Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Janalyqtar 3534 0 pikir 3 Aqpan, 2014 saghat 08:15

Erlan Bapanov. Qazaqstan DSÚ-gha kiruge dayyn emes

Elimizding DSÚ qúramyna  enu baghy­tyn­­da kelis­sóz­der jýrgizip kele jatqanyna 20 jylgha juyq­­­tap­­ty. 13-qantarda QR Pre­ziy­­den­­ti janyn­daghy Orta­lyq kommuniy­ka­­­siyalar qyz­metin­­de ótken briy­fing­­te QR ekonomiy­ka jәne bud­jet­­­tik josparlau viyse-miy­nistri Tiy­mur Jaqsylyqov: «Úiym­gha mý­she bolu ýshin tauar­lar, qyz­met kórsetu, auyl sharua­shy­lyq jәne jýie­lik mә­se­le­ler boyyn­sha eki­jaq­­ty kelissózder jýrgizu qaras­­tyryl­ghan. Búl tórt mәsele boyyn­­­sha kelissózder ayaqtalugha ja­­qyn. Tek eki mәsele – tariyf­tik ýilesimdilik jәne jergilikti ýles mәseleleri boyynsha kelis­sóz­­­der jýrgizu qaldy. Sol sebep­ti, osy jyly kelissózder tolyq ayaq­­ta­lyp, Qazaqstan DSÚ-gha mý­­she bolady dep kýtilude», – de­di.

Elimizding DSÚ qúramyna  enu baghy­tyn­­da kelis­sóz­der jýrgizip kele jatqanyna 20 jylgha juyq­­­tap­­ty. 13-qantarda QR Pre­ziy­­den­­ti janyn­daghy Orta­lyq kommuniy­ka­­­siyalar qyz­metin­­de ótken briy­fing­­te QR ekonomiy­ka jәne bud­jet­­­tik josparlau viyse-miy­nistri Tiy­mur Jaqsylyqov: «Úiym­gha mý­she bolu ýshin tauar­lar, qyz­met kórsetu, auyl sharua­shy­lyq jәne jýie­lik mә­se­le­ler boyyn­sha eki­jaq­­ty kelissózder jýrgizu qaras­­tyryl­ghan. Búl tórt mәsele boyyn­­­sha kelissózder ayaqtalugha ja­­qyn. Tek eki mәsele – tariyf­tik ýilesimdilik jәne jergilikti ýles mәseleleri boyynsha kelis­sóz­­­der jýrgizu qaldy. Sol sebep­ti, osy jyly kelissózder tolyq ayaq­­ta­lyp, Qazaqstan DSÚ-gha mý­­she bolady dep kýtilude», – de­di.

    Qazaqstan ekonomikasy DSÚ­-gha kirgen song qalay boluy mýmkin? Carapshylar DSÚ turaly sóz et­ken­­de, búl úiymgha enu ýshin, al­dy­­men, әlsiz tústarymyzdy myq­­tap aluymyz kerektigin al­gha tartady. Mәselen, biz qa­zir­­de jenil ónerkәsip jәne qú­ry­­lys sek­tory, sonday-aq agro­óner­­kә­­sip salalary boyyn­sha túty­nu­­­­shylardy to­lyq­tay ónim­­men qam­tamasyz ete almay otyr­­myz. «Al er­teng dýniye­jýzi­­lik naryq­ta al­dy­men osy salalary­myz bәseke­ge qabiletti boluy ke­rek» deydi mamandar. Tәuelsiz sa­rap­­shy­­lardyng pikirinshe, el­de jap­­pay ózgeruler oryn ala­dy. Sha­ghyn jәne orta biznes ókil­deri shyghyngha úshyraydy, óit­keni shet­el­dik óndirushiler tó­men ke­den­­dik baj salyghymen otan­dyq naryqqa erkin enip, olar­men bәsekede bizding óndirushiler jenil­­ui mýmkin.

   Sondyqtan «Jeti ret ól­shep, bir ret kesu kerek». Nauqan­shyl­dyqqa úrynyp, asyghystyqqa jol bersek, óz ekonomikamyzgha zalal  kel­ti­re­miz. Mәselen  kezinde Qyr­ghyz­­­stan, Moldova jәne Gýr­ji­­stan elderi úiymgha kiru ýr­di­sin baryn­sha jyldamdatty. Saliy­qa­ly saraptamalyq júmystar men taldaular jasaugha asa mәn ber­me­di.Sonyng saldarynan Qyrghyz­stan­­nyng agrarlyq salasy men óner­kә­si­bi ziyan shekti. Eldi iym­port jaulap aldy, qyrghyz óni­mi olarmen bagha jәne sapa boyyn­sha bәskelese almay qal­dy. Búl kәsiporyndar men fer­mer­lerding kýireuine, óndi­ris­­ter­ding qysqartyluy men joyy­luy­na, bud­jet­ke týsetin sa­lyq­tyng kýrt azangyna әkep soq­tyr­dy. Gýrjis­­tan shetel investiy­siya­sy­­nyng aghyluyna qaramastan eko­no­­miy­­kalyq basymdyqtargha ie bola almady. Moldovanyng auyl shar­ua­shylyghy, mashina ja­sau, te­me­ki óndiru jәne sharap ashy­tu industriyasyna kýireu qaupi tón­di.

   Al qazaqstandyq ekonomiy­ka­­­ny qazirgi jaghdayda bәse­ke­­­­les­­tikke qabiletti dep atau qiyn. Dýniyejýzilik tәjiriy­be­­ge sәi­­kes, әr salagha kem de­gen­de 3,25% -dan artyq  eks­port kelse ghana bәse­ke­les­­­tik­­ke qa­­bi­­let­ti sanala­dy. Qazaqstannyng dýniyejýzilik sau­da­­daghy ýle­­si jayly aitatyn bol­­saq, 2011 jylghy boljamdar boyyn­sha, Aziya-Tynyq múhity ai­ma­ghyn­­­da (ATA) Qazaqstan ýlesine ta­­uar eksportyna – 1% keledi jәne qyzmet eksportyna – 0,4% ke­le­­di. 2011 jyldyng nәtiyjesi boyyn­­sha dýniyejýzilik saudada qazaqstandyq eksporttyng sal­ma­­ghy 0,39% asty. Endi jeke sala­lar boyynsha ait­saq, Qazaqstannyng otyn-energe­tiy­kalyq resurstar eksporty sala­syn­daghy ýlesi – 1,3%, temir men bolattyng ýlesi – 0,9% qú­ray­­dy. 2012 jyly da búl kór­set­­­­kish­ter ondy ózgeristerge úshy­­ray qoyghan joq.

  Endeshe,  Qazaqstan  nelik­ten DSÚ-gha kiruge asyghady? Biy­­lik­tegiler dýniyejýzilik ekono­miy­­kagha tereng yqpaldastyq ja­­sau arqyly IJÓ ósimining qar­­qy­ny jyldamdatylady dep esep­­tey­di. Sebebi, halyqaralyq sau­­da­nyng dýniyejýzilik eko­no­­­miy­­­­kagha qarqyn berui, son­day­-aq, ja­han­­danudyng bas­qa aspek­­ti­lerin ózi­men bir­ge ilgeri­le­t­ui osyn­day boljam­dar­gha iyterme­ley­­­di. Úiym­gha mýshe bolu DSÚ mem­le­­ket­terining aumaghyndaghy sau­da er­kin­­digi, tranzittik tasymal­dar­­gha qatysty aitarlyqtay jenil­dik­terge qol jetkizbek. Sony­men qatar, importtalatyn kó­lik­terge kedendik baj salyghy da tómendeydi. Qazirgi uaqytta jenil kólikterge importtyq sa­lym 30% kóleminde ekeni bel­gi­li. Alayda búl soma úiym­gha kirgen uaqyttan ýsh jyl­dan song ghana satyly týrde azay­tyl­­maq. Statistikalyq mәli­met­ter­­ge sýien­sek, songhy  50 jyl­da óndi­ris ónimderining dýniyejýzi­lik sau­da mólsheri 17 esege ósip, al dýniye­jýzi­lik óndiris mólsheri 6 ese­ge úlghayghan. Jәne de, songhy 10 jylda dýniyejýzilik saudanyng jyl sayynghy ósu qarqyny 6,5%. Sonymen qatar, Qazaqstan Euro­pa men Aziya arasyndaghy ghalam­dyq tranzittik deldal bolu­gha úmtyluda, al DSÚ-gha naq­ty mýsheliksiz búl úmtylys se­nim­siz kórinedi. Qarap otyr­saq, jaman kórsetkishter emes. Alay­da múnyng barlyghy jalpy­la­ma qortyndylar.

   Sonymen qatar, erkin sau­da­­nyng paydasy men basym­­dyq­­­tary DSÚ-nyng jana mý­she­­si­ne avtomatty týr­de úsy­ny­­la sal­maydy. Kóp nәr­se Qazaq­stan­nyng ekonomiy­ka­lyq әleueti­ning den­­geyi­ne, óndirushi­lerining mýd­­­de­­sin qatang týrde qorghay aluy­­­na baylanysty. Sonday-aq  el­­de­­gi demokratiyalyq   ýr­dis­ti  meylinshe damytyp, kor­­rup­­siya­­­­­­lyq kýshterding qysymyn tómende­tui­miz ke­­rek. Búl mәseleler biz­de kýn ót­­ken sayyn keri ketu­de. Onyng ýs­ti­ne AQSh jәne EO óz fer­mer­­lerin subsiy­diya­lay oty­ryp, damu­shy el­der­ge qol­dam­­paz­dyq (proteksioniys­tik) saya­sat ús­tana­dy. Múnda bәse­ke­­ning kýsh­ti­­ligi sonshalyq, damu­shy el­­der men damyghan el­der ara­syn­­da­ghy qyzmet pen ta­uar qú­nyn alshaqtatyp, tipti, damu­shy el­ding ekonomikalyq әleuetin túnshyq­tyr­uy da mýmkin. Qa­zir­­gi tanda Qazaqstannyng eks­por­­tyn­da basty oryndy múnay, qara jәne týsti metall t.b ala­dy. Býgingi tanda Qazaqstan kó­bine shiykizatty ekonomikasy damy­ghan elderge eksporttaydy, aiyr­bas­qa qayta óndeletin sala­nyng ónimderin ýsteme qosylghan qúny­men alady. Mәsele – ón­deu­­shi ónerkәsip salasynda tuyn­­day­dy. Eng bastysy – osy sala­­nyng jәne kәsiporynnyng bәse­ke­­ge qabilettigining tómendigi bo­lyp otyr emes pe. Eng aldymen halyq­ty tolghandyratyn basty mәse­le − azyq-týlik baghasy, al onyng ózgerui barsha elderge tәn qú­by­lys. Elimiz et pen sýt­te de iym­port­qa asa tәueldi. Osy túr­ghy­­dan alsaq, Qazaqstan azyq­-tý­­lik qauipsizdigi boyynsha qauip­­­ti aimaqta túr. Bizding bas­ty eks­­port­shymyz − Qytay. DSÚ­-gha mýshe búl el ýshin Qazaq­stan naryghynyng keng ashyluy tiyim­di. Sebebi, bir jaghynan, Keden odaghy qúrylghaly  Qy­tay kәsipkerlerine elimizde jú­­mys isteu qiyndap ketse, ekin­­shi jaghynan, otandyq ta­uar óndirushiler eshqashan Qy­tay­­­men bәsekege týse almay­dy. DSÚ­-nyng mindetteri otan­dyq ón­diris­ting jәne jergi­lik­­ti biyz­nes­­ting damuyna bel­gi­li bir shek­­teu qoyady. Budjet­pen qar­jy­landyrylyp otyr­ghan auyl sharua­­shylyq baghdarla­ma­­­lary, sha­­ghyn biznes baghdar­la­ma­lary memlekettik subsiy­diya­­dan aiyry­­­lady. Búl on­syz da shat­qayaq­­­tap túrghan auylsharua­shy­­ly­­­ghy salasyn qúrdymgha ji­bere­di. Sebebi onyng damuy memle­ket­­tik jyl sayynghy subsidiya­lar­­gha da qaramactan tómen bo­lyp otyr.

   Elimizde tәuelsizdik alghaly beri әli birde-bir múnay óndeu zauy­ty salynbapty. Tek sovet ókime­ti kezinde boy kótergen  ýsh za­uyt bar. Onyng ózi, Pavlodar mú­nay óndeu zauyty Batys Sibir múnayy­na, al Shymkent múnay óndeu zauyty 25-30 payyzgha Re­sey múnayyna tәueldi eken. Son­dyq­tan Qazaqstan ózining mú­nay óndeu zauyttaryn ja­nart­payyn­sha jәne janadan birne­sheuin salmayynsha, janar-ja­ghar­­­­may baghasy arzandaydy dep ýmit­­tenu­ge bolmaydy. Jana za­uyt­­tar salynyp, olar óz shiyki­zaty­­myz­dy óndeui tiyis.

   Birqatar nysandardy kó­gil­dir otyn paydalanugha kóshi­ru ýshin elimizge gaz ón­dey­tin zauyt­tar salu qajet. Jal­py, Shiy­ki­zat óndirisimen ghana otyr­ghan Qazaqstangha tútynu­shy­lar koloniyasyna ainalyp ketu qau­­­pi bar. DSÚ qandayda bir ta­­uar shy­gharatyn elder ýshin tiyim­­­di ekenin eskersek, әzir­ge bizding mem­­­leketting mýd­de­si ýshin tiyim­siz ekenin es­ten shy­ghar­­­­­mauy­­myz kerek. Keden­dik odaq­tyng aya­syn­daghy ortaq ke­li­­­­sim­­­der jasau­da kórshi Re­sey ta­ra­­pynan ekonomikalyq kemsi­tu­­­shi­­lik­­terge úshyrap otyrghany­myz az­day, endi taghy bir úiym­gha úm­ty­­lyp eki qayyqtyng qúiry­ghyn ús­­ta­ghannyng kebin kiymekpiz be?  Qysqasy,  saudanyng «ortaq qazanyn­da» әlemning 150-den as­tam elimen alys-beris jasasu­gha Qa­zaq­stannyng ishki naryghy әli dayyn emes.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1511
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1362
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1111
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1144