoqaygha qatysty qújattarda qylang berip qalatyn bir esimning syry

Jazushy aghamyz Ákim Tarazidyng "Egemen Qazaqstandaghy" úly kýresker Mústafa Shoqay turaly jazghan maqalasyn oqyp, quanyshqa keneldik. Qalamgerdin: "Ol әli shyghys halyqtaryna ýlgi bolady. Adamzat tarihynda asa iri túlgha retinde irilene beredi", degen oi-pikirlerine qalay qosylmasqa?! Maqalasynyng sonynda avtor ardaqty agha turaly roman jazyp jatqanyn siyrek derekter oqyrmannyng ózinen bolsyn, sony kýtemin degen eken. Soghan oray atalmysh materialda bayandalghan "barlaushy" nemese "tynshy" bolghan Baydyrahman turaly naqty derekterge jýginip, bar shyndyqty jariya etkendi jón kórdik.

Kezinde Mústafa Shoqaydyng basshylyghymen Parijde basylyp shyqqan "Jas Týrkistan" jurnalynyng 1931 jylghy  16-shy nómirine belgisiz avtordyng "Bolishevikterding bizge qarsy әreketi" degen atpen әshkerelenip qalghan bir satqyndyq turaly maqalasy jariyalandy. Onda Ghalijan Mirsadyqúly esimi keltiriledi. "Janaryn jasqa toltyryp, júrt degende jýdep, "últtyq qútqaru", "tәuelsiz Týrkistan" degen sózderin auzynan týsirmey jýrgen jas jigit GPU-ding naghyz agenti bolyp shyqty" ,- dep bastaydy avtor maqalasyn.

Mústafa Shoqaygha qatysty qújattarda qylang berip qalatyn bir esimning syry

Jazushy aghamyz Ákim Tarazidyng "Egemen Qazaqstandaghy" úly kýresker Mústafa Shoqay turaly jazghan maqalasyn oqyp, quanyshqa keneldik. Qalamgerdin: "Ol әli shyghys halyqtaryna ýlgi bolady. Adamzat tarihynda asa iri túlgha retinde irilene beredi", degen oi-pikirlerine qalay qosylmasqa?! Maqalasynyng sonynda avtor ardaqty agha turaly roman jazyp jatqanyn siyrek derekter oqyrmannyng ózinen bolsyn, sony kýtemin degen eken. Soghan oray atalmysh materialda bayandalghan "barlaushy" nemese "tynshy" bolghan Baydyrahman turaly naqty derekterge jýginip, bar shyndyqty jariya etkendi jón kórdik.

Kezinde Mústafa Shoqaydyng basshylyghymen Parijde basylyp shyqqan "Jas Týrkistan" jurnalynyng 1931 jylghy  16-shy nómirine belgisiz avtordyng "Bolishevikterding bizge qarsy әreketi" degen atpen әshkerelenip qalghan bir satqyndyq turaly maqalasy jariyalandy. Onda Ghalijan Mirsadyqúly esimi keltiriledi. "Janaryn jasqa toltyryp, júrt degende jýdep, "últtyq qútqaru", "tәuelsiz Týrkistan" degen sózderin auzynan týsirmey jýrgen jas jigit GPU-ding naghyz agenti bolyp shyqty" ,- dep bastaydy avtor maqalasyn.

Ghalijan Mirsadyqúly 1929 jyly Týrkistannan Irangha kelgen. Sol jerde GPU-ding tapsyrmasymen Iran ýkimeti men Ýndistandaghy Angliya ýkimetine qarsy úiymdar qúrghan. Sonymen qatar GPU oghan sondaghy týrkistandyqtardyng kimder ekenin anyqtap, olardy suretke týsirip aludy tapsyrghan. Ony ol taghy bir agent - qoqandyq Mahmut Ghazizhanov ekeui oryndaghan. Biraq isteri әshkerelenip qalghan song Ghalymjan Kenes elshiligindegilerding kómegimen Tashkentke qayta oralady. Sondaghy GPU-ding núsqauy boyynsha kóp keshikpey Mәskeuge baryp, ortalyq GPU-den jana tapsyrma alady.

Búl joly ol "Sadyqov" bolyp Ystambúlgha attanady. Endi sóz kezegin tynshynyng ózine bereyik: "Maghan berilgen núsqaugha sәikes men búl jerdegi týrkistandyqtar úiymdary manayynda kimder jýrgenin biluim kerek edi. Úiymnyng memlekette adamdary bar ma? Bar bolsa kimder ekenin de anyqtaugha tiyis bolatyn­myn. Odan keyin Parijge baryp Mústafa Shoqay jәne onyng tóniregindegiler turaly mate­rialdar jinauym kerek edi. Odan song Berlinge soghyp, taghy osynday mindetter atqarghannan keyin, memleketke qaytyp ketuge tiyis boldym..."

Osy jerde bir saual tuyndaydy. Ol: "Jas Týrkistan" jazghan "Sadyqov" kim boldy eken? - degen súraq. Bireuler: "Ózimizding jerlesimiz Baydyrahman Sadyqov emes pe?" -deydi. Derekterge qaraghanda onyng oghan qatysy joq siyaqty. Biraq "chekistik" ómirbayandary úqsaytyndyghy anyq. Olay deytinimiz...

Oqyrmandardyng esinde bolar, sekseninshi jyldardyng ortasynda Baydyrahmannyng esimi býkil elge tarap, kýtpegen jerden onyng ýlken abyroygha ie bolghany. Sol kezderi respublikalyq jәne oblystyq gazetter "Aral qoryna 100 000 som audarghan KGB-ning polkovniygi jәne kәsiby barlaushy" dep ony jer kókke tiygizbey maqtap jatty. Al obkomnyng birinshi hatshysy E.Áuel­bekov iygilikti iske layyqty bagha berilmedi dep bas­pasózdi qatty syngha aldy. Oblystyq gazet redaktorlaryn kabiynetine shaqyryp, B.Sady­qov­tyng adamgershiligin júrtqa jetkizudi búiyrdy. Osydan keyin jurnalister ony bir birinen qaghyp әketip, aqsaqaldyng "kórinbeytin maydandaghy" qyzmeti turaly aitqan әngimelerin sýisine tyndady.

Baydyrahman qariyamen kezdesudi elimizding ataqty adamdary da arman etti. Sonyng biri Aral problemasymen kezinde belsene ainalysqan aqyn aghamyz Múhtar Shahanov bolatyn. Birde oblystyq atqaru komiytetining konferens zalynda ótken Býkilodaqtyq ekologiya jinalysynda Múhang ýlken minberden: "Aramyzda Aral qoryna 100 000 som audarghan darhan jandy azamat otyr. Ol - búrynghy barlaushy, KGB polkovniygi Ali-Araly Zufar- Agzam ibn Imam Sadyq nemese Sadyqov Baydyrahman",- dep aqsaqaldy prezidiumgha shaqyrady. Osydan keyin onyng aty anyzgha ainaldy.

"Ataqty" barlaushymen kezdesuge sol kezderi oblysymyzda gastrolide jýrgen әigili әnshimiz Roza Rymbaeva da yqylas bildirdi. Búl jýzdesu "Qyzylorda" qonaq ýiinde ótti. Rozanyng qariyanyng iygilikti isine riza bolghany sonshalyq, tipti kónili bosap, shyn quanyshyn jasyra almay kózine jas aldy. Soghys kezindegi erlikke toly әserli әngimelerin tyndap bolghan song barlyghy eskertkishke suretke týsti. Jurnalisterding qorshauynda túrghan R.Rymbaeva men "erjýrek" B.Sadyqovtyng fotosuretin kelesi kýni oqyrmandar oblystyq gazetting betinen kórdi.

Resmy organdar da qarap qalghan joq. Oghan kezeksiz pәter, mebeli, tipti avtomashinagha deyin bólindi. Sonymen qatar enbekshilerding "ótinish­teri" boyynsha Aral qalasynyng qúrmetti azamaty ataghyn beruge qújattar da әzirlendi.

Al, interviu, kezdesuler she !? Múnyng sheti de,  shegi de joq edi.

Kóp keshikpey onyng ómirbayanyn júrt jatqa bile bastady. Qyzylorda oblysynyng Syrdariya audanyna qarasty Súlutóbe qystaghynda tuyp-ósken ol ózin Mústafa Shoqaydyng jaqyn tuysymyn dep tanystyrdy. Soghystan búryn qauipsizdik organdary ony barlau júmystaryna qatystyrghan siyaqty. Ózining aituynsha 1940 jyly Tashkentke Germaniyadan kәsipkerler toby keletin bolghan. NKVD-ning mәlimetteri boyynsha onyng ishinde Mústafa Shoqaydyng birinshi әielinen tughan jalghyz qyzy Lyamira Safiyet te bar eken. Sondyqtan da Tashkenttegi NKVD-ning basshy­lary­nyng biri Kuzimich-Hodjaev Baydyrahmangha M.Shoqaymen tuysqandyghyn paydalanyp L.Safiyet arqyly Germaniya men Angliya qúpiya­laryna jol ashudy úsynady.

Ádepkide B.Sadyqov bas tartady. Keyin "halyq jauy" bolyp jazyqsyz jazalanghan әkesi Sadyq Tәjiyevting aqtaluyna jәrdem beremiz degen song kelisuge mәjbýr bolghan. Tapsyrma boyynsha soghystyng bas kezinde Berlinde ózining tuysy Mústafa Shoqaymen, al Tashkent qalasynda qyzy Lyamira Safiyetpen kezdesedi. Eger  Mústafa Sho­qay­dy nemistin  general-leytenanty jәne "Týr­kis­tannyng fureri" (ol kezde M.Shoqay "halyq jauy" bolyp sanalatyn, sol sebepti B.Sadyqov kezinde osynday pikirde bolghan - avtor) dese, Lyamira Safiyetti "abver agenti", al onyng kuyeui Boldtty aghylshyn "barlaushysy" deydi. Sóitip, Germaniya men Angliyanyng bar qúpiyalaryn solar arqyly óz qolyna ústaghanday etip suretteydi. Tipti, fashistik Germaniyanyng barlau qyzmetining ataqty generaly Shellenbergting adamdarymen bir ózi jeke kýreskenin aitqanda, onyng búl erligine tanghalmau mýmkin emes.

Sonymen qatar, ol 1943 jyly Tegeran qalasynda bolyp ótken "Ýlken ýshtik­tin" qauipsizdigin qamtamasyz etuge belsene aralasypty. Ol ol ma, soghys ayaqtalghan song da Qytay, Aughanstan, Iran jәne basqa Shyghys elderinde KGB-nyng jauapty tapsyrmalaryn abyroymen oryndaghangha úqsaydy. Biraq: "Ol turaly aitugha әli erte, - degeni bar B.Sa­dy­qovtyn. - Kezegi kelgende ony da aitarmyz".

Baydyrahman qariyamen kezdesken adamdar oghan joghary bagha berdi. Ol kim ekenin kórsete biletin adam. Kerek kezde ózin salmaqty, kópti kórgen naghyz kәsiby maman etip kórsetedi. Onyng "barlaushylar" ómirinen alynghan әngimeleri tyndaushylargha úmytylmaytyn әser qaldyrdy. Tipti, keybir monologtary kitapqa súranyp túrghanday. Ásirese, belgili bir tarihy derekterdi ebin tauyp ózining ómirbayanyna qosyp aitqanda ol tyndaushylargha әser etpey qoymaydy.

Kezinde oblystyq "Puti Lenina" gazetining birneshe sanynda tilshiler V.F.Ly men N.IY.Sherbakov  jazghan "Vozvrashenie Ali-Araly ily neskoliko stranis iz jizny polkovnika Sadykova" atty hikayany kim qyzyghyp oqymady deysiz!?  Ol jariyalanym B.Sadyqovqa qatty әser etse kerek, keshikpey әlgi jurnalisterge ózining "barlaushy" retindegi qyzmeti turaly jazghan kó­lem­di qoljazbasyn әdeby óndep beruge úsynady.

Áriyne, jurnalister әriptesterinen ýzdik shyghugha mýmkindik alghanyna qatty quanady. Olar B.Sadyqovtyng ótinishine kelisip, aqy tóleu tәrtibine toqtalady. Tilshilermen birge "Aray"  móltek audanyna baryp, olar únatqan jazghy ýidi satyp alyp beruge kelisedi. Jurnalister móltek audandy úzaq aralaydy. Aqyrynda búrynghy audandyq partiya komiytetining hatshysy Á.Bay­shua­qovtyng jazghy ýiine toqtalady. Ýy iyesi dachasyn toghyz myngha baghalaydy. Ol kezde búl ýlken soma edi. Degenmen, B.Sadyqov saudalaspay-aq osy baghagha kelisedi. Biraq jinaq kassasynan qajet aqshany alyp keluge Almatygha baratynyn aitady. Ózin sendiru ýshin tap sol jerde tura bir million som aqsha jazylghan jinaq kitapshasyn kórsetedi. Sóitip, ayaq astynan Almatygha ketip qalady. Sol ketkennen qaytyp oralmaydy.

Al, qoljazba... IYә, qoljazba men gazetter qiyndysyndaghy sujet "Qazaqstan chekisteri" seriyasymen basylyp shyqqan kitaptardan alynghan plagiat ekeni anyqtalady.

Kóp keshikpey onyng basqa da qiytúrqy qylyqtary ashylady. Birinshi bolyp memleket qauipsizdik komiytetining otstavkadaghy podpolkov­niygi S.Iztileuov dabyl qaghady. Obkomnyng birinshi hatshysy E.Áuelbekovke jazghan hatynda ol B.Sadyqovtyng KGB polkovniygi jәne barlaushysy ekendigine, sonday-aq, basqa da erlik isterine kýmәn keltiredi. Osydan keyin onyng keybir zangha syimaytyn is- әreketterimen organdar ainalysa bastaydy. Oblystyq ishki ister basqarmasy oghan qarsy qylmystyq is qozghaydy. Aldyn-ala tergeu barysynda onyng Aral qoryna 100 000 som ótkizgeni, qauipsizdik komiytetining polkovniygi jәne barlaushysy ekendigi mýldem ótirik bolyp shy­ghady. Sózimizdi dәleldeu ýshin biz oqyrmandardyng na­zaryna sol kezdegi tergeude alynghan qújattardyng birin úsynayyq. Ol mynau:

Udostovereniye

Seriya 5     67403

Voinskoe zvaniye:   polkovnik KGB

Familiya,imya,otchestvo: Sadykov Baydyrahman Sadykovich

Psevdoniym: Ali-Araly Zufar Ibn Imam-Sadyk

Prediyaviyteli udostovereniya yavlyaetsya inva­lidom Otechestvennoy voyny pervoy gruppy y iymeet pravo na ligoty y preimushestva ustanov­lennye zakonodatelistvom SSSR y soyznyh res­pub­lik dlya invalidov Otechestvennoy voyny.

Udostoverenie bessrochnoe y deystviytelino na vsey territoriy Soyza SSR

Nachalinik pensionnogo otdela Glavnogo upravleniya agenturnostrategicheskoy razvedky "Sentr" Ministerstva Oborony SSSR

6 maya 1985 goda             (qoly)

Aldyn-ala tergeu kezinde búl jalghan kuәlik bolyp shyqty. Búrynghy KSRO Qorghanys ministrliginen kelgen jauapta: "Takih form udostovereniy v Ministerstve Oborony SSSR ne sushestvuet", - delingen.

Sadyqov Baydyrahmannyng Úly Otan soghy­syna qatysqanyna da kýmәn keltiruge bolady. Tergeu qújattaryna qaraghanda ol Almatydaghy әskery uchiliysheni bitirgen song Ashhabad, Ferghana qalalarynda jattyghuda bolghan. Tek 1941 jyly tamyz aiynan jeltoqsangha deyin Ontýstik maydangha baryp, keyin әskery uchiliyshege qayta oralghan. Eng songhy әskery ataghy - leytenant.

Búrynghy KSRO Qorghanys ministrligining bergen jauabynda onyng barlau organdarynda júmys istemegeni turaly ýzildi-kesildi aitylghan. Sondyqtan da tergeu oryndary Sadyqov Baydyrahmannan teris is-әreketterin toqtatudy talap etken. Biraq ol ózin "qauipsizdik organ­darynyng polkovniygimin", "barlaushymyn" dep, Mústafa Shoqay jәne onyng "qyzy Lyamira Safiyet" jayyndaghy anyz- әngimelerin búrynghysha taratyp jýrdi. Oghan senetin adamdar da az bolghan joq.

1994 jylghy 14-16 nauryzda "Almaty aqshamy" gazetinde  B.Jiyenghaliydin  "Músta­fa­nyng qyzy Lyamira  Mekkede túrady, biraq onyng armany Qazaqstangha kelu" atty maqalasy jariyalandy. Onda avtor qolyna Ali Araby Lyamira Safiyet Ibina Mústafa Shoqay bey, yaghny Mústafa Shoqaydyng birin­shi әielinen tughan qyzynyng sonau Mekkeden ólenmen jazylghan hattyng týsuin habarlaydy.

Áriyne, Mústafa Shoqaydyng janashyr­lary­nyng biri retinde onyng tughan qyzy tabylyp jatsa nege quanbasqa? Biraq avtor óleng hattan ýzindi keltire otyryp, kuәlikke bayaghy B.Sadyqovty shaqyrady. Ony oqyrmandargha Úly Otan soghysy jyldary shet elderde kenestik barlau tapsyrmalaryn oryndaghan, otstavkadaghy polkovnik dep tanystyrady. "Ataqty"  barlaushy general-leytenant Mústafa Shoqaymen (әngime iyesi ony sonday "dәrejege" deyin kóteredi) jәne onyng qyzy, abver agenti L.Safiyetpen barlau organdarynyng tapsyrmasymen kezdeskenin odan sayyn jandyrtyp: "Lyamira Safiyet - Mústafa Shoqaydyng birinshi әielinen tughan qyzy. Músekeng ony ýsh ailyghynda Týrkiyada anasymen tastap ketuge mәjbýr bolghan, keyinnen әkesi onyng taghdyrymen ainalyspady. Alayda jas arudyng jalghyz qyzyn tәrbiyelep, oqytugha, ósiruge shamasy jetti. Oghan europalyq tamasha bilim alyp berdi. Lyamira týrik, arab, nemis, aghylshyn tilderin ana tilindey bildi. Jas kezindegi onyng súlulyghy býkil shyghys elderin tanqaldyrghany ras...", - deydi.

Atalmysh óleng hatynyng sonynda L.Safiyet bylay depti: "Qarsy alsang qúshaq jayyp perzentim dep, Elime million dollar alyp baram".

Búl óleng hattyng jariyalanghanyna da az uaqyt bolghan joq. Biraq әlgi Lyamira Safiyetten kýni býginge deyin habar bolmady.

Jazushy Ákim Tarazidyng maqalasyndaghy Baydyrahman men әngime bolyp otyrghan B.Sadyqov ekeui bir adam ekenin nesine jasyramyz. Qalamgerge aitqan әngimesin B.Sadyqov ózining "Mústafa Shoqayúlymen kezdesu" (telefilim seriyasynyng arnauynan) dep atalatyn jazbalarynda da aitqan. Onda bylay delingen: " Men, Sadyqov Baydyrahman, 1941 jyly qarasha aiynda tughan auylym Qyzylorda oblysy Syrdariya audany, býgingi Mústafa Shoqay atyndaghy sovhozgha keldim. Búl mening arnayy tapsyrmadan oralghan song alghan  demalysym edi. Búdan bir ay búryn, yaghny 1941 jyldyng qazan aiynda nemisterding qolyna ótken Ukrainanyng Vinnisa degen qalasynda, 1-10 qazan aralyghynda Mústafa Shoqayúlymen kezdestim. Menimen birge ukrain qyzy Kirichenko Mariya Ivanovna boldy, ýilengen kisim edi. Ol da menimen birge sol jyldyng qyrkýiek aiynda bir ailyq barlaushylar kursyn tauysqan bolatyn. Búl kurs Karelofin avtonomiyaly respublikasynyng Petrozavodsk ormanynda ornalasqan. Kýreske jalpy basshylyq sol kezdegi Karelofin komsomol úiymynyng birinshi hatshysy Andropov boldy (onymen birge týsken sol kezdegi suretim ózimde saqtauly). Vinnisagha baratyn barlau júmysyma әielim Kirichenko Mariya Ivanovna, men, Sadyqov Baydyrahman (ol jaqqa Syzdyqov Baydyrahman bolyp bardym) jәne NKVD leytenanty, birinshi bas basqarmanyng qyzmetkeri Petrov Ivan Grigorievich boldy. 1941 jylghy 1 qazanda bizdi samoletpen Vinnisa qalasy manyndaghy ýlken ormannyng ishine aparyp tastady. Sol jerde Sayram (jasyryn aty) degen qazaq jigiti kýtip alugha tiyisti bolatyn, biraq kelmedi.... Mening әielim Mariyanyng әkesi soghys aldynda Vinnisada obkomnyng ekinshi hatshysy bolghan, al biz barghan kezde Vinnisa manynda shaghyn partizan tobyn basqarady eken. Demek, biz ózimizdegi osynday mәlimetterge say Mariyanyng әkesi Ivan Kirichenkony izdedik. Biraq kezdesuding sәti týspedi. Osydan keyin Mariyanyng Vinnisadaghy  mektepte birge oqyghan joldastaryn izdep taptyq ta, ol sonda qaldy, al men tútqyn­daghylargha qosylyp Mústafanyng túrghan jerine kettim..."

Qysqasy, B.Sadyqov sol joly Mústafa Shoqaymen kezdesedi. Qalghan hikayasyn jazushy Ákim Tarazy atalmysh maqalasynda bayandap berdi. B.Sadyqov telessenariy sonyna bylay dep qol koyypty: "Otan qorghau Komiy­tetining ortalyq barlau basqarmasynyng agenti, KGB polkovniygi B.Sadyqov (laqap atym - "Ali-Araly Zufar Muhamed-Diyn-Sheber-diyn) 25.08.92." (Búl joly ol jazushygha ózin Resey armiyasynyng zapastaghy general-mayory dep tanystyrghan. Dúrys qoy, qashanghy endi polkovnik bolyp jýre bersin!?)

Songhy ret qyzylordalyqtar B.Sa­dy­qovty toqsanyshy jyldardyng ba­synda Qyzylorda temir jol vokzalynda kóripti. Kezdesken adamdargha Mәskeudegi bolatyn búrynghy barlaushylardyng kezdesuine bara jatqanyn aitqan. Rasynda da, kórgender "onyng qolynda Reseyding búrynghy Syrtqy Barlau diyrektory Evgeniy Primakov qol qoyghan shaqyru biyleti boldy", - deydi.

Biz biletin Baydyrahman Sadyqovtyng hikayasy osynday.

 

Ámirhan BÁKIRÚLY, ÚQK-ning otstavkadaghy polkovniygi. Qyzylorda.

«Egemen Qazaqstan», №386-388 (25785) 24 QARAShA SEYSENBI 2009 JYL

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1229
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1128
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 866
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1007