Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 4796 0 pikir 17 Qazan, 2013 saghat 03:17

Ábilseyit Múqtar. Abylay han jәne Ahmad shah

Býginde әlemning nazaryn audaryp, sayasi, әleumettik-ekonomikalyq jaghdayynyng túraqsyzdyghymen aty shyqqan Aughanstan XVIII ghasyrda Ortalyq Aziyada alyp el boldy degenge eshkim sene qoymas. Ózara ishki talas pen syrtqy kýshterding strategiyalyq  oiyndary әserinen soghystardan kóz ashpaghan aughandar qazirgi tanda shekarasy shektespegenimen Qazaqstan Respublikasymen senimdi qarym-qatynas ornatyp, elimizding qoldauyna ie bolyp otyr.  Múnday baylanystardyng tarihy ótken ghasyrlargha ketedi.

Býginde әlemning nazaryn audaryp, sayasi, әleumettik-ekonomikalyq jaghdayynyng túraqsyzdyghymen aty shyqqan Aughanstan XVIII ghasyrda Ortalyq Aziyada alyp el boldy degenge eshkim sene qoymas. Ózara ishki talas pen syrtqy kýshterding strategiyalyq  oiyndary әserinen soghystardan kóz ashpaghan aughandar qazirgi tanda shekarasy shektespegenimen Qazaqstan Respublikasymen senimdi qarym-qatynas ornatyp, elimizding qoldauyna ie bolyp otyr.  Múnday baylanystardyng tarihy ótken ghasyrlargha ketedi.

 Kóne tariyhqa nazar audarsaq, qazaq jәne aughan memleketterining diplomatiyalyq baylanystary XVIII ghasyrda-aq qalyptasqanyn bayqaymyz. Búl kezende Qazaq handyghy memlekettiligin saqtau jolynda kórshileri orys-kazaktary, qalmaq, bashqúrttarmen, Jonghariyamen arpalysyp jatsa, Aughan taypalary Aziyanyng úlan-ghayyr territoriyasyn biylegen parsy shahy Nәdir men Úly Mogholdar imperiyasynyn  qolastynan shyghugha qarsy kýresti bastaghan-dy. Tarihta aughan (pushtun) jerinde XVI ghasyrda hattak taypalary qúrghan  Akora, Teri, XVII ghasyrda  Afridiya, XVIII ghasyrdyng basyndaghy Qandaghar, Gerat tәrizdi úsaq-úsaq iyelikter bolghanymen, olardyng barlyghyn biriktiretin Durrany derjavasy (1747-1819 jj.) birtútas pushtundardyng basyn qosqan alghashqy tәuelsiz memleket ekendigi belgili. Aughan memleketining qúryluyna olardyng san ghasyrlyq kýresi men parsy imperiyasynyng kýireui yqpal jasady.  1747 jyly 20 mausymda Nәdir shahtyng qaza tabuy, Irannyng birneshe iyelikterge bólinui әserinen әsker qúramyndaghy aughandyq abdal taypalary zenbirekter bólimin basyp alyp, Horasannan Qandaghargha qaray jyljyp, 1747 jyly qazan aiynda Shiyr-Surh mazary  manynda Ahmad handy shah retinde saylady [Istoriya Afganistana s drevneyshih vremen do nashih dney / Otv. Red. Yu.V.Gankovskiy. –M.: Mysli, 1982.- S.125-127].

 Ahmad shah ózi parsy әskerining qúramynda aughan atty әskerin basqaryp, talay joryqtargha qatysty, tәjiriybe jinady. Aughandyqtar Nәdirge 1739 jyldyng mamyryna  deyin Indiyany birjolata baghyndyrugha kómektesti. Ýndi joryghynda Nәdir shah 90 myng әskerimen 340 myndyq ýndi әskerin talqandap, Aziyadaghy eng myqty memleketti qalyptastyrdy [Ábilqayyr han jәne  Nәdir shah / Á.Múqtar  // Otan tarihy. - 2012. - №1 (57).- 73-77 b.].  Nәdir shah әskeri 1740 jyly tamyz aiynda Búhara, Hiua handyqtaryn baghyndyryp,  Qazaq handyghy territoriyasyna kelip tirelgen-di. Ony eskergendikten de qazaq elining jauapkershiligin arqalaghan Ábilqayyr han 1740 jyly 19 tamyzben 1 qyrkýiek aralyghynda Orynborda ótken qazaqtyng barlyq beldi túlghalary (Ábilmәmbet han, Abylay, Núraly, Erәli súltandar, Eset, Bókenbay, Qútyr, Jәnibek, Bógenbay batyrlar t.b.) qatysqan qazaq-orys kelissózine barmay, aldyn-ala Aral tenizine qaray attandy. Ábilqayyr hannyng kezdesuge qatyspau turaly batyl sheshimin ýstirt tong pishuge ýiir Resey tarihshylary onyng jeke basynan izdep, ishki alauyzdyq әserinen degen qorytyndygha keledi [Nachalo orenburgskoy istoriy (Sozdanie Orenburgskoy guberniy v serediyne XVIII v.). / D.Safonov. –Orenburg: Izd-Vo «Orenburgskaya guberniya», 2003. - S.64]. Shynyn aitqanda mәsele basqada edi. Ábilqayyr hannyng aldynda elding ontýstigindegi jaghdaydy retteu, shahpen kelisimge kelip, ózara qyrghyndy toqtatu mindeti túrdy. 1740 jyly 8 qarashada Ábilqayyrdyng Nәdir shahqa jibergen alghashqy elshilerining qúramyna senimdi adamdarymen birge ózine kelgen orys elshisi geodezist IY.Muravindi jәne  qaraqalpaqtan, araldyqtardan 4 adamdy engizedi. 9 qarashada han elshilerin parsy shahy  qabyldady [KRO-1, S.178-179].  Búl bastama ontýstiktegi qauipting aldyn aldy. Mine, osylaysha bastalghan diplomatiyalyq qarym-qatynas keyin jalghasyn tapty. Jana elshilikke bir kezde Hiuany biylegen Batyr hannyng úly Qayyp súltan tartyldy. Qayyp Hiuany 1715-1728 jyldary biylegen Sherghazy hannyng qyzynan tughan bolatyn[RISSM. 122 q.,122/1 t., 1747, 3 is, 265 p.]. Olay bolsa sóz joq, Qayyp Hiua handarynyng jiyeni retinde onyn  mәselesimen shúghyldanugha tolyq qúqyly edi. Qazaq-iran qarym-qatynasy barysyn jiti qadalaghan N.P.Rychkov «Parsynyng patshasy Hiua iyeligine deyingi jerlerdi jenip kelip, búl jerding astanasy Hiua qalasyn da alghan. Osy kezde Batyrdy qamqorlyghyna aludy súrap, qazaq hany Ábilqayyr Qayypty Nәdir shahqa elshi qylyp jibergen»,- dep anyqtay týsedi [Kapitan jazbalary  / P.IY.Rychkov, N.P.Rychkov. -  Almaty: Ana tili, 1995. -85-86b.]. Sonymen Qayyp Batyrúly Ábilqayyr tapsyrmasymen, bizdinshe, 1745 jyldyng kókteminde Nәdir shahqa attanghan. Ony osy jyly jazda Ábilqayyr hangha Hiua elshileri Qúdayberdi inaq pen Qútly molda әkelgen parsynyng әsker basy, Hiualyq Uәiisqúl mihtyardyng hattary aighaqtaydy. Nәdir shah 1745 jyly 5 mamyrda Ábilqayyr hangha «bizben kelise otyryp, iomut halqyna soqqy berudi súraysyz, sonymen birge marqúm Sherghazy handy mysalgha ala otyryp, Qayyp súltandy jәne basqalaryn handyq taqqa qoygha bolatyndyghyna ýmittenesiz, bizding әuelden sizge qayyrym kórsetu oiymyz bar»,- dese, Hiualyq Uәiisqúl: «Sizding jibergen elshileriniz shah qyzmetinde bolyp, shahtardyng shahy olargha kóptegen meyirim kórsetti»,- dep habarlaydy [RISSM. 122 q., 128/1 t., 1745, 3 - is, 132,142 p.]. Qayyp bastaghan elshilikting sәtti qabyldanghanyna kóz jetkizgen Ábilqayyr han 1746 jyly óz elshisi  Aqmyrza arqyly parsy shahyna taghy hat joldaydy. Han: «eger orystar tarapynan qysymgha týsse, olardan qorghanu maqsatynda Hiua iyeligindegi Besqala qalashyghyn ózine berudi» ótinedi. Aqmyrza Iran jerinde  Qayyp súltannyng shah senimine ie bolghandyghyn anyqtady. Búhara handary Ýbaydolla (1702-1711), Ábilpeyiz (1711-1747) sarayynda kitaphanashy bolghan Múhammed Vafa ibn Múhammed Zahir Karminagy (Kazy Vafa) «Tuhfat al-hani» («Han syilyghy» nemese «Tarihy Rahim han») enbeginde Qayyptyng osy kezendegi ómiri men qyzmetin tolyq ashyp kórsetedi. Enbekten Qayyptyng shah búiryghy boyynsha ataqty Firdousy aqynnyng otany Horasandaghy (Iran) Tue qalasynda qyzmette bolyp, onyng senimine ie bolghanyn bayqaymyz [Kazahstan y Buharskoe hanstvo v XVIII – per. poloviyne XIX v. / J.M.Tulibaeva. - Almaty. Dayk-Press, 2001.- S. 45-50]. Qayyptyng Hiua taghyna otyryp, Horasan qoldauyna ie boluy qazaq handarynyng syrtqy sayasatyndaghy bir ghana Reseymen shektelmegendigin, olardyng qay uaqyttada kóp vektorly sayasat ústanghandyghyn dәleldeydi. Múnday sayasatty jalghastyrghan Ábilqayyrdyng sәtti diplomatiyasyn 1747 jyly 20 shildedegi Nәdir shahtyng jәne 1748 jyly 15 tamyzdaghy ózining ólimi ghana toqtatty.

     Sonymen Qazaq handyghynyng ontýstiginde XVIII ghasyrdyng ortasynda Iran imperiyasyn auystyrghan jana Aughan memleketi dýniyege keldi. Tәuelsiz memleket bastauynda túrghan abdal taypalary óz atauyn durrany (inju-marjan) dep ózgertse, Ahmad durr-durran (inju-marjannyng asyly) degen ataqqa ie bolady. Sodan shah 1750 jyly býkil aughan jerin baghyndyryp, 1750-1754 jyldary Horasandy, Pandjabty, Kashmirdi, keybir ózbek iyelikterin jaulap alyp, 1761 jyly Dely qalasyna jaqyndaydy. Durrany derjavasy alyp memleketke ainalyp, Orta Aziya, Iran, Shyghys Týrkistan elderin Ontýstik Aziya memleketterimen baylanystyratyn iri sauda-sattyq torabyn iyelendi.  Durrany imperiyasy 2100 myng sharshy shaqyrymgha sozylyp, Fransiya, Italiya, Ispaniya jәne Úlybritaniyany birge qosqandaghy auqymynan da asyp týsti. Zamandastarynyng pikirinshe, Ahmad osynsha eldi 80 myng túraqty, 200-300 myn  jinap alynghan jaldamaly әsker, 2 myng jenil  jәne 40 auyr zenbirek kýshimen baghyndyrdy.  Aughandyqtar artilleriyalyq qarudan basqa atqan oghy 1 shaqyrymgha jetetin «erade-ban» raketalyq qondyrghylaryn paydalandy [Armiya y voennaya sistema shahov Durrany / Yu.V.Gankovskiy // Indiya y Afganistan. Ocherky istoriy y ekonomiki. –M.: Izdatelistvo Vostochnoy liyteratury, 1958. -S.62,70-71]. 1760 jyldary Aughanstan memleketinin, ony biyleushi Ahmadtyng eng kýsheygen kezeni edi.  Osy tústa onyng memlekettik mýddesi shyghystaghy kelesi bir alyp el Qytaymen toghyspay qaldy. Onyng negizgi sebebi Qytaydyng Jonghar memleketin jer betinen joyyp, әskery kýshterin ontýstik-batysqa, músylman elderine qaray baghyttauy edi. Ortalyq Aziyadaghy sayasi-ekonomikalyq ahual týbirimen ózgeriske úshyrady. 1756-1757 jyldary qazaqtar, 1758-1759 jyldary qyrghyzdar, ózbekter qytay әskerlerimen betpe-bet soghysty. Qazaq ýshin tyghyryqtan shyghar joldy izdegen Abylay han «Ata-babamyz Esimhan men Jәngirhannan beri Jýngomen habarlasa almadyq» dey kele, endigi jaghdayda ortaq kelisimning manyzdylyghyn Qytay patshasyna joldap, qazaq-qytay baylanystarynyng jana kezenin qalyptastyrdy [Tarihy zertteuler: Shejirelik derekter / N.Múqametqanúy. –Almaty: Jalyn, 1994. -66-67 b.]. Qytaylyqtar osy sәtte bir kezende Jonghariyagha baghynghan Shyghys Týrkistanda da batyl qimylday bastady. Sh.Uәlihanov Qashqargha sayahatynda «Batysynda Bolor qyrattary jәne Tyani-Shanimen, ontýstiginde Kuen-Lunmen, shyghysynda mongholdyq Goby shólimen shektelgen aumaqtyng әli kýnge belgili-bir atauy joq. Elding shyghysynda búl jerler AltyshaHar – alty qala, Úighyrstan, nemese Qashqar dep atalsa, Europada ol Kishi Búhariya, Shyghys Tatariya, Shyghys nemese Qytay Týrkistany atymen belgili, keyde Qashqariya dep te ataydy» degen toqtamgha kelgen-di [Qashqargha sapar úiymdastyru turaly jazbalar  // Kóp tomdyq shygharmalar jinaghy / Shoqan Uәlihanov. –Almaty: «Tolaghay grupp», 2010.T.3. - 8b.]. Shyghys Týrkistan manichjur-qytay biyleushileri ýshin Orta Aziyany baghyndyru josparyndaghy plasdarm boldy. Olardyng jaulap alushylyq әreketterine birden-bir qarsylyq tanytqan músylman dinining ókilderi  qojalar bolatyn. 1759 jyldyng basynda Jihan qoja (bir derekte Jahangiyr) Orta Aziya men Qazaqstangha ýmit artyp, adamdaryn jibergen. Qoja elshilerining Orta jýzge kelgenin kórgen orys kópesi U.Sengshev Jihannyng tashkenttiktermen kelisimge kelgenin habarlaydy. Qytaydyng josparly ekspansiyasynan Resey de shoshyndy. Sondyqtan Orta Aziyadaghy músylman halyqtarynyng Qytaydyng jaulap alushylyghyna qarsy bastalghan  ózara kelisimderin paydalanu ýshin Resey baryn saldy. 1759 jyly Núraly han janynda bolghan kapitan Tevkelev orys ýkimetine «qytaylyqtar «Yarkendti, Qashqardy, Tashkentti baghyndyrdy» dep estigendigin habarlaydy.  Múnday habardan song Resey sayasatkerleri qazaqtargha «jana qorqynyshty» jiyi-jii jetkizip, olardy Qytaygha qarsy dayyndau ýshin «sposobnym chelovekam nemedlenno y cherez  to vzyati by povod po uslovii s nim hanom o podviyjeniy kirgizov protivu kitaysev y mungalov» degen sheshim shygharyp adamdaryn qazaq handaryna atandyrady [OROMM. 3 q., 1t., 52 is, 1, 13p.].   1759 jyly jaz ailarynda qazaq dalasyna jogharydaghy tapsyrmamen kelgen  M.Arapov Ábilmәmbet, Abylay handargha Shyghys Týrkistannan jana elshilerding kelgendigin habarlap,  «qojalar hannan qoldau súrady. Qazaq biyleushileri ótinishti qabyldaghanymen, «aldymen úighyr bekteri ózara qyrghyndy toqtatyp, kelisimge kelsin» degen talap qoyghandyghyn anyqtaydy [Mejdunarodnye otnosheniya v Sentralinoy Aziy v XVII – per. poloviyne XIX v. / B.P.Gurevich. -  Vtoroe, dopolnennoe izdaniye. –M.: Nauka, 1983. - S.181-182]. Qazaqtardyng múnday talaby zandy sanaldy. Óitkeni Shyghys Týrkistandy biylegen qojalardyng ózderi 1755 jyldan bastap ekige bólinip, ózara talasty qyzdyrghan edi. Sh.Uәlihanovtyng anyqtauynsha, qojalardyng bir toby «aqtaulyqtar» últtyq erkindikti qoldasa, ekinshileri, «qarataulyqtar» qytaylar jaghyna shyqqandar bolatyn. Aqtaulyq qojalardy Qashqar, Yarkend, Ýsh-Túrfan, Aqsu túrghyndary, qarataulyqtardy túrfandyqtar, komuldar t.b. qoldaghan.  Buhan ad-Din qoja qytaylyqtar kómegimen  1756 jyl basynda Jaqiya qojany jenip, Qashqar men Yarkentti iyelenedi. Alghashqy jenisti aqtaulyqtar mýddesine paydalanghan Burhan ad-Din Jonghariyadan qashyp kelgen bauyry Jahangirmen birge halqyn qytaylyqtargha baghyndyrmay óz sondaryna erte bastaydy. Aghayyndy qojalardyng ataghy osy azattyq ýshin kýrespen shyqty. Azattyq ýshin kýresti kezinde jongharlargha qarsy bastaghan olardyng әkesi  Mahmud qoja 1755 jyly qaza tapqan-dy.  Ishki tartystyng arty sozylmaly soghystargha úlasty.  Sonyng kesirinen Qytay 1759 jyly tamyzda 30 myng әskerimen Yarkentti, Qashqardy baghyndyrdy. Aqtaulyq qojalardyng Shyghys Pamirge, Badahshangha ótu jospary jýzege aspay qalady.    Orys zertteushisi V.V.Grigoriev «Qytay yqpalymen Badahshan biyleushisi Súltan shah beldi qojalardy shaqyryp, olardy óltirip,  bireuining basyn Ching patshasyna joldady. Qashyp qútylghan Múhammed Emin qojanyng úly Ay qoja Kabulge kelip, Ahmadtan kómek súraydy. Sodan Ahmad әskerimen Badahshandy baghyndyryp, Súltan shahty jazalady» dep týiindeydi [Vostochnyy ily Kitayskiy Turkestan  / V.V.Grigoriev. -SPb.,1873.-S.355]. Zertteushi pikirin Qytay derekteri de quattaydy. Qojalardyng Shyghys Týrkistannan kýshpen yghystyrylyp, tolyqtay Qytay biyligining ornauy  kórshi memleketterge әserin tiygizdi.  Ony Qúlsary batyrdyng «Qytaydyng jospary Ýlken Búhara men Hiuadan әri qarayghy jerlerdi basyp alu boldy» degen týiini aighaqtaydy [RISSM. 122 q., 122/1 t., 1760, 4 - is, 73 p.]. Osynday asa kýrdeli kezende, shyghystanushy V.S.Kuznesov, Abylay hannyng Qoqan biyleushisi Erdene bi, qyrghyzdar,  úighyr bekterimen ózara baylanystaryn jazghanymen, onyng Qytaymen qarym-qatynasty shiyelenistirmeuge asa ýlken mәn bergenin kórsetedi [Imperiya Sin y musulmaniskiy mir (K voprosu o musulimanskoy rekonkiste e Sentralinoy Azii) (elektrondyq resurs) / V.S.Kuznesov  //Musulimanskiy  mir Vostochnogo Turkestana.Uighur.narod.ru/uigur2/article29b.hkopiya ]. Mine osynday sәtte Durrany imperiyasynyng shahy Ahmad pen qazaq handarynyn, Orta Aziya handyqtary arasyndaghy diplomatiyalyq qatynastardyng erekshe kýshengi zandy edi. XVIII ghasyrdyng 60-jyldarynyng basynda-aq Abylay han Orta Aziyanyng biyleushilerine, Ahmad shahqa elshiler jiberip, Qytay ekspansiyasyna jol bermeu mәselesin kótergen. 1762 jyly Aughan shahy qazaqtyng bas hany Ábilmәmbetke joldaghan hatynda  Abylay hannyng jaghdaydy taldaghan hatymen tanys ekendigin, sonyng әserimen Qytaygha elshilik jiberetindigin ashyq aitady. Ábilmәmbet hannyng hatshysy Babazyannyng Abylaygha jetkizgen hatymen orys tynshysy F.Gordeev te tanysyp ýlgeredi. Tynshynyng 1763 jyly 3 qazanda Reseyge joldaghan hatynda Abylay men ózge biyleushilerding Ahmadqa Badahshanda óltirilgen qojalardyng úldaryn jiberip, kómek súraghandyghy belgili bolady. Sodan shah qoldau bildirip, qojanyng úldaryn әkeleri ornyna taghayyndap Qashqargha keyin qaytarghan eken. Osynday kelisimderden song Aughan shahy óz elshilerin Qytaygha attandyrady. Aughan elinen habar alghan Qytay patshasy 1762 jyly 18 qarashada arnayy búiryghymen shekara basshylaryna «aughandyqtardyng alghashqy elshiligi ekendigin, olardyng ýlken, әri birtútas memlekettigin» eskertip, olargha erekshe qúrmet kórsetudi tapsyrady [Mejdunarodnye otnosheniya v Sentralinoy Azii. XVII-XVIII vv. Dokumenty y materialy. Kniga 1-2. –M.: Nauka, 1989. -№215,219].  40 adamnan túratyn aughan elshiligi Qútshymyr hannyng basshylyghymen 1762 jyldyng kýzinde Qytaygha baryp, Sin imperiyasynyng Ortalyq Aziyanyng Soltýstik-batys aimaghyndaghy jaulaushylyq sayasatyna qarsylyq bildiredi. Osy elshilik Pekinge bara jatqanda jәne 1763 jyly kóktemde qaytar saparynda qazaq handaryn, el iygilerin qosyp, Ahmad shahtyng josparymen tanystyrady. Aughan basshysy qazaq hany taghy da Abylaygha arnayy hat joldaydy. Hatynda soghys bola qalghan jaghdayda әskery odaq qúru, Qytay әskerlerine azyq-týlikpen, kólikpen kómektespeu jóninde ashyq aitylghan [RISSM  27 q., 27/1 t., 1763-1766, 1-is, 27-p]. 1763 jyldyng alghashqy jartysynda Ahmad shah Sin imperiyasymen soghysqa shynymen-aq, әzirlik jýrgizip, qazaq dalasyna, Hiua, Búhara jәne Qoqangha әskery odaq qúru niyetimen jana elshilikter jiberedi. Aughan mәselesinde qazaq biyleushileri ishki birlikti saqtady deuimizge әbden bolady. Aughan elshileri Ábilmәmbet han arqyly Kishi jýz hany Núralygha da habar salyp, soghys bola qalghan jaghdayda әskerine kómek aludy josparlaghan. Eger azyq-týlik, jylqylarmen kómek kósetilse mol altyn, kýmis tólenetindigi jóninde uәde de berilgen [KRO-1, S.670-671]. Qazaqtyng bas hany Ábilmәmbet «jasynyng ýlkendigine qaramastan» Núraly hanmen ýnemi baylanys ústaghan. Tipti Núraly han adamdary  aughan elshisi Qútshymyrmen kezdesip, odan Qytay patshasynan Ahmadqa elshiler shyqqandyghymen habardar bolghan. Aragha uaqyt sala Ábilmәmbet han Baytúrghan bastaghan elshiligin Ahmadqa jiberedi. Osy tústa Qoqan biyleushisi Erdene de aughan elshilerining kelip, ózara kómek mәselelerin talqylaghanyn Abylaygha habarlaydy. 1763 jyly jazda Erdene bek elshileri Ábilmәmbet hangha da kelgen [Mejdunarodnye otnosheniya v Sentralinoy Azii. XVII-XVIII vv. Dokumenty y materialy. Kniga 1-2. –M.: Nauka, 1989. -№222,223].  Kóp úzamay Ábilmәmbet han qazaq-aughan mәselelerin talqylau ýshin ýsh jýzding beldi túlghalaryn qosqan kenesti Týrkistanda úiymdastyrghan. Qúlsary batyrdyng anyqtauynsha oghan 6 myng adam jinalghan. Keyin belgili bolghanday kópshilik aughan-Qytay arasynda soghys bola qalsa, qazaqtar Ahmad shahty qoldaydy degen sheshim qabyldaghan [RISSM 122 q., 122/2 t., 1762-1775, 14 is, 198 p.; Iz istoriy Kazahstana XVIII veka (O vneshney y vnutrenney politiyke Abylaya) / R.B.Suleymenov, V.A.Moiyseev.  –Alma-Ata: Nauka, 1988. –S.104-105].  1763 jyly qazaq dalasynda bolghan orys tynshylary kópester M.Vozmilov, Kuznesovtar Súltanmәmbet súltan jәne Qúlsary batyrmen kezdesip,  Qazaq handyghynyng aughandarmen  aradaghy baylanysyn aiqyn sezingen. Degenmen olar Abylay hannyng Qytaygha da elshi jibergendigin de anyqtaydy. 1764 jyly 15 nauryzdaghy Sibir shebi әskerlerining qolbasshysy I.IY.Shpringer esebinen Sankt-Peterburgke Abylay súltangha 20 adamnan túratyn aughan elshiligining kelgendigi belgili bolady. Ahmad shahtyng Abylaygha jazghan hatynda Syanilungha qúramynda 40 adamy bar elshilik jibergeni jәne oghan: «Boghdyhannyng músylman dinindegi halyqtar men Qashghar, Jarkent sekildi basqa da osynday elderge biylik jýrgizuge eshbir qúqy joq», — dep eskertkeni jazylghan [RISSM 122 q., 122/2 t., 1763, 2-is, 8-p].  Múnyng barlyghy qazaq biyleushilerining Qytaydyng jaulap alushylyq sayasatyn diplomatiyalyq jolmen sheshuge úmtylghandyghyn jәne ony jýzege asyru ýshin kórshiles músylmen elderimen tyghyz kelissóz jýrgizgendin dәleldeydi. Sol kezenge deyin eki alyptyng – Resey men Qytaydyng ortasynda el tәuelsizdigin saqtau jolynda kóp vektorly baghyt ústanghan Qazaq handyghy qiyn-qystau sәtinde kýsheygen Aughan shahymen de sayasy diplomatiyalyq qatynas ornatty. Onyng nәtiyjesi aughan elshilerining Qytaygha, Qazaqstangha, Qoqan handyghyna, ózge de músylman halyqtaryna baruy bola alady. Qazaqtar bir sәt Qytay baghytyn úmytpady. 1762 jyldyng qyrkýieginde Abylay hannan Dәuletkerey súltannyn, 1763 jyly aqpanda batys qazaq Ýrgenish elshisi Seytqúl, Kishi jýzden Núraly hannan Ýkibas Bolattyn, 1764 jyly sәuir aiynda Ábilmәmbet hannan Qanjyghaly bastaghan 22 adamnyng Qytay patshasymen kezdesui birtútas memlekettilikti saqtaudan tuyndaghan qadamdar bolatyn. Bir qyzyghy qazaq elshilerimen birge 1763 jylghy saparda Qoqan elshisi Babashyq, úighyrlardan Áshimbek, Ákebekter erip barghan. 1763 jyly aqpanda Núraly hangha joldaghan Ejen patshanyng hatynan Badahshan, Qoqan, Búirat, Orta jýzding qazaqtarynyng birlesken sayasattaryn bayqauymyzgha bolady [100 qújat (Qazaq handyghy men Ching imperiyasy arasyndaghy qarym-qatynastargha baylanysty qújattar). –Almaty: Sanat, 1998.- 58,62-65 b.]. Qytaydyng kelesi bir dereginde 1763 jyly 11 aqpanda «Aughan elshisi Qoja-Mirhat, Badaqshan elshisi Abdul-Hamza, Qoqan elshisi Babashyq, Batys Qazaq Ýrgenish taypasynyng elshisi Seyitkerey, Kishi jýz taypasynyng elshisi Ýkibas, Bolat jәne «Huey bu» Qashqar qalalarynyng ýshinshi dәrejeli әkim-begi Aqbek qatarlylar patshagha sәlem beru ýshin «U meni» -ning aldynda patshany kýtti», al 1763 jyly 17 aqpanda atalghan elshilerge qonaqasy berildi, 1763 jyly 21 aqpanda elshiler qúrmetine arnap arnayy әskery sheru ótkizildi degen joldardy kezdestiruge bolady [Qazaqstan tarihy turaly qytay derektemeleri. II tom. Súnghatay S., Ejenhanúly B. Tarihiy-mәdeny jәdigerler. –Almaty: Dayk-Press, 2005. - 60-61 b.].  Sonau alystan Kishi jýzden kelgen elshilerdi Qytay kensesi «Ong bólik qazaq Kishi jýz Núraly», «Ong bólik qazaq Kishi jýz Batyr», «Ong bólik qazaq Ýrgenish», dep bólip jazyp, «olardy bizge baghynushylar» dep anyqtaghanymen qazaqtar ýshin basty maqsat ózining birligin kórsetu, sauda-sattyq jasau, senimdi diplomatiyalyq kelisim ornatu bolatyn. Qazaqtar osy joly tek óz birligin ghana dәleldep qoymady, sonymen birge ózimen kórshiles músylman elderinen de elshilerdi ertip keldi. Áriyne olardyng ishinde aughan elshilerining birge boluy kózi qaraqty Qytaygha әser etpey qoymady. Qytaylyqtar da olardyng múnday ózara kelisken qadamdaryna әrdayym qauiptene qarady. Mәselen, Abylay han  men Erdene bek arasyndaghy elshi almasulardy estigen boyda «Soghan qaraghanda bir-birimen astasuy bar kórinedi. Jansyz salu arqyly olardyng arasyna qyzghanysh týsiru kerek» degen tapsyrmalar berilgen [100-qújat... 65-66 b.]. Qytay patshasy Ahmad elshilerining «músylmandardy qorghauyna» menmensy qaraghanday synay tanytty. Elshilik saparyn saralaghan orys tynshylary keyin «aughan elshisi layyqty qabyldanbady»,  Qytay eshkimnen qoryqpaytyndyghyn mәlimdedi degen qorytyndy jasaydy. Qytay elining mәlimdemesine qaramastan  Ahmad shah músylman elderi biyleushilerimen birlesip bolashaq soghys mәselesine dayyndyqty jalghastyrghan. Shah qazaq handaryna qayta-qayta elshi salyp soghysqa qajetti azyq-týlik, jylqylar әzirleudi tapsyrghan. Tynshy Q.Qazanbaevtyng habaryna sensek, músylman elderi shahtyng úsynysyn qoldaghan. Aragha uaqyt sala orys tynshylary «soghys shamamen 1764 jyly kóktemde bastalady, shah 100 myng әskerdi dayyndap, Búhara shekarasyna ornalastyrdy» degen aqparatty Reseyge jetkizedi. 1764 jyly tamyz aiynda úighyr bekterinin  shahtan Qytaydan qorghanugha kómek súraghany dәleldenedi [Mejdunarodnye otnosheniya v Sentralinoy Aziy v XVII – per. poloviyne XIX v.  S.185-188]. Osynday týrli habarlargha qaramastan músylman elderining qytaymen aradaghy shiyelenisi soghysqa úlaspady. 1764 jyldyng ayaghynda Aughanstanda bolghan orys elshisi B.Aslanov  Qytay baghytyna aughan әskerinin  attandyrylmau sebebi Ýndistan sikhtarymen bolghan soghysta shah qobasshysy Jehannyng 60 myndyq qolynyng jenilui dep  anyqtady [Missiya Bogdana Aslanova v Afganistan v1764 godu / Yu.V.Gankovskiy   // Sovetskoe vostokovedeniye. -1958.-№2.-S.83-85]. Sonymen Ortalyq Aziyadaghy músylman memleketterining Sin imperiyasymen teke-tiresi beybit týrde sheshildi. Qandy qyrghyndy qazaq ta, ózbek te, qyrghyz da qalamady. Sonyng jolynda jasalghan ishki kelisimder men diplomatiyalyq qarym-qatynastar әserimen Qytay Shyghys Týrkistannan әri asa almady. Aughanstandy arqa tútqan aziyalyq elderding 1760 jyldardaghy birlesken sayasatyn kezinde Sh.Uәlihanov «orta aziyalyq biyleushiler biraz uaqytqa ózara talas-tartysty úmytyp,  odaq qúrady, onyng basshylyghyna Qandaghardyng biyleushisi Ortalyq Aziyanyng eng quatty biyleushisi, Durrany әuletining negizin qalaushy Ahmetti saylady», «búl odaq esh nәtiyjesiz ayaqtaldy, degenmen onyng manyzy, Qytaydyng óz shekarasyn jongharlargha tәueldi bolghan Tashkent, Sayram, Sozaq pen Týrkistangha deyin taratpaq bolghan pighyly toqtatyldy» dep baghalaghan-dy [Qashqargha sapar úiymdastyru... 138-139 b.]. Shoqannyng pikirinning dúrystyghyn býginde qyrghyz tarihshylary da  tolyghymen qoldaydy [Istoriya kyrgyzov y Kyrgyzstana: Uchebnik dlya vuzov /Otv. red.akad. V.Ploskiyh; NAN KR, Kyrgyzso-Slavyanskiy uniyversiytet. -4-e izd. Dorabot.. –Bishkek: Iliym, 2003.-S.150]. Soghan qaramastan 2010 jyly jaryq kórgen akademiyalyq «Qazaqstan tarihy» 1760 jyldary músylman elderi arasynda bolghan ózara kelisimderdi esh dәlelsiz «60-jyldardyng ekinshi jartysyna» jyljyta salghan [Qazaqstan tarihy (kóne zamannan býginge deyin). Bes tomdyq. 3-tom. –Almaty: «Atamúra», 2010.-252 b.]. Múraghattyq qújattar jәne mәselemen tereng tanys jogharydaghy zertteushiler ózara kelisimning 1760-1765 jyldar aralyghynda jýzege asqanyn jәne birlesken diplomatiyalyq sayasat arqyly soghystyng toqtatylghandyghyn dәleldeydi. Múnyng ózi de sol zaman ýshin ýlken jenis bolatyn. Al qazaq, ózbek, qyrghyz, úighyr bauyrlaryna qoldau kórsetip, elshilik attandyrghan, Qytay nazaryn audartyp, Abylay hanmen senimdi baylanysta bolghan Ahmad shah tarihta «músylmandardy qorghaushy» retinde qaldy. Al qazaq biyleshilerinin, sonyng ishinde Abylay hannyng kórshi eldermen jýrgizgen sarabdal sayasaty XVIII ghasyrda birtútas eldikti, memlekettilikti, últymyzdy saqtady. Qazirgi tanda eki memleket arasyndaghy osynday senimdi qarym-qatynastar tarihy óz zertteushilerin kýtude. Býgingi memlekettik dengeydegi últ tarihyna degen jana kózqaras pen shetelderden әkelinip jatqan myndaghan qújattar búl mәselede de janalyqtar men tyng tújyrymdar jasaugha kómektesedi degen senimdemiz.

 

Abai.kz

 

0 pikir