1 jeltoqsannan bastap, barlyq arnalar «keminde 50 payyz» atty zang talabyn oryndaymyz dep, Ýkimetke uәde berdi. Qay arna qazaqshagha qalay bet búraryn uaqyt kórseter. Telenaryqtaghy búrynnan qalyptasqan tildik ahualgha qatysty osy orayda bir pikirimiz bar. Qazirgi uaqytta kommersiyalyq qana emes, memlekettik telearnalar da reytingke qaray bastady. Niyet dúrys. Biraq, sol telearnalar reytingin anyqtaytyn agenttik jalghyz, yaghny balamasy joq monopolist. Jәne agenttik reytingti anyqtaugha auyl halqyn qatystyrmay, tek túrghyn sany 100 mynnan asatyn 22 qalany alghan. Naqtyraq aitsaq, osy 22 qalada túratyn 805 otbasy qay telearnanyn, qay baghdarlamanyng reytingi myqty ekenin anyqtaydy. Ol 805 otbasynyng kimder ekeni, qay tilge býiregi búratyny qúpiya. Qatelespesek, eshbir syrtqary úiym olargha tildik auditti tolyqqandy jýrgize almaydy. Televiziya salasynda «ol otbasylar (naqty adamdar) «ýy sharuasyndaghy», qazaqsha aitqanda, kýieui júmysta, ózi balalaryna qarap otyrghan әiel» degen týsinik bar. Sol sebepti reyting qualaghan telearnalar baghdarlamalaryn sol әielderding ynghayyna jyghyla dayyndaydy. Nege? Sebebi, qay baghdarlamanyn, qay telearnanyng reytingi joghary, sol arnagha jarnama qúiylady. Óitkeni, kir juatyn poroshoktyn, banktyng depoziytining jarnamasyn jarnama berushiler sol «ýy sharuasyndaghy әielderdin» kóp shoghyrlanghan túsyna úsynugha beyil.

1 jeltoqsannan bastap, barlyq arnalar «keminde 50 payyz» atty zang talabyn oryndaymyz dep, Ýkimetke uәde berdi. Qay arna qazaqshagha qalay bet búraryn uaqyt kórseter. Telenaryqtaghy búrynnan qalyptasqan tildik ahualgha qatysty osy orayda bir pikirimiz bar. Qazirgi uaqytta kommersiyalyq qana emes, memlekettik telearnalar da reytingke qaray bastady. Niyet dúrys. Biraq, sol telearnalar reytingin anyqtaytyn agenttik jalghyz, yaghny balamasy joq monopolist. Jәne agenttik reytingti anyqtaugha auyl halqyn qatystyrmay, tek túrghyn sany 100 mynnan asatyn 22 qalany alghan. Naqtyraq aitsaq, osy 22 qalada túratyn 805 otbasy qay telearnanyn, qay baghdarlamanyng reytingi myqty ekenin anyqtaydy. Ol 805 otbasynyng kimder ekeni, qay tilge býiregi búratyny qúpiya. Qatelespesek, eshbir syrtqary úiym olargha tildik auditti tolyqqandy jýrgize almaydy. Televiziya salasynda «ol otbasylar (naqty adamdar) «ýy sharuasyndaghy», qazaqsha aitqanda, kýieui júmysta, ózi balalaryna qarap otyrghan әiel» degen týsinik bar. Sol sebepti reyting qualaghan telearnalar baghdarlamalaryn sol әielderding ynghayyna jyghyla dayyndaydy. Nege? Sebebi, qay baghdarlamanyn, qay telearnanyng reytingi joghary, sol arnagha jarnama qúiylady. Óitkeni, kir juatyn poroshoktyn, banktyng depoziytining jarnamasyn jarnama berushiler sol «ýy sharuasyndaghy әielderdin» kóp shoghyrlanghan túsyna úsynugha beyil. Al, ol jarnama naryghynda kemi 50 million dollar ainalyp jatyr. «Ýy sharuasyndaghy analardyn» talghamyna say jasalghan baghdarlamalyq sayasattan japa shegetin kim? Eng әueli kórermen. Ziyaly qauym ókpeleydi. Gazet jurnalisteri «televizionshikterden» týniledi. Qazaq telejurnalisteri baghdarlamary «reyting joq» degen syltaumen jabylghan sayyn, praym-taymnan uaqyt búiyrmaghan sayyn orystildi top-menedjmentti atargha oghy joq. Top-menedjment panelige, yaghny 805 otbasynyng tandauy osy degenge silteydi. Halyq «nege qazaqsha habar joq? Nege kәris pen týriktin, Reseyding serialy qaptap ketti? Nege býkil arnanyng beti KVN-shikke toldy? Nege atys-shabysty kórsetu, estrada әnshileri men akterlerdi telejýrgizushi jasau sәnge ainaldy?» degen saualgha jauap izdeydi. Júmsarta aitqanda. Narazylyq búdan birshama qattyraq. Biraq, reyting agenttigining mәlimetinshe, respublikalyq efirdegi eki intelektual - jýrgizushi Aydos Sarym men qonaq Erlan Qarinning әngimesin kórermenning 1 (?) payyzy ghana kóredi de, kez-kelgen qylmystyq hronikany kórermenning 20 (!) payyzy kóredi. Eger, qylmystyq hronika orys tilinde kórsetilse, kórermen eki esege sekiredi. Týrik serialy da sonday súranysqa iye. Búl - agenttik pikirinshe, fakt. Bizding qolda asa bir fakt joq, biraq ghylymda «keri joru» degen tәsil bar. Eger, respondentter qazaqsha sapaly baghdarlamalardyng ózinen jiyrense, onda olar jalpy qazaqylyqtan jiyrenedi degen sóz. Paneli, yaghny 805 otbasy oiyn-sauyqqa, qylmystyq әlemge, shetel serialyna, neghúrlym orys tilindegi dýniyelerge qyzyghyp túrghan son, top-menedjment ya Reseyden mamandar shaqyrady, ya basqaru tizginin Reseylik kompaniyalargha beredi. Óitpese, qúryltayshylardyng «reytingovyi» arna jasau ýdesinen shyghuy qiyn. Búl respublikagha taraytyn 10 últtyq (tehnikalyq qamtu túrghysynda) telearnanyng keminde beseuinin, әitpese jeteuining basyndaghy jaghday. Qayshylyq pa? Qayshylyq. Qauipti oiyn ba? Qauipti. Ekining biri aita alatyn aqparattyq ekspansiya turaly dausyz әngimeni qaytalaudyng qajeti shamaly bú jerde. Bir qyzyghy, Reseyding ózi de dәl osy halyqaralyq reyting agenttigining ólshemderine sýienedi. Biraq, agenttikting eng songhy mәlimetteri boyynsha, Reseyding eki birdey memlekettik telearnasy 1-2- orynda, kommersiyalyq bir arnasy ýshinshide túr. Kedendik odaqtasy - Qazaqstan elining respublikalyq arnasynyng retranslyasiya ónimderi arqyly efir taratyp túrghan arnasy reytingte birinshi orynda túrghan joq. Tipti Reseyde ondaydyng iyisi de joq. Europa odaghynyng 27 elinde de kóbine kóp osy jýie. Biraq, aitalyq, Úlybritaniyada el maqtaytyn Biy-Biy-Sy reytingte ýnemi birinshi túra bermeydi. Oqa emes. Ýkimeti (Biy-Biy-Sy Ýkimetten qarjylandyrylady, biraq tek qana aghylshyn biyligin maqtau shart emes) qaytkende reytingte birinshi bol degen talap qoymaydy. Óitkeni, Úlybritaniya halqy da televiydeniyeni kónil-kóteru ýshin qarauy әbden mýmkin. Biraq, Úlybritaniyada arnalar reytingin 805 otbasy emes, býkil halyq anyqtaydy. Ol qalay? Óitkeni, Europa sandy televiziyagha әldeqashan kóship ketken. Sol arqyly kimning qay arnany kórip otyrghanyn avtomatty týrde anyqtaydy. Búl jerde kórermen talghamyna qatysty qatelesu yqtimaldylyghy nólge ten. Aghylshynnyng bәri aqyldy emes shyghar, arasynda aghylshynnyng әzilimen kónil kóterse, nesi aiyp? Jalpy, televiziyalyq kontent te әuelden: aqparattyq, qoghamdyq, kónilashar bolyp bólingen emes pe? Europalyq odaqtyng jylma-jylghy taldau esepterine qaraghanda, býkil Europa aumaghynda jekelegen elderge qatysty eki ghana problema qalghan siyaqty. Biri – mediaalpauyt Merdok, biri óz elinde biylikte otyryp aqparat qúraldaryn uysynda ústaghan Berluskoni. Endi ózimizge oralayyq. 1 jeltoqsan qazaq kórermenine ne berui mýmkin? Ózimizdi ózimiz aldaudan basqa eshtene bermeui mýmkin. Óitkeni, sebepterdi tolyq týsinip almay, tizege salumen eshtene bitpeydi. Qazaq telenaryghy orys tilinde sóilep túruy – saldar ghana. Onyng obektivti hәm subektivti sebepteri kóp. Bir sebebi – reyting. Erten-aq barlyq telearna «lazeyka» izdeydi. Bireuleri eski tәsilmen qazaq habarlaryn týngi 12-den tang atqansha qoyady. Endi bireuleri efirdi shalaghay audarmagha toltyrady. Keybiri aqsha ketirmes ýshin arhivte jatqan qyryq jylghy habarlardy kórsetedi. Keybiri (mine, keremet!) «sәlemetsiz be?!» degen bir auyz sózdi qazaqsha aitqan habardy baghdarlamagha «qazaqsha-oryssha», yaghny 50/50 dep kórsetedi. Pah, shirkin tapqyrlyq desenshi! Eger, alghashqy bir apta, ya bir ai, tipti sozylghanda Ýkimet pozisiyasy ózgerip ketkenshe, 50 payyzdan artyq efir qazaqshagha kóshse, onda bek quanyshtymyz. Onda qateleskenimiz. Biraq, 50-den kem emes degen norma qabyldanghaly qanshama jyl ótti. Alayda, M.Qúl-Múhamedten ózge osy talapty qatang qadaghalaugha alghan ministr siyrek. S.Sybanbaydyng «Datqa» jariyalanghan songhy maqalasyna qaraghanda, qazaq televiziyasy qazaq tili mәselesinde әli «túrghan jerinde jýgirip túr». Oryssha «Beg na meste» deushi me edi? Osy jerde bir eskere ketetin jayt bar. Óitkeni, Ýkimetting qazaq tili monitoringi men reyting agenttigining monitoringi arasynda aiyrmashylyq bar. Ýkimette qatelespesek, 1 maman 4-6 arnany jazyp alyp, kompiuterde tekserip shyghady. Agenttikte de osy tәsil, biraq nәtiyjede azdaghan auytqu bar. S.Zimanov Parlamenttegi bir mereytoylyq sózinde «kez-kelgen zang ózining әleuetin joyghanda, konseptualdy týrde qayta jazyluy kerek» degen edi. Bizdinshe, zandaghy tildik normalardy da qayta qaraytyn uaqyt jetti. Óitkeni, ministr mәlimetinshe, mektep oqushylarynyng 76 payyzy qazaqsha oqidy. Al, telearnany ýlkenderden góri balalar kóbirek kóredi. Sol sebepti 50-den kem emes degenshe, 75-ten kem emes norma mindettelu kerek. Al, halyqaralyq tәjiriybemen taza qazaqshagha kóship, qaysybir tilder tek jergilikti filialdar arqyly habar taratsa, onda búl elimizding órkeniyetke bet búrghany. Europa osy joldy ústanghan. Resey de. Qazaqstan sandyq telearnagha kóshudi jyldan jylgha shegerip keledi. Al, osy analogtyq taratudan sandyq taratugha kóshu barysynda reyting agenttikterge (0+) әr teledidardy respondent retinde avtomatty týrde qosudy mindetteytin norma kerek. Áytpese, taghy qisyq ainadan qisyq bet kórinedi. Al, sol sandyq kóshuge deyin keminde 5 jyl bar. Ol aralyqta Ýkimet balamaly reyting agenttigin qúrugha ahual qalyptastyruy tiyis. Onyng qúryltayshylary kim bolsa da, mәsele obektivti qadaghalauda, auditte. Reytingting auytqu yqtimaldyghy nólge úmtylmay, qazaq tilining mәselesi ózdiginen sheshilmeydi. Abai.kz