Redaksiyamyzgha «Patriottyq qozghalys – Jeltoqsan aqiqaty» respublikalyq qoghamdyq birlestigining tóraghasy Jeksanbaev Jaqsylyq bastaghan ýsh jeltoqsanshy bas súqty. Kózderinde namys oty janghan agha-әpkelerimizding aitqandaryn sózbe-sóz nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz. Olar jeltoqsan kóterilisine qatysqan azamattardyng әli kýnge tiyisti baghasyn ala almay kele jatqanyna nalidy.

1-surette (onnan solgha qaray): Lәzzat Japaeshva, Jaqsylyq Jeksenbaev, Kýlimhan Óskenbaeva

Jaqsylyq Jeksenbaev: «Týsten keyin qaru qoldanady, endi ayamaydy», - dedi Nazarbaev.

Redaksiyamyzgha «Patriottyq qozghalys – Jeltoqsan aqiqaty» respublikalyq qoghamdyq birlestigining tóraghasy Jeksanbaev Jaqsylyq bastaghan ýsh jeltoqsanshy bas súqty. Kózderinde namys oty janghan agha-әpkelerimizding aitqandaryn sózbe-sóz nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz. Olar jeltoqsan kóterilisine qatysqan azamattardyng әli kýnge tiyisti baghasyn ala almay kele jatqanyna nalidy.

1-surette (onnan solgha qaray): Lәzzat Japaeshva, Jaqsylyq Jeksenbaev, Kýlimhan Óskenbaeva

Jaqsylyq Jeksenbaev: «Týsten keyin qaru qoldanady, endi ayamaydy», - dedi Nazarbaev.

  Biz 15 adam bolyp jinalyp, bir avtobusqa tolyp bardyq. Pushkin kitaphanasynyng aldyna týsken kezde jan-jaqtan aghylyp kele jatqandardy kózim shaldy. Qazirgi túrghan monument jaqqa shygha bere búrynghy qysqy saraydy alyp jatqan oktyabri revolusiyasyndaghy suretter bar ghoy, tura sonday jaghdaydy kórdim. Soqqylap jatyr, tepkilep jatyr, myna jaqta bir toby óleng aiuda. Ózim komsomolda júmys jasaghanmyn, tribunagha jaqyndap qarasam, júrttar sóilep túr eken. Biraq arghy jaghynan kirip kelip, bas salyp, sóilegenderdi alyp ketip jatqandardyng qarasy kórindi. Áyteuir, tribunagha shyqqandar sóilep bitkenshe, esikti kýzetumen boldyq.  Sol jerdegi qazaq milisionerleri: "Ana jaqtaghylargha aityndar, provakasiyagha iytermelemender, úru degen búiryq bolghan joq qoy!" dep aighaylady. Sodan keyin ghana, alyp ketip jatqandar biraz tynyshtalghanday boldy.

     Bayqasam, alannyng syrt jaghynda «úiymdastyrushylardy» ústap, tepkilep, kólikpen alyp ketip jatyr eken. Júrtty jaghalay qorghap túrghan jigitter әskeriylerdi aldygha bastyrmay túr. Ofiyserleri soldattargha zar enirep: «Algha! Algha!» degenimen, olar algha jyljy almaydy. Jastar: "Ólsek te osynda qalamyz. Plenumdy qayta qaramayynsha, alandy bermeymiz!» dep aighay saluda. Týngi 1-lerge taman ýstileri su bolghan jastar tarqap ketti.  "Endi soldattargha kýshimiz jetpeydi" degen kezde әskerler jan-jaqtan kelip, tarpa bas saldy. Men sol Furmanov jaqqa qaray qashyp shyghayyn dep edim,  jýgirip ótken soldattar aldymdy jauyp tastady. Qasymda 5-6 jigit bar, qarsy kele jatqan soldattar basqa jaqtargha jýgirip ketti de, aralary siyrep-siyrep  qaldy. Sodan, artqa qaray sheginip kele jattyq. Jantalasyp,  "qolymyzgha tas iline ma?" dep jerdi sipaghan kezde aghash jәshikting jarty synyghy qolyma ilindi, bar qaruym sol. Onymen  úrghan tayaqtaryn qayyryp tastaymyn, qaraugha múrsha joq. Bir kezde artqy jaqtan: «Ah...» dep jan qinalysy shyqqan jigitting dybysy estildi. Jelkesinen ne mandaydan úrghan bolu kerek, etpetinen otyryp qalypty. Bet-auzyn qan juyp ketken. Endi bizge qarap túrugha múrsha joq, jýgirip otyryp, fontan jaqqa bardyq. Arasynan sekirip-sekirip, qashyp shyghyp jýrgen kezde bireu qúdyqqa týsip ketipti, shygha almay jatyr eken. Ony kóterip jatsam, bir biyikteu jerde qyzdar esikke keptelip qalypty. Arttarynan kelip soldattar úryp jatyr eken, qaytyp artqa jýgirip baryp, janaghy soldatty iyterip jiberdim de: "Qyzdar qashyndar endi!" deuge ghana shamam keldi, olar qashyp ketti. Aldymnan on shaqty soldat jýgirip shyqty, art jaghymnan taghy on shaqty jigit jinalyp qaldy da, olardan taghy da sytylyp kettik. Furmanovqa shyqsaq, bir qyzdyng artynan ofiyser quyp kele jatyr eken. Qyzdyng janynda jigiti bar eken. Jigit úzap ketse, qyzgha jýgiredi, qyzdyng palitosy úzyn, qasha almaydy. Oghan jaqyndap qalghanda, jigit oghan qarsy jýgiredi de úrghyzbaydy. Eki –ýsh jigit qatar olardyng arttarynan jýgirip baryp, soldatty úryp, ekeudi qútqaryp kettik.

     Quyp jýrip, sabaghandar negizinen orys soldattar boldy. Bizder jýgirip otyryp, Shevchenko-Karl Markstyn  ayaldamasyna kelsek, bir jigit jatyr eken, tóbesin pyshaqpen oiyp jibergen. Qan saulap aghyp jatyr, maykamyzdy jyrtyp-jyrtyp beremiz. Bir-eki minutta qan bolyp, shylqyldap ketedi. Ekinshi qabattan bireuler aighaylap túr: «Men vrachpyn, ýige kirgizinizder, kómektesemin!»  dep. Qorqamyz, olar ústap aparyp berui mýmkin. Sol aralyqta bir mashina kele qaldy, aldyna túryp, toqtatsaq, ishinde orys eken. Orysty laqtyryp jiberip, jaraly jigitti otyrghyzyp salyp jiberdik. Jayaulatyp kele jatsaq, qarsymyzdaghy  jigitterdi uazikpen quyp jýrip, ústap alyp ketip jatyr eken. Biz Abay kóshesine jayau shyghyp, stadiongha deyin bardyq. Ortalyq stadiongha jetkende 66-avtobus  qanghyp kele qaldy, ol týnimen jýretin. Oghan otyryp, Pravdagha deyin bardyq. Týsip, ýige kettik. Týnimen úiqy joq. Jataqhanasyna qaytpaghandardyng barlyghy sol bizding eki bólmege kelip tyghyldy. "Obshejiytege  barsaq, ústap alady, tanertenge deyin jibermey qoyady" deydi. Ol kezde qalada barlyghy jeke menshik ýy bolatyn. Tanerteng shyghyp bara jatsam, bir úighyr shal shaqyryp: «Balam sen alangha ketip bara jatyrsyng bilemin, Rayymbekting basyna baryp, dúgha tilep shyq" dedi. Bizding kósheden 63 – avtobus jýredi, oghan otyryp Rayymbekting basyna baryp, dúgha qylyp: "El qorghaghan batyr eding ghoy, halqymyzgha tynyshtyq ber, qolday kór!" dep tilek tilep, alangha kettik.

   18 kýni bolatyn,   qazirgi ókimet ýiining aldynda boldyq. Alanda týregep túrghan adamnan, jerde jatqan adam kóp. Týske jaqyn bәrimiz óz oilarymyzdy aittyq. Nazarbaev: «Týsten keyin qaru qoldanady, endi ayamaydy, halyqty qaytarugha tyrys" dedi... Sodan son, júrt arasyna baryp, tarau kerektigin aittym da, ózim de qaytyp kettim.

    Ángime júmysqa kelgennen keyin bastaldy. Jasyratyny joq, qazaq pen orys bir-birine betpe-bet keldi, qarsy boldy.  Bizdi túqyrtu ýshin orystar neshe týrli sózder aityp, namysqa әbden tiydi... Júmysta aghash tasytqanda әdeyi juan jaghyn maghan berip qoyady, kele jatqan kezde meni art jaghymnan iyterip qalady, qúlatu ýshin. Eger qarsylassang janjal shygharyp, úryp jiberedi de ese qaytarayyn dep úmtylsa, qalyng orys qaptap kelip meni ústay alady. Artynan ile-shala KGB sýireley bastady... «Partiyanyng ustavyn» algha tartyp, әreng qútylghanday boldym. Áyteuir, tayaq ústaghan, bireudi úrghanymdy kórgen naqty dәlel-dәiekteri joq.

    1987 jyly tolyq qudalau bastaldy. Azamattardyng kóbi oquyn tastap, júmysyn tastap, jan-jaqa ketip qalghan. Ólip qalghan adamdardy aqtau, otbasyna kómektesu deytin júmystar әli kýnge kýn tәrtibinen týsken joq. Degenmen, jeltoqsanshylardy aqtaugha kórinbeytin kedergiler jasalyp jatyr...

Lәzzat Japashova, zanger: «Duh moego naroda ne v shee, on u menya v serdse! Dostani svoy igly» dedim.

        Jeltoqsan oqighasy kezinde 10 synyp oqityn 16 jasar qyz bolatynmyn... Mening anam 40 jyl boyy sot organynda istedi. Sol kýni ýige sotta isteytin qyzmettesteri keldi. Almatyda bolghan oqighany aitty. Kelesi bólmede otyrghan men ony estip, qatty óksip jatyp qaldym. Olarmen birge men nege ólmeymin dep oiladym. Kelesi kýni mitingi úiymdastyrdym, halyqty jinap aighayladym. Gvardiya ortalyghyndaghy dýkende Almatyda qyrylyp jatqan qazaqtargha qoldau kórsetuge shaqyrdym. Keyin meni 3 ay KGB sýireledi. Komsomoldan shyghardy, mektepten qudy. Sonda mektep diyrektory Patalahova Ludmila KGB-gha Japasheva Lyazzat narkotik shegedi, mektepke ony taratady dep aryz jazdy. Keshke jaqyn synyp jetekshimdi ertip ýige keldi, anammen sóilesip otyrdy. Men jaq ashpadym, shette otyrdym. Sol kezde bir nәrseni ýiimizge laqtyryp jiberipti, ony mening әpkem bayqap qalghan eken. "Mama birdeneni laqtyryp jiberdi zal jaqqa!" dep aighay saldy, "ne eken?" dep qaraghanymyzda, sheshem:  "Oybay, mynau apiyn ghoy!" dedi. "Tez sugha aparyp laqtyr" dep әpekemdi jýgirtip jiberdi. Ile-shala 15 minuttan ótken son, KGB keldi. Býtkil bólmeni qopardy, janaghy aitqan jerdi tekserdi, týk taba almady. "Qyzynyzdy alyp ketemiz" dedi, Mamam: "Qyzym kәmeletke tolmaghan, alyp kete almaysyzdar" dedi. Sonda olar: «Eger siz qarsylyq kórsetseniz, sizding Tomskide oqyp jatqan balanyz iz-týssiz joghalyp ketui mýmkin» dedi. Sonda beyshara sheshem ornynda tenselip, ne isterin bilmey melshiygen kýii qaldy. Meni uazikke otyrghyzyp, Taldyqorghan qalalyq auruhanasyna apardy, ekinshi etajyna kóterildik. "Qan ótkizesin" dedi. Qolymdy dayyndap otyrghanmyn,  dәu orystyng qatyny keldi de shpristi tura moynymnan salyp jiberdi. "Vy chto delaete, vy chto delaete, duh moego naroda ne v shee, on u menya v serdse! Dostani svoy igly...» dedim. «Molchiy!» dedi de basymna perip kep jiberdi.  Sonda KGB-da isteytin, engezerdey eki qazaqtyng jigiti maghan qarap túrdy. Mәshiynege salyp auyldyng syrtyna aidalagha tastap ketti, sol jerden jayau keldim.

    Mine sodan beri 27 jyl ótti. Jeltoqsanyshlar әli aqtalyp bolghan joq... Bolghany bylay túrsyn, bir payyzy da, tym qúrysa «Jeltoqsan kóterilisine qatysushy» dep anyqtalghan joq. Kózim jetkeni - memleket tarapynan kórinbeytin kedergi jasalyp jatyr. Jasyratyny joq, Almaty qalasyndaghy sottargha ókpemiz qara qazanday. Tipti keybireui kýlkige ainaldyrady. Ne degen halyqpyz?  Óz batyrymyzdy batyr dep aita almaytyn, qanday qazaqpyz? Qazaq qazaqty aqtasa kerek edi, satpasa kerek edi... Bir riza bolghanym - Taldyqorghan qalasynyng soty men Taldyqorghan qalalyq prokuraturasyndaghy  azamattar «Jeltoqsan kóterilisi» tóniregindegi isterge shynayy, zang jýzinde júmys jasap keledi. Qolynda qanday dәlel bar, sol dәlelge zandy týrde baghasyn berip, aq demey, kók demey dúrys sheshim shygharyp otyr. Oghan ózim kuәmin. Mysaly, maghan Abdrahmanovna Biybigýl Sergelidiyevna degen kisi sot sheshimin shyghardy. Tipti, "Naghyz jeltoqsanshylargha sheshim shygharudy ózime qúrmet dep sanaymyn!" dep maqtanyshpen aitty. Osydan artyq qanday qúrmet kerek?!  

Kýlimhan Óskenbaeva: Sol shyrshanyng qasynan ótsem, әli kýnge ayaq-qolym dirildeydi.

    16 kýni saghat 17:30 júmystan shyqtym. Ishinde ónsheng qazaqtar bar 40-shy avtobus kele qaldy. «Qayda ketip bara jatyrsyndar?» desem, "alangha ketip baramyz" deydi. Biz de baramyz dep minip aldyq, kelsek, bizding zavodtyng júmysshylary da jýr eken. Ertesine SMU dan býkil adamdardy jinap, alangha deyin «Mening Qazaqstanym» ólenin aityp bardyq. Onda adam kóp eken. Toptalyp, úldargha "sender artta túryndar, qyz balalardy úrmaydy" dep ýsh qatar shep qúryp, aldygha qyzdar túrdyq. Kesh bata  OMON bir qyzdyng shashynan sýiredi, sol kezde elding barlyghy dýrligip, qyrghyn tóbeles bolyp ketti. Taghy bir qyzdyng basynan úrghan kezde ol: «Mama!» dedi de qúlap qaldy. Dәmetken janymda túr edi: "jýr, myna qyzdy shyrshanyng astyna tyghayyq" degen son, shyrshanyng astyna apardyq. Sol shyrsha әli bar, býginde onyng qasynan ótsem boldy, ayaq-qolym dirildeydi. Ýsh qyzdy óltirgenin kórdim. Qansyrap jatty. Projektor jaghyp edi, kózime әser etti de, qasymdaghy qyzgha jýr qayttyq dep jataqhanagha keldik,  keshikseng kirgizbeydi.

     18 kýni ózim de tayaq jedim basymnan, qazir 2 toptaghy mýgedekpin. Dәmetkendi qútqaramyn degende basyma birdene tiydi. Kózi-basymdy qan jauyp ketti. Janymda Ayjan, Perneqyz degen qyzdar bar, esimdi bilmeymin, olar meni qútqaryp qaldy. Dәmetkening belinen úrghan, әli kýnge deyin 1 jaghy kemis. Alangha barghanda Roza Baghlanova jylap túryp aitty: «Qyzdar, baldarym  ketinder!" dep. Biz tyndaghan joqpyz. Túnghyshbay Jamanqúlov aghamyz: «Tovarishiy!» dep sóilegende, qasymyzdaghy bir jigit: «Ózimiz orystan qútyla almay túrghanda!» dep tura moynynan bir úrghanyn bilemin. Núrtay Sabiliyanov sóiledi. Bolashaq preziydentimizdi de kórdik: «Qaytynyzdar, arty jaman bolady» degen sózderin estidik. «Mening Qazaqstanymdy» aityp, tizerlep otyrdyq. Otyrghandardy mashina baspaytyn shyghar dep edik, oghan da qaraghan joq.

Ázirlegen: Zamira Pulatova

Abai.kz