22-jeltoqsanda «Elarna» telearnasynda «Jyryng bolyp, tógilemin» atty aitys berildi.  Aytysty  taghy da «Jәdiger» qoghamdyq birlestigi úiymdastyrghan bolu kerek.  Shama-sharqynsha óz dengeyin kórsetti. «Qúlmanbet aitys» dep atalatyn aitys týrin qayta  janghyrtty. Búl da bolsa jetistik.  Desede «Núr Otan» partiyasy ótken jylghy jyl sayyn úiymdastyrugha uәde etken «Altyn dombyra» bayqauyn úmytyp kete jazdaghan synayly. Áyteuir «Jәdigerdin» arqasynda  «Altyn dombyrany» da tapsyryp ýlgirdi. Aytys joghary dengeyde ótti deuge úyalamyn. Mýmkin úyalmaytyndar da bar shyghar. Qazylar alqasy ótken jylghy «Altyn dombyra» atty aitystyng «әdildigin» bir jyldan keyin týzetkendey әser qaldyrdy. Qazaqtyng dýldil aqyny Jandarbekting eskertkenin eledi me, joq әli de kelisim solay boldy ma, ol jaghy belgisiz. Áyteuir Jәkene búiyrdy.  Taghy bir kәdik, Aybek Qaliyev, Rinat Zaytov syndy dýldilderding búl aitysqa qatyspauy bolyp túr. Sebepsiz bolmas: monopoliya, әdildik, dengey,  mýdde degendey sebepter tolyp jatyr. Bәlkim adal ónerin aiyrbasqa salghysy kelmegender de bar shyghar...

Songhy ýsh-tórt jyldan beri aitystyng sapasy qatty týsip ketti.  Kózqaraqty tyndarman retinde óz oiymdy bólisudi jón kórdim.

22-jeltoqsanda «Elarna» telearnasynda «Jyryng bolyp, tógilemin» atty aitys berildi.  Aytysty  taghy da «Jәdiger» qoghamdyq birlestigi úiymdastyrghan bolu kerek.  Shama-sharqynsha óz dengeyin kórsetti. «Qúlmanbet aitys» dep atalatyn aitys týrin qayta  janghyrtty. Búl da bolsa jetistik.  Desede «Núr Otan» partiyasy ótken jylghy jyl sayyn úiymdastyrugha uәde etken «Altyn dombyra» bayqauyn úmytyp kete jazdaghan synayly. Áyteuir «Jәdigerdin» arqasynda  «Altyn dombyrany» da tapsyryp ýlgirdi. Aytys joghary dengeyde ótti deuge úyalamyn. Mýmkin úyalmaytyndar da bar shyghar. Qazylar alqasy ótken jylghy «Altyn dombyra» atty aitystyng «әdildigin» bir jyldan keyin týzetkendey әser qaldyrdy. Qazaqtyng dýldil aqyny Jandarbekting eskertkenin eledi me, joq әli de kelisim solay boldy ma, ol jaghy belgisiz. Áyteuir Jәkene búiyrdy.  Taghy bir kәdik, Aybek Qaliyev, Rinat Zaytov syndy dýldilderding búl aitysqa qatyspauy bolyp túr. Sebepsiz bolmas: monopoliya, әdildik, dengey,  mýdde degendey sebepter tolyp jatyr. Bәlkim adal ónerin aiyrbasqa salghysy kelmegender de bar shyghar...

Songhy ýsh-tórt jyldan beri aitystyng sapasy qatty týsip ketti.  Kózqaraqty tyndarman retinde óz oiymdy bólisudi jón kórdim.

Qazirgi aitystyng eng basty ereksheligi retinde sayasatkerlikti aitu kerek shyghar. Al aqyndar 100 payyz sayasatkerler eken.  «Ógizdi óltirmey, arbany da syndyrmaytyn» aitystyng «danghyl jolyna» týsip alghan. «Núr Otangha»-da jaghatyn, Preziydentting de tilin tabatyn, qoghamdaghy әdiletsizdikterdi de aityp halyqtyng da kónilinen shyghatyn synay tanytady. Búny sayastkerlik deyimiz be, ne deymiz? Álde...

Sózdin, tilding kiyesin týsiru – adamnyng salauatyn da sapasyn da bir jolata týsiredi. Al oghan aqyldy adam barmaydy. Pendeshilikting de shegi bar ghoy. Keshegi aitysta qazaqtyng tilin «qatynnyng ish kóilegine» tenegen aqynnyn, tilge basqa teneu tappaghanday qatyndar kóilegin balamalap alghan aqynnyng tiriligi esi bar adamnyng jýregin auyrtty. Al oghan qarqyldap qol soghyp otyrghandar neni sezgenin, neni sezbegenin Qúday biledi. Áyteuir jaqsy yrym emes. Namysy bardyng anasyn esine týsiretin súmdyq! «Semizdikti  qoy kóteredi» degen maqal osynday da aitylsa kerek.

Qazirgi aitystyng taghy bir ereksheligi, sóz zerigerlik qasiyetteri toqyraghan, sayasy tókpe.   Kórkemdik óresi  sol búrynghy dengeyde qalghan. Tanday qaqtyratyn tapqyr, sara sózderdi sóz patshalyghynan emes,  bitinә sayasattan tabady.  Oghan dәlel keltirip, uaqyt sozudyng qajeti joq.

Birinshiden, aityskerler kitap oqymaydy-au. Qaydan oqysyn,  әleumettik jaghday ushyghyp túrghan myna zamanda «auyzdy baqqan by bolady» degenning kebin kiygen. Azamattardy jazghyra da almaymyz. Dese de  Jandarbek, Didar, Jaqsylyq, Múhtar syndy jas qyrandardyng bireuining de algha basugha talpynbauy ókinishti bolyp túr. «Otbasy, oshaq qasyndaghy» jenil sózderden góri, anau jyraularsha tolghap, qazaq tabighatynyng qúmaryng qanbas qambasynan «ýsh úiyqtasang týsine kirmes» ghalamat shumaqtardy tógip-tógip jiberse  ghoy, shirkin!

Ekinshiden, «kimning nanyn jesen, sonyng sózin sóileysin». Mine, pendelik ghúmyrdyng búrynnan kele jatqan aqiqaty. Sol pendelikten shyghu, shygha almau naghyz batyr men aqyldyn  jýregine bitken serti.  Songhy jyldary bir myqty «toptyn» qarjylandyruymen qajygha baryp, ýlgirgen jastardyng sanasy da, tanymy da, peyili men pendeligi de búrylyp ketken be?   Al, qazaqta ýlkeytip aitsaq músylmandyqta «óz әke-sheshesinin  kezeginen keyin, eger әke-sheshesining densaulyghy (jaghdayy) kelmese rúqsatymen qajygha barady. Qajygha baratyn adamnyng tuys-tughandarynyn, kórshi-qolandarynyn, el men jerining jәii jaqsy,  túrmystary ondy bolulary kerek, onyng ýstine adal enbek, manday terimen kelgen qarjymen barady».  Al bizding aqyndar «orayshyldyq» pen atqtyng artynan salpaqtap, әldebir toptyng qarjysyn  basqa kelgen baq sanap, pendelik pen kýpirliktin  oshaghyna týsip ketken joq pa?  Tipti sol oshaqqa týsip ketip shygha almay jýrgen joq pa? Al bireulerding sebepsiz qarjy shashyp, qajygha aparmaytyny belgili. Endeshe kimder útty? Aqyndar ma? Álgi top pa?

Ýshinshiden, jattandylyq.  Mine, búl aldyn ala bir-birining óler jerlerin izdep,  óleng jattap, kelisip,  kórisip,  dayyndalatyn aqyndargha qaratylyp otyr. Halyq arasyndaghy anyz pen telearnalardaghy janalyqtardy jinap-terip, ólenge ailandyryp qaytalap beredi.  Búl sýrdek olardy ilgerletuding ornyna artqa qaray sýirep bara jatyr. «Zagatovka»  almasqysh, dayyndaghysh aqynnyng búghanasy qalay qataymaq?!

Tórtinshiden, eng ókinishtisi, sóz kiyesin óz dengeyinde sezine almau men týsinbeu.  Búl ot tilimen qoghamdaghy kelensizdikterdi oryp týsuding ornyna  sayast pen payda, qulyq pen qúldyq tógiletin aqyndardyng kebini. Qayran qazaqtyng niyeti men peyiline bergen dýnie tanymy men salty, yrym-jyrymy men jón-josyghy aqyndar tilinen sýttey agharyp kórinu kerek qoy. Áytpese esi bar aqyn kiyeli qazaq tilin «qatynnyng ish kóilegine» teney me?

Besinshiden, әleumettik jaghdaydyng kemshildigi – aqynnyng pendeligine syn.  Túrmys qiyndyghy men myna it ómir kimdi basynbaydy deysiz. Júmyssyzdyq pen bay-batshalar men ataghy jer jarghan sheneunikterdin  qabaghyna qarap ósken baladan ne kýtemiz?

Altynshydan, din men dildegi týsinik – adamdyq pen Allagha jaqyn bolu kerek. Ol әste bireulerding mýddesi ýshin qúrbandyqqa shalynbaydy. Qúdaygha shýkir, «Qajy» aqyndarymyz da, qazy aqyndarymyz da namazhan. Ony maqtan etip jýrgenderi de  joq emes.  Dese de júrt sózine senek, keybireuleri diny  psihologiyalyq toqyraugha úshyrap qalghan ba dep qorqamyz.  Búl әldebir diny toptardyng sayasatynyng jemisi emes pe? «Niyet» pen «Amaldy» aljastyru arqyly qazaqtyn, músylmannyng berekesin qashyrudy maqsat tútqan joyttardyng aqyn syndy kiyesi men iyesi bar topty «jýgendeui»  últtyng tragediyasy ghoy. Osy arqyly óz sayasattaryn jýrgizuge talpynatyny  shyndyq. Solay bolyp jatqan joq pa?

Men aqyndardy jamandap, sherimdi shygharyyn dep otyrgham joq.  Qúmarym qanyp jyr esty almay,  tebinip shyghyp  tependegen agha-inilerime, әpke-qaryndastaryma bazynamdy aityp otyrmyn. Qasiyetti kie bitken sózdi ústaytyndardyng azayghanyna nalyp otyrmyn. Osym ótirik bolsa, Alla kinәmdi keshe górsin!

Altay Búqarbaev

Abai.kz