Bedeulik
Túrmysqa shyghyp, otbasyly bolghan әrbir әiel balaly boludy armandaydy. Ana baqytyna bólengisi keledi. Alayda búl jolda kedergiler de joq emes. Erte zamanda ata-әjelerimiz bilmey kelgen bedeulik qazir ýirenshikti qúbylysqa ainaldy. Balany dýniyege әkeluge qabiletti qyz-kelinshekter nege búl indetting shyrmauynda qalyp otyr? «Indet» dep aituymyzgha da sebep bar. Elimizde, tipten dýniyejýzinde bedeulikke shaldyqqandar sany ósude. 2000 jyldary elimizdegi bedeulikting kórsetkishi 8-10% aralyghynda bolghan bolsa, qazirti tanda 16-17%-gha kóterilip ketken. Ókinishtisi sol – bedeulikti emdeuge osy aurugha shaldyqqandardyng kóbisi asyqpaydy. Saldarynan 20-25 jylgha deyin sәby kýtumen ómirleri ótip jatady. Tez arada emdelip, 10-12 jyldyng ishinde bala sýiip, quanyshtary qoynyna syimay jýrgender de bar.
IYә, sonymen bedeulik nendey dert? Onyng sebepteri qanday?
Túrmysqa shyghyp, otbasyly bolghan әrbir әiel balaly boludy armandaydy. Ana baqytyna bólengisi keledi. Alayda búl jolda kedergiler de joq emes. Erte zamanda ata-әjelerimiz bilmey kelgen bedeulik qazir ýirenshikti qúbylysqa ainaldy. Balany dýniyege әkeluge qabiletti qyz-kelinshekter nege búl indetting shyrmauynda qalyp otyr? «Indet» dep aituymyzgha da sebep bar. Elimizde, tipten dýniyejýzinde bedeulikke shaldyqqandar sany ósude. 2000 jyldary elimizdegi bedeulikting kórsetkishi 8-10% aralyghynda bolghan bolsa, qazirti tanda 16-17%-gha kóterilip ketken. Ókinishtisi sol – bedeulikti emdeuge osy aurugha shaldyqqandardyng kóbisi asyqpaydy. Saldarynan 20-25 jylgha deyin sәby kýtumen ómirleri ótip jatady. Tez arada emdelip, 10-12 jyldyng ishinde bala sýiip, quanyshtary qoynyna syimay jýrgender de bar.
IYә, sonymen bedeulik nendey dert? Onyng sebepteri qanday?
Almatydaghy №1 qalalyq auruhananyng dәrigeri IY.Datbasovanyng aituynsha: «Elimizdegi bedeulik kýrt ósip barady jәne búl óte alandatarlyq jayt. Negizgi sebepti de kesip aitu qiyn. Birinshiden, jynystyq jolmen beriletin infeksiyalardy nemese jynys organdarynyng jasyna say jetilmey qaluy, ol jatyrdyng óspeui, analyq bezding úryqty dúrys shygharmauy, týtikshelerding bitelip qaluy, t.b. Ekinshiden, ómir sýru ýrdisi – ol salauatty ómir salty, dúrys tamaqtanu, kiygen kiyim, t.b. osynyng bәri de әser etpey qoymaydy». Sonymen qatar jastayynan jynystyq qatynasqa týsip, artynan týsik jasatu bedeulikke shaldyqtyratyn eng basty sebep eken. Ghalymdardyng zertteuinshe, bedeulikting 70%-y alghashqy jýktilikte týsik jasatqandyqtan bolatyn kórinedi. 2009 jyly әlemde 30 million jasandy týsik jasalsa, sonyng 300 myny Qazaqstangha tiyesili. Qazirgi uaqytta Qazaqstanda jasandy týsik jasatushylardyng jas ereksheligi 14-50 jas aralyghyn qamtidy. Búl degenimiz besikten beli shyqpaghan órimdey qyzdarymyz ben aqyl toqtatqan әielder de osynday qadamgha baryp jatyr degen sóz. Resmy derekterge sýiensek, elimizdegi jasóspirim qyzdardyng 10 mynnan astamy ekinshi mәrte týsik jasatqandar eken. Jastyq shaghyn paydalanyp kónil kóteredi, ishimdik, temeki, esirtki qoldanu syndy әuestikteri payda bolady. Osynyng bәri de adam aghzasyn óte qatty ózgertedi, aurudyng týr-týrin tudyrady. Bedeulikke tek qana әielder kinәli emes. Er kisilerding de ýlesi bar kórinedi. Asa mәn berilmey jýrgen aurular sonynda osynday ýlken dertke shaldyqtyrady eken.
Bedeulikting sebepteri óte kóp. Ol klimat, ekologiya, tamaqtanu, týrli aurular. Qorshaghan orta men ekologiya adam densaulyghyndaghy negizgi faktor. Auanyng lastanuy, himiyalyq elementterding adam aghzasynda kezdesui – osynyng bәri keri әserin tiygizeri sózsiz. Tipti bedeulik qan arqyly da beriletin kórinedi. Anasynan ne bolmasa sonau bir kezenderde osy aurumen auyrghan tuystarynan túqym qualap júghuy mýmkin. Taghy bir sebep, jastayynan soqqygha jyghylghan nemese jynys mýsheleri qatty soqqy alghan qyz-jigitter óse kele bedeulikke shaldyghady.
Endokrindik aurular da bedeulikke shaldyqtyrady. Búl aurulargha kópshilik asa mәn bermeydi, alayda gormondardyng dúrys júmys jasamauy ne bolmasa mólsherine jetpey, yaky asyp ketui tuugha qabiletti әieldi de auru etedi. Endokrinologtar jastar otbasyn qúrudy josparlaghan bolsa, eng aldymen dәrigerge qaralyp tekserilui qajettigin eskertedi. Sebebi otbasyn qúrghan song sәby josparlanady, al búl ýshin aghzadaghy gormondardy qadaghalau kerek. Yod jetispeushiliginen keybir kelinshekter ana atanu baqytynan aiyrylyp otyr.
Zaman sharyqtap bara jatyr. Onymen qosa adamzat ta, tehnika da damu ýstinde. Qarapayym qaltamyzdaghy úyaly telefonnyng qanshalyqty ziyan ekenin kópshiligimiz bile bermeymiz. Onsyz taghy ómir joq. Búl – shyndyq. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining dosenti, biologiya ghylymdarynyng kandidaty Núrgýl Bergeneva: «Bedeulik, belsizdikting basty sebebi dúrys tamaqtanbau men radiasiyanyng әseri. Qazirgi taghamdardyng barlyghynda himiyalyq elementter tolyp jatyr: boyaghyshtar, konsoregendi zattar, auyr metaldar, t.b. Júmystaghy kompiuter, skaner, telefon; ýidegi teledidar, tonazytqysh, kir juatyn mashina barlyghy az mólsherde bolsa da radiasiyalyq sәule shygharady. Búl sәuleler aghzagha jinaqtala kele auru oshaghyna ainalady. Noutbukti tizege qoyyp otyru, qalta telefonyn qaltagha salyp jýru de dúrys emes. Mine, osylardan bedeulik payda bolady» deydi
Elimizde bedeulikpen belsene kýresip jatqan ortalyq ta, úiym da sausaqpen sanarlyq. Aldymen auyzgha týsetini – aty elge tanymal embriolog-dәriger Saltanat Bayqoshqarovanyng ortalyghy. Múnda bedeulikti emdeuge barynsha kýsh salynady. Surrogat ana qyzmeti de paydalanylady. Deneden tys úryqtandyru arqyly qanshama sóngen shyraqtar qayta jandy. Ýmit oty oyandy. Osy uaqytqa deyin osy әdispen elimizde 8000-gha juyq sәby dýniyege kelgen. Búl da bolsa bedeulikti sheshuding bir joly. Alayda búl qyzmet týri óte qymbat. Juyrda osy «Ekomedke» kelip emdelip jýrgen qúrbymyzdy kórdik. Baghasy óte qymbat ekenin aitty. «Aqshasyn qoyshy, bir nәtiyje berse eken» dep otyr. Osy orayda surrogat ana jayyn aitar bolsaq, búl, әriyne, sauapty da jauapty is. Biraq múny kәsip etip alghandar kóbeyip barady. Jap-jas bolyp surrogat ana bolugha kelisetin boyjetkender bala tuudy bizneske ainaldyrudyng aldynda túr. Biraq amal neshik, bala kerek, sәby kýlkisi men onyng tәtti qylyghynyng aldynda qanday dýnie ýstem deysiz. Búl әdisti qoldaytyndar bar, qoldamaytyndar bar. Sheshim ózderinde. Surrogat ana qyzmetine kóbine jatyryn aldyrghan nemese tuugha qabiletsiz әielder jýginedi eken. 2011 jyly «QR Otbasy jәne neke turaly» Kodekske «surrogat ana» mәselesi arnayy bap retinde engizildi.
Halqymyzda bedeulikti emdeuding qazaqy emderi de bar. Ertede ishirtki ishtiru, jana tughan balanyng kindigin bedeu әielge kórsetpey kómip tastau jәne tanghy shyqqa jalanayaq jýrgizu syndy tәsildermen emdegen kórinedi. Sonymen qatar ata-baba ruhyna tabynyp, әuliye-әmbiyelerge týnep, bala tileu de kóp taralghan.
«Bala tapqandiki emes, baqqandiki» degen naqyl sóz tekke aitylmasa kerek. Balany bauyrgha basu degen bar. Payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) aitqan eken: «Eshkimi joq jetim balalardy óz asyrauyna alghan adam menimen júmaqta kórshi bolady». Bala asyrap alu – bedeulikti azdap bolsa da seyiltude. Ózinde bolmay ózgenikin bauyryna basu arqyly úrpaq tәrbiyelep, ómirden ýmittenip ghúmyr keshu – tirshilikte úshyrasatyn qúbylys. Bireuler bir balagha zar bolsa, endi bireuler sol beykýnә sәbiyden óz erkimen bas tartuda. Bedeu әiel jetimdi bauyryna basyp, kýnderding kýninde ózining ayaghy auyr bolypty degendi de estigenbiz. Túnghyshyn ózi tumasa da óz balasynday kórip, bauyr eti tughanynan da artyq kóretinder bar. Sebebi balanyng bóteni bolmaydy ghoy. Payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.)-nyng mynanday ósiyeti bar: «Balaly bolyndar, kóbeyinder. Sebebi men senderding kóptikterinmen maqtanamyn». Balaly bolu mandaylaryna jazylmaghan keybir әielder amalsyzdan kýieuining ekinshi әiel aluyna kelisimderin beredi. Sharighatta músylman erkekke tórt әiel alugha rúqsat bergen. Osy orayda balaly bolu, kóbey jaghyn da eskergen bolar.
Balnúr Erjanqyzy
"Ana tili" gazeti
