Kóshi-qon zannamasyndaghy qayshylyqtar men shatasular

Kóshi-qon zannamasyndaghy qayshylyqtar men shatasular

2013 jyldyng sonyndaghy qazaq últy ýshin manyzdy sayasy oqighalardyng biri - Parlament Mәjilisining deputattary «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine enbek kóshi-qony mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasyna Senat engizgen týzetulerdi talqylap, birauyzdan maqúldauy boldy. Negizi, qújattyng basty maqsaty - enbek immigranttaryn zandastyru, enbek kóshi-qony ýderisin memlekettik retteuding mәselelerin jetildiru bolyp tabylady.  Biraq, osy zannyng bir úshy shetelde jýrgen qandas bauyrlarymyzdyng Atamekenge oralsam degen órekpigen kónilin su sepkendey basyp, Elbasynyng ózi bastamashy bolyp otyrghan «Núrly kóshke» núqsan keltirip otyr. Atap aitqanda, búl zannyng alghashqy jobasynda sheteldik etnikalyq qazaqtardyng Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn aluy ýshin elimizde mindetti týrde bes jyl túru merzimi belgilendi. Qoghamda qarsy pikirler tudyrghan búl merzimdi Senat tórt jylgha tómendetudi úsynyp, Mәjiliske keri qaytarghany belgili. IYisi qazaqty shulatqan osy zang jobasynyng Mәjiliske qaytuyna Núrlan Orazaliyn, Quanysh Aytaqanov siyaqty senatorlar yqpal etken eken. N. Orazaliyn: «Búdan qiyn kýnderde de alystaghy aghayyndarymyzdy elge shaqyryp, jaghdayyn jasap, azamattyq bergenbiz. Endi býgin damyghan elderding qataryna qosylyp, túrmysymyz týzelgende, qazaq balasyn ekige bólip, jylatqanymyz eldikke jatpaydy», - dese, senator Q. Aytahanov: «Búrynghy bizding zang jobasyn­da jenildetilgen tәrtippen azamattyq alu materialdaryn qarau merzimi 3 aidan as­paytyn. Qazir 5 jyl dedik, endi 4 jylgha týsirdik. Tym úzaq emes pe? 1 jyl nemese 2 jylgha týsiruge bolady ghoy. Nege biz ony 5 jyldan týsirip, 4 jyl dedik. Nege ony bir jyl demeymiz. Osyghan biz týsinbey otyr­myz» - degen bolatyn. Mәjilis qayta qarap, oralman aghayyngha Qazaqstan azamattyghyn berudi tarihy otanyna kelgennen keyin tórt jyl ótken song ghana beru kerek degen úsynysty maqúldady. Qalyng qazaq «Endi qalay bolar eken?» dep dýdәmal kýige týsti. Oralmandardyng azamattyq aluyn bes jylgha deyin sozyp, kvotasyn mýldem joy kerek degen E.Dosaevtyng bastamasyna ziyaly qauym da, shettegi aghayyn da narazylyq bildirip, "Búl zang jobasyna qol qoymanyz" dep Elbasygha ashyq hattar jazdy, Atajúrtqa qaray bәsendey bastaghan kóshting damuyna odan sayyn kedergi keltiretin zangha Últ Kóshbasshysy Núrsúltan Nazarbaevtyng veto qongyn ótindi. Osylaysha, qazaqty shulatqan zannyng taghdyryn preziydentting qol qoyyp bekitui ghana qalghanda, barsha qazaq Elbasyna ýmit artyp, ol ony keri qaytarady degen senimde boldy. Alayda, 2013 jyldyng 10 jeltoqsanynda memleket basshysy enbek kóshi-qony salasyndaghy memlekettik sayasatty jetildiruge baghyttalghan «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine enbek kóshi-qony mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Zangha qol qoydy. Sóitip, qazaqtyng ýmiti aqtalmady... Bәlkim, Elbasymyz zang jobasyn úsynghan ministr men eki palataly parlament deputtarynyng bilimi men biliktiligine sengen bolar, kim bilsin. Endi kýshine engen jana zang boyynsha tarihy otany - Qazaqstangha kóship keletin sheteldik qazaqtar tórt jyldan keyin ghana azamattyq ala alady... Azamattyqsyz, «IIYN» degendi almay eshkim balasyn mektepke ornalastyra almaytyny belgili. Túraqty tirkeusiz "Oralman kuәligi" joq. Al, túraqty tirkeuge túru ýshin týrli qoldan jasalghan kedergiler  jetip artylady. "Oralman kuәligin" bolmasa, zeynetaqy rәsimdeu, jana tughan balalaryna jәrdemaqy tóleu, týrli tólemaqylardan qaghylady. Onyng ýstine, búryn qoldanystaghy zannama boyynsha "Oralman kuәliginin" merzimi 1 jyl edi. Ol osy bir jyldyng ishinde azamattyqqa qújattaryn tapsyryp ýlgerui tiyis. Endi, azamattyq beru mәselesi 4 jyl qarastyruda bolmaq pa? Yaghni, "Halyqtyng kóshi-qony" men "Enbek kóshi-qony" zandary biri-birine qayshy.  Sheteldegi qandastarymyz Qazaqstangha elim, jerim dep kelgende, tórt jyl boyy Qazaqstan azamaty degen asqaq sezimdi sezine almauy eldigimizge syn emes pe? Basqa últtargha bauyrmal, jatqa qonaqjay qazaq últy ózining sheteldegi qazaq qandastaryna nege kenetten tasbauyrlyq tanytyp otyr?

Kóshi qon zannamasyn ózgertip tolyqtyrudyng bastamashysy - Ekonomika jәne budjettik josparlau ministrimiz Erbolat Dosaev bolsa,  azamattyq alushy adam 4 jyl ishinde balalarynyng oqu prob­lemalaryn, ornalasu, beyimdelu siyaqty mәselelerin sheshetinin, osy zang jobasyn әzirleude birqatar shetelderdegi enbek kóshi-qony turaly zandar men olardyng iske asyrylu tәjiriybesi zert­telgenin aitty. Ózi qamshynyng sabynday  ghana qysqa ómir, onyng 4 jyly azamattyqsyz ótse ne bolghany? Dәl osy jerde, E.Dosaev myrzanyn enbek kóshi-qony men etnikalyq kóshi-qondy shatastyryp alghany anyq bayqalady. «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Qazaqstan Respublikasynyng 2011 jylghy 22 shildedegi № 477-IV Zanynyng 3-babynda kóship keluding negizgi bes týri aiqyndalghan:

Qazaqstan Respublikasynyng aumaghyna kelu jәne Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda bolu maqsatyna qaray kóship keluding mynaday negizgi týrleri bar: 1) tarihy otanyna oralu maqsatynda; 2) otbasyn biriktiru maqsatynda; 3) bilim alu maqsatynda; 4) enbek qyzmetin jýzege asyru maqsatynda; 5) gumanitarlyq jәne sayasy uәjder boyynsha.

Yaghni, ekonomist-ministr 3 tarmaqtyng 1)-shi jolynda kórsetilgen tarihy Otanyna oralushy qazaq qandastarymyzdy 4)-shi sanamadaghy Qazaqstangha júmys izdep kelushi enbek migranttarymen tenestirip túr. «Repatriasiya» degenimiz - shetel territoriyasynda ómir sýrip jatqan últy bir qandastardyng ózining tarihy Otanyna oraluy. Al, enbek migranttary – júmys izdep, bir-elden ekinshi elge payda tauyp, kýn kórsem degen oidaghy kóship-qonushylar, yaghni, "gastarbayterler" (nemisshe - Gastarbeiter; sózbe-sóz: qonaq-júmysshy). Repatrianttar tarihy otanyna oralyp, azamattyq alyp, el-júrtta túraqtap qaludy armandasa, enbek kóshi-qonymen keletinder Qazaqstanda uaqytsha júmys istep, aqsha tauyp, keri qaytyp ketudi kózdeydi. Sonda oralman «gastarbaytermen» teng bolghany ma? Shetinen ghalym bolsa da, búl qalay degen deputattar joq, sóz búidamen búrmalanghan mәtinning kesiri endi shetelden kelushi qanshama repatriant qazaqqa sor bolary belgisiz. Osy zannyng 26-babyndaghy «Oralmandardyng qúqyqtary men mindetteri» jazylghan 1 tarmaqshada oralmandar men olardyng otbasy mýshelerining jenildetilgen (tirkelgen) tәrtippen Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alugha qúqyqtary bekitilgen bolatyn.

Búdan bólek, «Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghy turaly» 1991 j. 20 jeltoqsandaghy № 1017-XII Qazaqstan Respublikasynyng Zanynyng (QR Preziydentining 03.10.95 j. N 2477 jarlyghyna sәikes, sonymen qatar, 17.05.02 j. № 322, 2004.20.12 j. № 13-III, 2009.29.04 № 154-IV QR Zandarymen ózgerister men tolyqtyrular endirilgen) 16-babynda Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna qabyldau sharttary aiqyndalghan. Múnda: «Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna:

1) Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda zandy negizde keminde bes jyl túraqty túratyn ne Qazaqstan Respublikasynyng azamattarymen keminde ýsh jyl nekede túratyn adamdar qabyldanatyn bolady.

Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna qabyldaghan kezde kәmeletke tolmaghandardan, payym qabiletin joghaltqan ne Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti belgileytin tizbe boyynsha kәsipterge ie jәne talaptargha say keletin adamdardan jәne olardyng otbasy mýshelerinen jәne Qazaqstan Respublikasy aldynda erekshe enbek sinirgen adamdardan, sonday-aq Qazaqstan aumaghynan ketken adamdar men olardyng úrpaqtarynan, eger olar tarihy Otany retinde túraqty túru ýshin Qazaqstan Respublikasyna qaytyp oralghan bolsa, olardan osy tarmaqshanyng birinshi abzasynda kózdelgen sharttardyng boluy talap etilmeydi» - dep taygha tanba basqanday jazylghan. Sonda, enbek kóshi-qonyna endiriletin ózgerister men tolyqtyrular azamattyq turaly zannamagha da qayshy kelmey me?

Últtyq mýddege sәikes jýrgizilgen kóshi-qon sayasatynyng arqasynda tәuelsizdik alghaly beri shetelde jýrgen milliongha tarta qazaq qandastarymyz tarihy Otanyna oralyp, Qazaqstan Respublikasynyng azamatyna ainaldy. Oralmandar da «Ózge elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol» dep, egemendi elimizdi nyghaytugha ózindik ýlesterin qosuda. Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap biylgha deyin Qazaqstangha sheteldegi qazaq qandastardy jinau jýieli jәne birizdi jýrdi, memlekettik qoldau jasalghandyqtan nәtiyjesi de aitarlyqtay bolatyn. Al endi, oqystan ýrkip, shabysyn kilt toqtatqan at siyaqty, elge oralushy qazaqtyng kóshin kidirtuge ne týtki bolyp otyr?

Tәuelsiz Qazaqstandaghy etnikalyq kóshi-qon sayasatynyng syn-sipaty

Qazaqstangha baghyt alghan etnikalyq kóshi-qonnyng tarihyna qysqasha toqtalar bolsaq, 1991 jyldyng basynda әueli “Qayt, qazaq Otanyna!” dep Qazaqstannyng ziyaly qauymy bas kóterse, el Preziydenti N.Nazarbaev “Alystaghy aghayyndargha aq tilek” atty әigili hatyn jariya­lady. Hatta: “Atamekenge kelemin deushilerge jol ashyq, ata-baba aruaghy aldarynnan jarylqasyn”, – degen aq tilek aitylghan. Osy hat onsyz da elpildep, elegizip otyrghan sheteldegi qazaq qauymyn ruhtandyrdy. 1992 jyldyng 28-qyrkýieginde preziydentimizding bastamasymen Almatyda Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy qúryldy. Tәuelsizdik alghan tústa repatriasiya prosesin retteushi negizgi qúqyqtyq qújat - 1992 jylghy 26 mausymda qabyldanghan «Immigrasiya turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zany boldy. «Immigrasiya turaly» zang etnikalyq qazaqtardyng kóship keluining úiymdyq maqsatyn qamtamasyz etu jәne retteudin, olargha jana jerde qolayly jaghday jasaudyng qúqyqtyq negizderin qúrap, shet elderde túratyn qazaqtar ýshin tarihy Otanyna emin-erkin oralugha mýmkindik berdi. Tipten, sol kezdegi Ministrler Kenesining «Kóshi-qon turaly» qabyldaghan qaulysy boyynsha QR Enbek ministrligining janynan arnayy memlekettik organ - Kóshi-qon basqarmasy qúrylghan bolatyn. Atalghan basqarma shama-sharqy jetkenshe repatrianttardyng Qazaq eline oraluyna yqpal etti. Immigrasiya zanynyng negizinde kóshi-qonnyng jyl sayynghy kvotasy 1993 jyldan bastap belgilendi, ony Ministrler Kabiynetining úsynysy boyynsha Qazaqstan Preziydenti bekitetin boldy. Kvotada kelushilerding memleketi men shekteuli sany, olardy qabyldaudyn, ornalastyru men beyimdeuding jaghdaylary, sonday-aq, olar qonystanatyn aimaq pen sharuashylyqtyng týri kórsetildi. Al, QR Ministrler Kabiyneti 1992 jyly 23 qyr­kýiekte qabyldaghan «Shet eldegi qazaq diasporasynyng ókilderin Qazaqstan Respub­likasynda bolghan kezinde әleumettik-ekonomikalyq jenildiktermen qamtamasyz etu turaly» әigili №791 qaulysy alystan aryp-sharshap jetken aghayynnyng osy topyraqta ósip-ónip ómir sýruine ontayly jaghdaylar jasady. Oralmandardyng kópshiligi ýi-jay jәne basqalay jenildikterge qol jetkizdi.

Birinshi Dýniyejýzi qazaqtarynyng qúryltayy 1992 jylghy 28 qyrqýiek pen 3 qazan aralyghynda Almaty qalasynda ótti. Qúryltaydyng basty maqsaty – býkil әlemdegi qazaq qauymynyng bolashaghy jóninde oilau, últymyzdyng tarihyn-daghy osynau erekshe belesting túsynda endigi taghdyr-talayymyzdyng qalay óriletinin talqylau. Qúryltay barysynda әlem qazaqtarynyng úiytqysy bolatyn qauymdastyq qúryldy. Eng bastysy – túnghysh Qúryltay alystaghy aghayynnyng elge oralatyn úly kóshine qozghau salyp berdi. Osy qúryltayda sóilegen sózinde N.Á. Nazarbaev: “…Búl dýniyede bizding bir ghana Otanymyz bar, ol – tәuelsiz Qazaqstan. Biz tughan memleketimizding tәuelsizdigin bayandy etuge, quatyn arttyrugha, onyng iygiligine, halyqaralyq qoghamdastyqta abyroyynyng ósuine adal qyzmet etuge paryzdarmyz” – dep, «Bar qazaq - bir qazaq» degen saryndaghy jalyndy sóz sóiledi. Kóp úzamay, 1993-1994 jyldary bastalghan ekono­mikalyq daghdarys kóshi-qonnyng barysyna keri әserin tiygizdi. Sóitip, dabyramen bastalghan kósh bir mezgil sayabyrlap, keybir jerlerde «keri kóshu» oryn aldy. 1995 jyldan bastap qazaq kóshi týzeldi. Preziydenti Jarlyghymen 1996 jyly qabyldanghan «Shet eldegi aghayyndargha qoldau kórsetu turaly mem­lekettik baghdarlama» jәne 1997 jyly qabyldanghan «2000 jylgha deyingi kóshi-qon sayasatynyng negizgi baghyt­tary» turaly quatty qújattar jasaldy.

1997 jyly Qazaqstan Preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng «Qazaqstan-2030» joldauynda kýshti demografiyalyq sayasat elding últtyq qauipsizdigining basymdyghy retinde aiqyndaldy. Soghan sәikes, 1997 jylghy 13 jeltoqsanda «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Qazaqstan Respublikasy Zany qabyldandy  (2011 jylghy 22 shildedegi «Halyqtyng kóshi-qony turaly» № 477-IV Zanmen kýshi joyylghan). Búl zanda shetelde túratyn búrynghy otandastarmen jәne etnikalyq qazaqtarmen ózara qarym-qatynasty, onyng ishinde, mәdeny yntymaqtastyq pen aqparattyq qamtamasyz etu salasyndaghy ózara qarym-qatynasty qoldau men damytugha, etnikalyq qazaqtardyng tarihy otanyna qonys audaruyna jәrdemdesuge aitarlyqtay kónil bólindi. 1997 jylghy «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zanda alghash ret shetten kelgen otandastarymyzgha oralman anyqtamasy qoldanyldy. Memleket qúrushy qazaq últynyng sany men sapasynyng artuy strategiyalyq manyzy zor mәsele. Osylay bola túra, Qazaqstandaghy ózge kirme últ ókilderine bauyrmal qazaq shetelden oralghan qandastaryna «oralman» dep alabóten qaraytyny týsiniksiz. Búl zanda aitylghanday: «Repatriant (oralman) – jalpy sayasy qughyn-sýrgin aktileri zansyz rekvizisiyalau, kýshtep újymdastyru, izgilikke jat – ózge de is-әreketter saldarynan tarihy otanynan tysqary jerge quylghan jәne azamattyghynan airylghan, Qazaqstan Respublikasyna túraqty túru maqsatymen erikti týrde qonys audarghan bayyrghy últ adamy, sonday-aq, onyng úrpaqtary». Osy jerde, «oralman» dep aitudy qate deushiler men «repatriant» degen termindi ózgerissiz qaldyru qajet degen pikirler bolghanyn aita ketken jón. Sonymen qatar, «irriydenta» termiynin qoldanudy úsynushylar da boldy. Mysaly, Qytaydyng qazaq jerimen  shektesetin Ile, Altay, Tarbaghatay, Erenqabyrgha ónirlerinde qazaqtar ejelden beri túryp kele jatyr, sol siyaqty, Reseyding Omby, Orynbor, Astrahani, Saratov, Qorghan, Tauly Altay; Ózbekstannyng Syrdariya, Jizaq, Gýlstan, Keles, Qaraqalpaq siyaqty shekaralas aimaqtaryndaghy qazaqtar ózderining túrghylyqty jerlerin ata-babalar zamanynan atameken sanaydy. Olar ózge elding azamaty bolghanymen, tuyp-ósken jerlerin sayasiy-tarihy jaghdaylar men shekaralyq mejeleuding saldarynan basqa elding shekarasy ishinde qalyp qoyghan qazaq jerleri dep biledi. Múndaylargha qatysty ghylymda irriydenta degen termin bar. Búl jerde eshqanday aram oiymyz joq, Qazaqstan kórshiles eldermen shekaralaryn anyqtap qoydy, eshkimmen talasymyz joq, qazaq irriydentalary da separatizmnen aulaq. Bizding aitpaghymyz - Qazaqstanmen shekaralas bolsa da, shet jerde sany qalyng diaspora, irriydenta kýiinde qalghan, shalghayda taryday shashylghan bauyrlarymyzdyng sany 1997 jyldyng basynda 5 million 400 myng bolsa, qazir jobamen 4,5 millionnan asady eken.

Al, 1998 jyly 16 qyrkýiekte QR Ýkimetining № 900 qalysymen «Etnikalyq qazaqtardy tarihy otanyna repatriasiyalaudyng tújyrymdamasy» qabyldandy. Tújyrymdamada etnikalyq qazaqtardy tarihy otanyna repatriasiyalau men ónirlerding demografiyalyq jәne әleumettik-ekonomikalyq damu mýddelerin eskere otyryp, oralmandardy útymdy ornalastyrudy úiymdastyru Qazaqstan Respublikasynyn  kóshi-qon sayasatyndaghy basymdyq retinde aiqyndalghan. Kóp úzamay, 2000 jyly manyzy zor taghy eki qújat: 17 tamyzdaghy № 1272  jәne 5 qyrkýiektegi № 1346 Ýkimet qaulysymen bekitilgen «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik demografiyalyq sayasatynyng tújyrymdamasy» jәne «Qazaqstan Respublikasynyn   kóshi-qon sayasatynyng tújyrymdamasy» qabyldandy. Búl qújattardan demografiyalyq damu ekonomikanyng ósuine, elding qorghanys qabileti men memlekettik qauipsizdikti qamtamasyz etuge tikeley әser etedi degen últtyq mýddemen astasyp jatqan qaghidany anyq bayqauymyzgha bolady.

2001 jylghy 29 qazanda Qazaqstan Ýkimeti «Qazaqstan Respublikasy   kóshi-qon sayasatynyng 2001-2010 jyldargha arnalghan salalyq baghdarlamasyn» bekitti. Onyng maqsaty - elimizding birqalypty әleumettik-ekonomikalyq, demografiyalyq damuyn qamtamasyz etumen qatar, migranttardyng qúqyqtary-nyng oryndaluyna jaghday jasau, sonday-aq elimizding qauipsizdigin arttyru bolyp tabylady. 2002 jylghy 23 qazanda Týrkistan qalasynda Dýniyejýzi qazaqtarynyng ekinshi qúryltayy ótkizildi. Búl jiynda oralmandar ýshin ózekti  kóship kelu, bilim alu, enbek etu mәseleleri jan-jaqty qaraldy.

Dýniyejýzi qazaqtarynyng ýshinshi qúryltayy 2005 jylghy 28-30 qyrqýiek aralyghynda Astana qalasynda ótkizildi. Búl qúryltayda Elbasy N.Á. Nazarbaev 1991-2005 jyldar aralyghynda elimizge barlyghy 110 myng 591 oralmandar otbasy qonys audarghandyghyn aita kelip, elimizdegi qazaqtardyng sany alty jýz myngha juyq adamgha kóbeygendigin atap ótti. Elbasy әlemdegi әrbir ýshinshi qazaq shet elderde túratynyn, qazaqtardy tarihy otangha jinap, biriktiruding manyzyn erekshe atap ótti. Sol kezendegi Kóshi-qon jәne demografiya agenttigining mәlimetteri boyynsha, 1991-2006 jyldary shet elderden kelgen oralmandardyng jalpy sany 143343 janúya  shamamen, 565757 adam bolghan.

Qazaqstan Respublikasy Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining 2007 jylghy 27 qyrkýiektegi № 224-ó búiryghymen Oralman mәrtebesin beru erejesi bekitildi.  Erejede «Oralman» mәrtebesin beru jәne onyng tirkelui turaly ótinishti beru tәrtibi, oralman mәrtebesin beru tәrtibi aitylghan. Oralman kuәligi qatang eseptiliktegi qújat jәne olardyng mәrtebesin rastau ýshin negiz. Qazaqstan Ýkimetining 2007 jylghy 29 qyrkýiektegi № 858 Qaulysymen «Oralmandardy kóship kelu kvotasyna engizu» Erejesi, 2006 jylghy 6 qantardaghy № 15 Qaulysymen «Kóship-kelu kvotasy boyynsha kelgen oralmandargha túraqty túratyn jerine baru jәne mýlkin (onyng ishinde malyn) aparu jónindegi shyghystaryn óteu, kelgen jeri boyynsha túrghyn ýy satyp alu ýshin qarajat bólu jәne birjolghy jәrdemaqylardy tóleu» Erejesi bekitildi. 

Elimizdegi kóshi-qon prosesterin basqaru jýiesin jetildiru maqsatynda Qazaqstan Respublikasy Preziydentining 2007 jylghy 28 tamyzdaghy № 399 jarlyghymen «2007-2015 jyldargha arnalghan kóshi-qon sayasatynyng tújyrymdamasy» qoldanysqa endi. Maqsaty - elimizding últtyq birdeyligi men qauipsizdigin saqtau jәne damytu shenberinde zansyz kóshi-qondy barynsha azaytu jәne súryptaushylyq kóshi-qondy qalyptastyru jolymen kóshi-qon aghynynyng kelensiz saldaryn azaytu boldy.  Tújyrymdamada kóshi-qon sayasatyn basqarudyng janartylghan strategiyasy anyqtalghan:  mamandardy irikteu kriyteriylerine negizdelgen kóship-qonushylardy tartu tetikterin әzirleu; ónirlerding demografiyalyq jәne әleumettik-ekonomikalyq damu mýddelerin, ónirlik enbek naryqtaryn negizge ala otyryp, kóship kelushilerdi útymdy ornalastyru tetikterin әzirleu; kóship kelushilerdi zandastyru, beyimdeu jәne kiriktiru jónindegi sharalardyng jýielerin әzirleu; shet memleketterding praktikalyq tәjiriybesin paydalanudy qamtidy, múnyng ózi belgili bir dәrejede kóship kelushilerdi kiriktiru konteksinde memleketting sayasatyn kýsheytip, jaqsartu.

Búghan qosa, Elbasynyng ózi oralmandardy Qazaqstangha kóshiruge jana serpin beretin «Núrly kóshke» bastamashy boldy. 2008 jylghy 2 jeltoqsanda «2009-2011 jyldargha arnalghan "Núrly kósh" baghdarlamasyn bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining № 1126 Qaulysy shyqty. Baghdarlamany jýzege asyrugha 197 795,6 mln. tenge qarastyrylyp, búl qarajat respublikalyq, jergilikti budjetterden jәne Qazaqstan zannamasynda tyiym salynbaghan ózge de kózderding esebinen beriletin bolady. Ýsh jyldyq baghdarlama ayasynda 60 myng otbasy, yaghni, orta eseppen 300 mynday adamdy kóshirip alu josparlandy. Ókinishke oray,  búl baghdarlamanyng jýzege asuynda týrli olqylyqtar oryn aldy. QR Parlamenti Mәjilisinde QR Ýkimetining 2011 jylghy respublikalyq budjetting atqaryluy turaly esebine qorytyndy jasaghan esep komiytetining tóraghasy Omarhan Óksikbaev «Núrly kósh» baghdarlamasy tiyimsiz jýzege asyrylyp jatyr dep mәlimdedi. Mәselen, jalpy qúny 2,6 mlrd. tengeden astam somagha 3223 pәter salynghan bolsa, sonyng 622-ne eshkim qonystanbaghan. Baghdarlamanyng oryndaluy, onyng ayasyndaghy sharalardy iske asyru barysynda tiyisti monitoring jәne vedomstvoaralyq ózara is-qimyl úiymdastyrylmaghan. Josparlanghan 21 is-sharanyng 9-y oryndalyp, 3-ui oryndalmaghan, 9 is-shara ishinara, keshiktirilip jәne sapasyz atqarylghan. Búdan bólek, salynghan túrghyn ýilerding óz baghytty ornyna paydalanylmay otyrghandyghy anyqtalghan. Jalpy, Esep komiytetining qorytyndysy boyynsha «Núrly kósh» baghdarlamasy әli de pysyqtau men jaqsartudy qajet etedi. Soghan qaramastan, 2011 jylghy 25-27 mamyrda Astanada ótken Dýniyejýzi qazaqtarynyng  tórtinshi qúryltayynda sóilegen sózinde QR Preziydenti - Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy Tóralqasynyng tóraghasy N. Nazarbaev «Núrly kósh» baghdarlamasynyng ekinshi kezenin jýzege asyrudy daghdarysqa qaramastan qolgha alamyz dep mәlimdedi. «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Qazaqstan Respublikasynyng 2011 jylghy 22 shildedegi № 477-IV Zany da «Núrly kóshke» iygi yqpal etetindey mazmúnda bolatyn. Oralmandar men olardyng otbasy mýshelerining  jenildetilgen tәrtippen Qazaqstan azamattyghyn alu qúqyghy bekitildi. Alayda, «Ýkimetting 2011 jylghy 22 jeltoqsandaghy qaulysymen 2011-2014 jyldary jyl sayyn 10 myng oralman otbasygha kvota bólinedi dep bekitilgen bolatyn. Ýkimet búl qaulyny keri qaytaryp aldy», – degen Kóshi-qon polisiyasynyng habarlamasy talay qazaqtyng ýmitin su sepkendey basty. 2012 jylghy 23 sәuirde Qazaqstan Ýkimeti búl qaulyny keri qaytaryp aldy. Elbasynyng aitqany nege iske asyrylmay qalghany beymәlim. Kóshi-qon organy qysqa ghana: «Kvota dúrys bólinbegen, aimaqtyq erekshelikter eskerilmegen. Olqylyq týzelgen song bәri qalpyna keledi» degen týsindirme berdi. Kvotagha qol jetkizu múng bolyp túrghanda, jyghylghangha júdyryqtay bolyp, oralmandargha azamattyq berudi 4 jylgha deyin sozatyn jana talap zandy týrde bekitilip ketti. Osylaysha, tәuelsizdik alghan kezennen beri bir izdi jýrgizilgen etnikalyq kóshi-qon sayasaty súiylyp, «Núrly kóshtin» sony siyr qúiymshaqtanyp, Ata júrtqa jol tartqan qandastarymyzdyn  kóshi daghdaryp qaldy. Asyly, qazaqtyng sanyn ósiretin úly kóshti toqtatpaghanymyz jón edi. Osyghan oray, «Oralmandar Qazaqstandaghy qazaqtyng sanyn arttyryp jiberetin boldy dep qauiptenetinder bar ma, qalay?» degen kýdik kónilimizge úyalaydy…

Seyilbek Músataev

(jalghasy bar)

Abai.kz