Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 2636 0 pikir 19 Jeltoqsan, 2013 saghat 06:30

Aydos Sarym: Mәsele shyrshada emes...

Qazir әleumettik jelilerde Qazaqstannyng eng basty meyramy – Tәuelsizdik kýnining toylanuy talqygha salynuda. Internet paydalanushylar arasynda búl aida elding tәuelsizdik aluy men qayghyly jeltoqsan oqighasynyng qatar keluine oray merekeni qazan aiynda ótkizu jóninde úsynystar aityluda. Sonday bastamany kótergen sayasattanushy Aydos Sarymdy sózge tartqan edik.

 

- Jeltoqsan -  qazaqstandyqtar ýshin mereke aiy, tipti demalys kýnderi kóp, tynyghu aiy. Biraq óziniz ony ar men aza tútu aiyna ainaldyrudy, tipti tәuelsizdik kýnin qazan aiyna jyljytudy úsynasyz. Oghan qatysty sayasy payym, tarihy uәjderiniz qanday? 

Qazir әleumettik jelilerde Qazaqstannyng eng basty meyramy – Tәuelsizdik kýnining toylanuy talqygha salynuda. Internet paydalanushylar arasynda búl aida elding tәuelsizdik aluy men qayghyly jeltoqsan oqighasynyng qatar keluine oray merekeni qazan aiynda ótkizu jóninde úsynystar aityluda. Sonday bastamany kótergen sayasattanushy Aydos Sarymdy sózge tartqan edik.

 

- Jeltoqsan -  qazaqstandyqtar ýshin mereke aiy, tipti demalys kýnderi kóp, tynyghu aiy. Biraq óziniz ony ar men aza tútu aiyna ainaldyrudy, tipti tәuelsizdik kýnin qazan aiyna jyljytudy úsynasyz. Oghan qatysty sayasy payym, tarihy uәjderiniz qanday? 

- Qazaq elining shynayy tәuelsizdik pen memlekettikke úmtylysy 1990 jyly 25 qazanda qabyldanghan Egemendik turaly deklarasiyadan bastalady dep esepteymin. Osy tarihy kýn búryn Respublika kýni retinde toylanyp, artynan mýldem meyramdar tiziminen alynyp tastaldy. Qyzyl imperiyanyng shekpeninen shyqqan kóptegen elder osynday qújattar qabyldanghan kýndi de-fakto tәuelsizdikterining basy dep atap ótude. Sonymen birge  elimizding әraluandyghyn, aua-rayy jaghdaydalaryn eskersek, keshendi sharalar ótkizu ýshin jeltoqsannan góri qazan aiy tiyimdi kórinedi. Al jeltoqsan aiyna keler bolsaq, dәl Tәuelsizdik kýnine eki birdey qandy oqigha bolghan kýnderding qatar kelui merekelik emes, kerisinshe azaly kónil-kýy men oilar tudyratyny anyq. Jalpy qazaq tarihy men taghdyryndaghy jeltoqsan aiynyng róli men manyzy airyqsha qyzyq tarihy fenomen deuge túrady.

- Qalaysha?

- Búl aida qazaq ýshin tragediyaly, әri taghdyrly oqighalar kóp boldy. 1917 jyly jeltoqsanda Alash avtonomiyasy jariyalandy. Búl – qazaqtyng túnghysh últtyq-burjuaziyalyq qúndylyqtargha, demokratiyalyq-respublikalyq prinsipterge negizdelgen memlekettik qúrylymyn dýniyege әkelip, memlekettigimizdi janghyrtty. Dәl osy aida 1927 jyly Stalin bastaghan totalitarly memleket újymdastyru sayasatyn qoldanu jóninde sheshim qabyldaghan. Múnyng arty qazaq tarihynda búryn-sondy bolmaghan alapat ashtyqqa, qoldan jasalghan genosidke soqtyrdy. 1986 jyldyng jeltoqsanynda qazaq jastary KSRO-da totalitarlyq-otarlyq jýiege birinshi bolyp bas kóterip, qarsy shyqty. Qazaqtyng búl kóterilisi basylyp-janshylyp, arty «kishi 1937 jylgha» ainalyp, qazaq eli men qoghamynyng azattyqqa degen qúlshynysyn birshama bәsendetken. Osydan eki jyl búrynghy Janaózendegi qantógis Tәuelsizdik siyaqty qasiyetti merekening qadirin ketirmese de, shyrqyn búzghan. Bizding úsynysymyz ben ústanymymyz anyq: bolashaqta osy aidyng ortasyn "shyrshagha" emes, shynayy oilanugha, oy qozghaugha, azagha arnasaq degen oiymyz bar. Jeltoqsan aiynyng aralyghy "Alash aptalyghy" nemese "Azattyq aptalyghy" dep atau úigharylsa...Mysaly:13 jeltoqsan - Alash kýni;14 jeltoqsan - Ar kýni;15 jeltoqsan - Ayyghu, arylu kýni;16 jeltoqsan - Azamattyq әreket kýni;17 jeltoqsan - Aza kýni;18 jeltoqsan - Arman-múrat kýni bolsa... Múny dabyralatyp toylaudyng qajeti joq. Búl - últ, memleket oilanatyn, qabyrghasymen kenesetin kýnder bolmaq. Osy uaqyt aralyghynda barsha júrt, oqushylar, studentter tarihy taqyryptar boyynsha oy tolghap, baspasóz, teledidar, internet tarih taqyrybyna terenirek ýnilse degen úsynys bildirgenimiz ras.

- Jana siz osy ay «shyrshagha» emes, shynayy oi-tolghanysytargha arnalsa dediniz. Shyrsha demekshi, byltyr tәuelsizdik merekesi jana jyl meyramynyng tasasynda qalmasyn dep, Shymkentte әkimshilik shyrshany erte qoyghyzbaghan. Al biyl Astana әkimshiligining irgesindegi ýlken shyrshany Preziydent kýnining qarsanynda-aq ornatugha kirisken. Osyghan baylanysty әleumettik jelilerde narazylyq bildirip jatqandar bar. Shyrshalardan sayasat izdeu qajet pe, әlde shynymen osy bir merekelik әbigerlikting de sayasy mәnisi bar ma?

-Mәsele - shyrshada emes, halyqtyn, qazaq ziyalylarynyn, jastardyng býgingi sayasattyng últtyq qúndylyqtar men últ qadir tútatyn qasiyetti úghymdardan qashqaqtap,aynalyp ótuine degen narazylyghynda. Shyrsha - tek tilge tiyek etilgen, kópshilikti mezi qylghan kóp taqyryptyng biri ghana. Onyng astarynda«qazaq memleketi qazaqi, últtyq qúndylyqtargha kóship, kópshilikting sózin qashan sóileydi?» degen qyjyl, renish, týsinbeushilik jatyr. Oghan qosa eldegi otarsyzdanu sayasaty, til, kóshi-qon, onomastika sayasatynyng mýldem derlik toqtap qaluyna degen yzasy bar. Múnyng syrtynda qoldan jasalghan zúlmat - asharshylyq, bolisheviktik-stalindik jýiening qylmystary, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi siyaqty keshendi, asa manyzdy oqighalargha tiyisti sayasiy-qúqyqtyq baghanyng berilmeuine degen narazylyq jatyr. Janaózen oqighasyna qatysty shyndyqtyng ashylmauy da qazaq qoghamyn qatty alandatuda. Onyng ýstine qazirgi integrasiyalyq sayasat qazaqtyng san ghasyrlyq armany – memlekettigi men tәuelsizdigine qatysty asa qatty alandaushylyghyn tudyryp otyr... Eger osy mәseleler kezinde ong sheshimin tapqanda, dәl býgin shyrsha mәselesi, ony kim-qashan qúra bastady degen әngime mýldem tuyndamas edi. Aldaghy uaqytta iydeologiyalyq saladaghy kózqaras qayta qaralyp, qayta jasaqtalmasa, múnday týsinispeushilik, ishtey narazylyq ashyq teketireske әkelui de mýmkin.

- Jalpy kýntizbede sayasy merekelerdi, atauly kýnderdi kóbeytu qajet pe? Jaqynda Germaniyanyng merekeleri turaly oqyp qaldym, onda on bes shaqty atap ótiletin merekening onshaqtysy - әr týrli dini, gumanistik meyramdar eken...

-Mening oiymsha, qazaqtyng meyram-merekesining sany tym kóp. Árbir meyram nemese demalys kýni - ekonomikagha tiygizilip jatqan ziyan. Enbek etikasy men mәdeniyeti, enbek ónimdiligi, tiyimdiligi tómen biz siyaqty eldegi meyramnyng kóbengi, sanynyng artuy - jaqsy ýrdis emes. Aldaghy uaqytta memlekettik dәrejede atap ótiletin 3-4 qana iri meyram, bir-eki otbasylyq meyram, 1-2 diny meyramdy qaldyrsaq, jetip jatyr. Qalghandarynyng dәreje-dengeyi tómendetilui qajet. Tipti әrbir qyzmetkerge beriletin demalys uaqyty azaytylyp, janajyldyq kanikuldar soghan avtomatty týrde qosyluy kerek shyghar. Bizge demalys emes, qarqyndy enbek qajet. Qalghan mereke-meyramdardy kәsiby dәrejede, dabyralatpay, «mal shashpaqqa» ainaldyrmay atap ótuge bolady. Qoy ýstine boztorghay júmyrtqalap, «alma pis – auyzgha týs» zamanynda ghúmyr keship jatpaghanymyzdy eskergen jón.

Ángimelesken - Ayjan Jenisqyzy

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 841
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 689
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 539
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 544