Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Birtuar 1477 1 pikir 29 Qantar, 2024 saghat 14:56

Amantay Sataevtyng tughanyna 90 jyl...

Almatyda 26 qantar kýni Últtyq kitaphanada jazushy Amantay Sataevtyng tughanyna 90 jyl toluyna oray arnayy is-shara ótti. Júrtshylyqqa qalamgerding ómir jolyn, shygharmashylyghyn arqau etken «Qazaqtyng túnghysh arhivariusy» atty derekti filim alghash ret kórsetilip, ózi qaytys bolghannan keyin otbasy mýshelerining әzirleuimen, mәdeniyet ministrligining qoldauymen jaryq kórgen múrasy tanystyryldy.

TANYTQYSh TUYNDYLAR
Amantay Sataevtyng jana kitabynyn
tanystyrylymyndaghy sóz

Jazushy, dramaturg, kinodramaturg, tarihshy, zertteushi, arhiv isining kәsiby mamany Amantay Raqymjanúly Sataevty kózi tirisinde júrt túla boyy túnghan ensiklopediya dep biletin, ony aramyzda jýrgen qúddy jandy, tiri ensiklopediya deytin.

Ol Mәskeudegi arhiyv-tarih institutyn bitirgen. Studenttik shaghynan-aq tirnektep qyzyqty derekter jinaumen ainalysqan. Keyinirek әdebiyet institutyn bitirgen. Sodan da shyghar, Ábekeng shygharmashylyghynyng ózegin múraghat qoynauynan tapqan qúndy jauharlarmen órudi maqúl kórgen qalamger edi.

Amantay Sataev aghamyz 2003 jyly, jetpisine eki-ýsh-aq ay qalghanda dýniyeden ótti. Sodan beride ótken jiyrma jyl ishinde, shýkir, onyng artynda qalghan múrasy jýielenip jaryqqa shygharylyp keledi. Mine býgin segizinshi kitaby tanystyrylmaq. Osy rette ghalamat zertteushi qalamger aghamyzdyng jariyalanbay kelgen júmystaryn qalyng oqyrman  nazaryna úsynuda eren enbek etken jengemiz Gýljangha, qaryndastarymyz Sәule men Janargha arnayy alghys sezimimizdi bildirudi paryzymyz dep bilemiz.

Búl orayda qadirmendi ghalym aghamyz Túrsynbek Kәkishevting «kezinde aty shyghyp, madaqtalghandardy jattap alyp qaytalay berudi únatamyz», al «eren enbek sinirip ketkenderding artynda qalghan múrasyna nazar audarugha dúrystap mәn bermeymiz» degen sózderimen boyymyzdaghy marghaulyqty әshkerelep, «joqtaushysy bolmasa danyshpannyng ózi de elene qoymaytyn» zamangha tap bolghanymyz jayynda tolghana kele, osynday kezde erekshe kózge týsetin shyn joqtaushy, naghyz kýresker, «ómir sorabyn birge keshken, talay azap-beynetti birge tartqan qazaqtyng bilimdi de ziyaly әielderinin» biri Amantay Sataevtyng jary Gýljan ekenine kózi jetkenin rizashylyqpen әngimelegenin atay ketu lәzim.

Taghy bir qabyrghaly qalamgerimiz, qadirli aqsaqal jazushymyz Ghabbas Qabyshúly Gýljan jengeyden estigen: «Amantaydyng arhiyvin aqtarghan sayyn eshqayda jariyalanbaghan qoljazbalary tabylady, bәrin de oqyp, tarih ýshin, ertengi úrpaq ýshin paydaly ekenine kóz jetkizip, qaytsem kitapqa ainaldyryp ýlgerem dep jýrmin» degen sózderin eske ala otyryp, Amantaydyng aruaghy Gýlekene de, әke jolyn qughan qyzdary Sәule men Janargha da riza ekenin aitady.  «Oqyrman bizding de riza ekenimizge shәk joq dep oilaymyn» deydi.

Ras sóz. Búghan osy uaqytqa deyin jaryq kórgen kitaptarymen tanysqan jandardyng eshqaysysy esh kýmәndanbaydy. Múnday razylyq sezimge barshany Ábekenning jana jinaghy da, sóz joq, bóley týsedi. Óitkeni ol ózining tarihy hikayalaryna, әpsanalaryna, әngimelerine, ocherkteri men surettemelerine, maqalalaryna, estelikterine arqau etken arhiv mәlimetterin jeke oi-pikirimen, kórkem tilimen órnekteydi de, tiyisinshe, oqyrmanyn jazbany týgel oqyp shyghugha tartady da otyrady.

Sataevtyng qalamyna baghzy zamanghy halyqtardyng úly qonys audaruy oryn alghan delinetin kóne ghún dәuirining ataqty túlghasy Attiladan bastap, qazaq handyghy, patshalyq zamany, odan bertingi sovettik kezenimizde ómir sýrgen ataqty túlghalar arqau bolghan. Ol zertteushilikpen izdenip tapqan deregin oqyrmangha tartymdy etip jetkizu tәsilin keremet mengergen qalamger. Júrtqa beymәlim múraghat derekterin qazaqtyng jyr-dastandarynda, auyzsha tarihta shertiletin oqighalarmen baylanystyryp, qajet jerlerinde bayyrghy jyr shumaqtaryn algha tartyp otyrady. Sonda onyng arhiv mәlimetterine sýienip jazghandaryna oqyrmannyng qyzyghushylyghy, әri senimi arta týsedi.

Amantay Raqymjanúlynyng qalamgerlik izdenisi, әr júmysynda әrdayym keltirip túratyn tyng oi-tújyrymdary zamandastaryn qatty qyzyqtyratyn. Onyng adamzat tarihyn, qazaqtyng kóneden bergi tynys tirshiligin múraghat qújattarymen dәiektep, dәleldi týrge әngimelegeninde, Ghabbas Qabyshúly aghamyzdyng aituynsha, tyndaushylary «sýiikti ústazynyng dәrisin tyndap otyrghan shәkirtshe» rahat sezimge bólenetin. Jeke arhiyvinde týrli qújattyng moldyghyna eriksiz tandanghan Ghabekeng ony múraghat múhityn kezgen muzykatanushy-etnograf Zataevich sekildi kóripti de, soghan tegin ýilestire qoyypty, yaghny birden Sataevich dep ataghan eken. Bilimdar, izdenimpaz arhivshi-jazushy jaydary kýlkisimen onysyna rizashylyghyn bildirse kerek.

Qolyna týsken bir derekting shyndyghyna jetu ýshin ol әldeneshe janama mәlimetterdi izdep tauyp, olardy bar qyrynan qarastyrudan, qily súryptau amaldaryn qoldanyp baryp qorytyndy jasaudan jalyqpaydy. Onyng osynday ghalamat izdengishtigine Tәttimbet Qazanghapov, Qúrmanghazy Saghyrbaev, Shoqan Uәlihanov, úly Abay, Maghjan, Jýsipbek, basqa da әigili kisiler turaly jazghandaryn oqyghanda eriksiz tәnti bolasyn.

Sóz joq, jazushy, tarihshy Amantay Sataevtyng shygharmashylyghy airyqsha tanymdylyghymen erekshelenedi. Ol ómirden ozghannan keyin jary Gýljan jәne qyzdary Sәule men Janardyng tynymsyz enbegi arqasynda júrtshylyq iygiligine ainalghan jeti jinaghy, sonday-aq qalyng oqyrmangha jol tartqaly  otyrghan osy segizinshi kitaby bizdi bir keremet qasiyetimen erekshe riza etedi. Búl qasiyet – barsha oqushysyn tarihty biluge, tarih arqyly әrkimning ózin-ózi otanshyldyqqa, otansýigishtikke tәrbiyeleuge úmtylysyn oyatuy der edik.

Bir nәrse anyq – jekelegen túlghalardyng ómir jolyn, tauarihyn qyzyghyp oqu ýlken tariyhqa eriksiz jeteleydi, yaghny  jazushy Sataev tuyndylary tarihtaghy úly adamdar jayynda manyzdy maghlúmat berumen ghana shektelmeydi, ótkenimizdi tereng biluge, tarihy kezender men oqighalar syryn jaqsy týsinuge jәrdemdesedi.

Kórkemdelgen tarihy derekterdi oqyrman jýregine jaqyn, tóte jolmen jetkizip otyrghan  Amantay Raqymjanúlynyng kitaptaryn oqyp ósken azamat erteng ghylymy tarihty da jalyqpay, jatsynday oqityn bolady, eng bastysy, býgingi tәuelsiz elimizding bilimdi, elin, jerin sýietin senimdi qúrylysshylary qatarynda bolady. Sataev shygharmalarynyng manyzy osynda. Halqymyzdyn, elimizding bolashaghyna qyzmet etetin kitaptardyng ómirge kelgeni qútty bolsyn, qadirmendi qauym!

Amantay Sataev kitaptarynyng tanystyrylymy. Sol jaqtan: Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, L. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining professory, filologiya ghylymdarynyng doktory Serik Negimov, jazushynyng júbayy Gýljan Sataeva, QJO basqarma tóraghasynyng orynbasary, aqyn Qasymhan Begmanov, QJO basqarma mýshesi, jazushy Beybit Qoyshybaev.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz

1 pikir