Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 12703 0 pikir 3 Qarasha, 2013 saghat 14:00

Qasiyet qonghan Manghystau tarihy

Manghystau jeri – búl ejelgi órkeniyet eli, 11 myng tarihy eskertkish memleketting qorghauyna alynghan arheologiyalyq qoryq, ashyq aspan astyndaghy múrajay, myndaghan tasqa salynghan suret-dastandardyng eli. Erekshe diny ghimarattar men Beket-Ata, Shaqpaq-Ata, Shopan-Ata, Masat-Ata meshitterining ólkesi, olargha tek Qazaqstannan ghana emes, sonday-aq Týrikmenstannan, Ózbekstannan, Resey men Kavkazdan, Iran men Týrkiyadan siynushylar ýzdiksiz aghyluda.

Myndaghan jyldar búryn Manghystau jerimen Horezm men Hiuadan Europagha jәne Tayau Shyghysqa sozylghan Úly jibek joly ótti. Búl joldyng boyymen Ýstirt qyratynda bekinister, keruen-saraylar, qolónershilerdin, malshylardyng jәne anshylardyng qonystary ornalasqan. Tabylghan arheologiyalyq zattar búl bekinister men qonystarda ómir dengeyining aitarlyqtay joghary dәrejede bolghandyghyn dәleldep otyr. Halyqtardyng úly qonys audaruy jәne osymen baylanysty sansyz soghystar Ýstirt arqyly ótetin Jibek jolyn ýzip tastady, al keyingi jýzjyldyqtarda bolghan joyqyn monghol shapqynshylyghy olardy jer betinen birjola joyyp jiberdi.   Manghystau kóp ghasyrlargha oikumenanyng eng shegine qaray yghystyryldy jәne euraziyalyq qatynastar ýshin sheshushi manyzgha ie boluyn toqtatty. Onyng ýstimen qúrghaq jel soghyp ótip, kýn kýidirip, týbekti mekendegen kóshpelilerding ómirin tirshilik ýshin toqtausyz arpalysqa ainaldyrdy.

Manghystau jeri – búl ejelgi órkeniyet eli, 11 myng tarihy eskertkish memleketting qorghauyna alynghan arheologiyalyq qoryq, ashyq aspan astyndaghy múrajay, myndaghan tasqa salynghan suret-dastandardyng eli. Erekshe diny ghimarattar men Beket-Ata, Shaqpaq-Ata, Shopan-Ata, Masat-Ata meshitterining ólkesi, olargha tek Qazaqstannan ghana emes, sonday-aq Týrikmenstannan, Ózbekstannan, Resey men Kavkazdan, Iran men Týrkiyadan siynushylar ýzdiksiz aghyluda.

Myndaghan jyldar búryn Manghystau jerimen Horezm men Hiuadan Europagha jәne Tayau Shyghysqa sozylghan Úly jibek joly ótti. Búl joldyng boyymen Ýstirt qyratynda bekinister, keruen-saraylar, qolónershilerdin, malshylardyng jәne anshylardyng qonystary ornalasqan. Tabylghan arheologiyalyq zattar búl bekinister men qonystarda ómir dengeyining aitarlyqtay joghary dәrejede bolghandyghyn dәleldep otyr. Halyqtardyng úly qonys audaruy jәne osymen baylanysty sansyz soghystar Ýstirt arqyly ótetin Jibek jolyn ýzip tastady, al keyingi jýzjyldyqtarda bolghan joyqyn monghol shapqynshylyghy olardy jer betinen birjola joyyp jiberdi.   Manghystau kóp ghasyrlargha oikumenanyng eng shegine qaray yghystyryldy jәne euraziyalyq qatynastar ýshin sheshushi manyzgha ie boluyn toqtatty. Onyng ýstimen qúrghaq jel soghyp ótip, kýn kýidirip, týbekti mekendegen kóshpelilerding ómirin tirshilik ýshin toqtausyz arpalysqa ainaldyrdy.

Býginde Manghystaudy qazynaly týbek, tarihy eskertkishter men myndaghan joldar ólkesi dep ataydy. Búl joldar teniz jaghasynda payda bolghan qala – Aqtaugha, Qazaqstan Respublikasyndaghy eng jas ortalyqtardyng biri bolyp tabylatyn Manghystau oblysyna aparady. Úly geolog, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng túnghysh preziydenti, KSRO GhA akademiygi Q.I. Sәtbaev birde týbekti úshaqpen ainalyp úshqanda, onyng qúm perdesimen jabylghan әielding keskinine úqsaytynyn bayqap, ony «úiqydaghy aru» dep ataghan.

Týbekti geologtar oyatty. Olar 1950-shi jyldardyng basynda Manghystau qoynauynan uran men jer betinde siyrek kezdesetin elementterdin, múnay men gazdyng ken kózderin tapty. Kartada jana qalalar men poselkeler payda boldy: teniz jaghalauyndaghy Aqtau, dalalyq jerden biyikke kóterilgen Janaózen qalasy, múnayshylardyng poselkeleri Jetibay, Qalamqas pen Qarajanbas.

Manghystauda 5 múrajay júmys isteydi, olardyng qorlarynda ónirding bir kezde ejelgi euraziyalyq órkeniyetting orny bolghandyghyn dәleldeytin arheologiyalyq jәne palentologiyalyq oljalar bar. Jergilikti túrghyndar sol erte uaqyttyng kuәlaryn kózding qarashyghynday saqtauda. Manghyshylaqta ejelgi zaman men qazirgi zaman ýilesim tapqan.

Manghystaudyng sazdary, әnderi men kýileri әrqashanda ózining qaytalanbastyghymen jәne kórkemdigimen erekshelengen. Halyqtyng әnshi-kompozitorlary, úly aqyn-jyraular men kóptegen basqa da últtyq ruhtyng danyshpandary arttaryna óte bay múra qaldyrdy. Búl mәdeny dәstýrler bizding talantty zamandastarymyzdyng shygharmashylyghynda da óz jalghasyn tabuda.

Manghystaudyng arhiytekturalyq óneri ózining gýldenu kezine jetken kezde, 19 ghasyrdaghy halyq sәuletshilerining birtuma shygharmalary óz boyyna sheberlerding birneshe úrpaghymen jasalghan barlyq kópghasyrlyq tәjiriybeni jinaqtaghan.  Bezendirilui boyynsha óte bay keseneler tap sol dәuirmen datalanady. Olardyng symbatty pishinderi, siyrek oiy-órnekting әsemdigi, týrli-týsti boyaumen әshekeylengen ishki qabyrghalary eng minshil kórermenning ózin de tang qaldyrugha túrarlyqtay. 1980 jyly Manghystau Memlekettik tarihiy-mәdeny qoryghy qúryldy. Oblysta 12 mynnan asa tarihy jәne mәdeny eskertkishter bar. Qoryqtyng qaramaghynda memleketting qorghauyna alynghan 139 nysan bar. Olardyng ishinen 20-y respublikalyq manyzgha iye. 12000 mynnan asa eskertkishter ghylymy túrghydan zerttelgen jәne óndelgen. Olar Kaspiy jaghalauyndaghy halyqtardyng mәdeny jәne diny damuynyng barlyq kezenderin beyneleydi.

Eng qaster tútylatyn jәne halyq kóp keletin Manghystau eskertkishterining biri – Oghylandydaghy (Ontýstik Ýstirt) Beket-Ata meshiti. Meshit Shopan-Atadan 100 shaqyrym jerde ornalasqan. Meshitting eng týbindegi saghanada Beket-Ata ózi jerlengen. Beket Myrzaghúlúly – qazaq halqynyng filosofy jәne aghartushysy. Jas kýninde onyng batyl jәne tamasha sarbaz ben qolbasshy retinde ataghy shyqqan. Óz elinde beybitshilik pen yntymaqtastyqtyng ornauyn armanday otyryp, ómirining ortasyna qaray dinge jýginip, islam dinining sopylyq ilimining jolyn quushy bolady. Ol mausymdy qonystanghan jerlerinde meshit-medreseler úiymdastyryp, adamdar arasynda aghartu júmystaryn jýrgizedi jәne taqua ómir saltyn nasihattaydy, balalardyng sauatyn ashu ýshin oqu úiymdastyrady. Óz ómirinde ol birneshe jerasty meshitterin saldy. Olar Embi ózenining saghalarynda, Araldyng jaghasynda, eski Beyneu qúdyghynyng manynda jәne Oghylandy jerinde ornalasqan.

0 pikir