(Aqyn Aqberenmen postmoderndik syrlasu)

Birinshi týnning syry

 

Týn jәne Týs... Basqa eshtene joq. Birinshi týn men Tanghy eles qana bar.

Jana joq, eskining janasha týrlenui ghana bar... onyng qalay bolatyndyghyn Abaydan asyp әli eshkim qazaqqa týsindirip bere alghan joq. Bere almaydy da...

Qazaq ghalymdaryn úiqysynan shoshytyp oyatu ýshin qúlaghyna, qazaq aqyndaryna qamshy bolu ýshin shabytyna bir ghana siqyrly sóz kerek. Ol – “postmodernizm”! 

(Aqyn Aqberenmen postmoderndik syrlasu)

Birinshi týnning syry

 

Týn jәne Týs... Basqa eshtene joq. Birinshi týn men Tanghy eles qana bar.

Jana joq, eskining janasha týrlenui ghana bar... onyng qalay bolatyndyghyn Abaydan asyp әli eshkim qazaqqa týsindirip bere alghan joq. Bere almaydy da...

Qazaq ghalymdaryn úiqysynan shoshytyp oyatu ýshin qúlaghyna, qazaq aqyndaryna qamshy bolu ýshin shabytyna bir ghana siqyrly sóz kerek. Ol – “postmodernizm”! 

IYә, osy bir qazaq ýshin mýldem týsiniksiz, alash balasy ýshin onsha úghynyqsyz “Postmodernizm” aqyndarymyzdyng zamanalyq pәlsapalyghynyng sinoniymine ainalyp otyr, onyng mәnin úghynu tek buaz qúrsaq Otandyq ghylymda tolghaghy jetip әli kýnge ómirge kele qoymaghan  poststrukturalizm, dekonstruksiya men grammatologiya arqyly naqtylana týsedi. Eger atalghan ghylymy aghymdar men ilimder qazaq mәdeniy-ruhany kenistiginde ýstemdik qúrar bolsa: 1) qazaq filosofiyalyq postmodernizmning ómirge keluining tarihy alghysharttaryn; 2) alashtyng zattyq-oqighalyq әlemindegi dekonstruksiya prosesteri men amal-tәsilderin jәne sonday-aq, adamy deantropologizasiyany; 3) jana aqparattyq-virtualdy ontologiyanyng qúrylymyn (týzilimin); 4) Ghalamdardyng koevolusiyalary jәne Alash әlpetti Homo vitae sapiensting óz tóltumalyghynyng saqtaluy problemalary syndy tórt mәselening basyn ashyp alar edik-au, bauyrym! 

Osy sony soqpaqqa bastar jol bauyrym Aqberenmen postmoderndik ghayyptyq syrlasugha úlasty.

Til adamgha jýregining týkpirinen shyqqan sezimi men oiyn júrtqa jetkizu ýshin berilgen. “Til sózdi biylemeydi, óitkeni, sóz jýrekten shyghady”,- deydi alash dýniyetanymy. El tyndaytyn sóz aitu ekining birining qolynan kele bermeydi. Mening búl eles jazbama sózin el tyndaytyn jan turasynda, aghanyng bauyrmen sanalyq syrlasuy týrinde stilider almaghayyptyghy ózek bolyp jazylyp otyr. 

Osy orayda Aqberenning әlemin ashu ýshin ústanghan baghytymyz eshbir jaghdayda tarihiy-әdeby emes, qayta oqyrmangha birjaqty nazariy-әdeby zertteudi úsynu bolyp tabylady. Onyng ýstine búrynghyday bir ghana últtyq әdebiyetting shenberinde shyrmalyp qalmay, Aqberen shygharmashylyghyn qarastyru barysynda nazariyattyq sipattaghy әlem әdebiyetining belgili bir saladaghy mysaldaryna jýginip otyramyz. Maqalada keltiriletin keybir nazaryattyq konsepsiyalar ýshin alghan mysaldarymyz ne myqty, ne osal shyghyp jatsa, ol ne mysaldyn, ne tújyrymnyng nasharlyghynan emes, qayta bizding mәtindik kenistiktegi haosqa úshyraghan әlemge úshar shyng basynnan ba, әlde qúz jiyegindegi shynyraudyng shetinen be, qaysynan kóz tikkenimizden tuyndaytyn dýniye.

Ghalym retinde úsynyp otyrghan pikirlerimiz mәtin saraptamasyna qatysty. Qazir qazaq әdebiyettanuynda әdeby kórkem mәtinning әleumettik qyzmet atqaratyn mәdeny fenomen bolyp tabylyp, belgili bir toptyng mýddesine qyzmet etetindigin dәleldep shyghugha Aqberen Elgezekting shygharmashylyghy arqyly tyryspaqpyz. Atalghan fenomenning beyәdeby nemese ekstraәdeby qyrlaryna oy jýgirtudi de qaperge alyp otyrmyz. Býgingi tandaghy әlem әdebiyetin halyq tyghyz qonystanghan memleketke tenesek, solarmen birge syghylysyp, ózine layyqty ornyn tabu ýshin ghalamdyq bәsekege eshkimnen kem emes, tarihy bay qazynasymen uaqyttan útylmay alashy keudesimen búzyp-jaryp qosylghan últtyq әdebiyetimizding jana tolqynynyng kórkem mәtinining әdebiy-mәdeny qúndylyghyn baghalay otyryp, jastardyng ústanghan týrli aghymdaghy, qily baghyttaghy estetikalyq baghdarlaryna kóz jýgirtpekpiz.

Halqymyz әr zamannyng óz súrqyltayy bar degendey, әdebiyet әlemi de ózinshe bir anomaliya. Biz búrynghyday “til” dep ózeuremey, ony “kod” degen jana terminmen ataudy qúp kóremiz. Ol beyneleuding qúraly ghana emes, sol beyneleuding taqyryby retinde aqynnyng ózining ómirdi úghynuyn oqyrmanyna jetkizudi kózdegen maqsatty sóz saptauy bolyp ta tabylatyndyghyn esten shygharmaghanymyz jón. Bizdi qazan tónkerisi Ahmetting alashtyq aq jolynan ainytqan sosialistik estetikamyz atalghan kózqarasty aghash atqa mingizip, «formalistik» dep qara taqtagha jazyp ta qoydy. Búl basqasha aitqanda, formany qarastyrushyny pishinshi, al aighyrdy aqtaushyny pishpekshi atandyrghanmen birdey. IYә, biz sizder eski kenestik kepkany, stalindik shәpkini sheshkileriniz kelmese de, sheshpeske amaldarynyzdy qaldyrmaytyn, aldy artynyzdy qazaq kenes әdebiyettanuynyn  jetistikterin shang qaptyratyn әlemdik ahalteke oilarmen orghytatyn jana túrpattaghy oryssyz sóz qozghap, keshegisiz pikir órbitetin neoahmetshilermiz. Sosrealizmmen ulanghandar ýshin bizding ústanymymyz «eretiktik iydeya» dep úghynylyp jatsa oghan opyq jep, qayghy da jútpaymyz. Biz búryndary “qazaqqa jat bolghan iydeyalardy” kontrabandalyq jolmen otandyq әdebiyettanu dәstýrine engizudi kózdegen ghylymdaghy kamikadzelermiz.

Ahang bastaghan alashtyq formalizm kenestik ústanymdaghy әdebiyettanushylarymyzgha jaqpay, ústazymyzdyng aq joly zamanalyq sebeptermen “iydeyalyq jat” atanyp shygha keldi. Endi alash arystary aita almay ketken әlemdik әdeby oilardy qazaqsha pyshaqqa ilindirip, aram bezderin ónerding kýresinine tastap, sheteldik qamyrgha últtyq túzdyq qosu arqyly halyqqa qayyra úsynyp otyrghan jayymyz bar.

Aqyn – zamanynyng ýni, qúlaghy men kózi. Ol el aitpaghandy aitady, kórmegendi kóredi, Jaratqannyng ayanymen biz estimeytindi estiydi. Qazaq gumanitarlyq ghylymy әlemdik aqyl-oy poezdyna ilikpey qalghan anghal jolaushy. Zamanalyq teoriyalar turaly jaq ashpaghan bedelder turaly ne aita alamyz!? Bizdegi bedelder óz jazghandaryn hah sózine balap, ainadan óz kelbetin kórudi ghana armandaytyndar sanatynan siyaqty. Biz ata-babamyzdyng Abay týrlentken ritorikalyq oiynyng emes, artta qalghan orys gumanitarlyq ghylymynyng sonynan ketkenimiz ókinishti. Bahtinnen basqa ilip alary joq, orys ghylymyn pir tútudy dogharayyq ta, Batystyng ozyq oiynyng qúshaghyna alashtyq dilimizben eneyik. Batys dekonstruktvisteri Nisshening aqyndarmen kýresining odaqtasy bolsa, biz oghan qarsymyz. Onyng sebebi aqyndyqtyng týrkilik negizi әlemge ýlgi bolghandyqtan, onday bassyzdyqqa ar aldynda bizdi etikalyq jәne etnikalyq tәlimimiz jibermeydi. Qazaqta nashar aqyn joq, tek ashylmay qalghan taqyryp qana bar.  Sol ashylmay qalghan taqyryptyng ózinen “óner adamy – mәdeniyet әlemi”-ning eki týrli qatynasyn: aqyndarymyzdyng ózindik poeziya әlemin qúruyn jәne sol qúrylghan ózdik әlemindegi ózderin tanyta bilulerin andaymyz.  Bireuding asha almaghan әlemin ekinshi bireu asha bilgenin qyzghanbau kerek, qayta sonysyna sýisinuge tiyispiz. Taqyryby ashylmaghan jyr basqalardyng búl әdebiy-shygharmashylyq qatelikti jibermeulerine týrtki bolady.  

Aqberenning aty júrt auzyna ilinisimen onyng shygharmalaryn izdep jýrip oqityn jangha ainaldym dep aitsam aghattyq bolar edi. Júrt maqtaghan jigitting tek jerles aghasy retinde syrtynan sýisinip jýrgenim ras. Onyng әrtýrli basylymda basylghan ólenderin taldap ózine jibergende jasaghan taldauyma kónili tolmaghany da shyn. Men ýshin keremet, ol ýshin týkke túrmaytyn “Mama” óleni jayynda pikirimizding qaqqa jarylghany da shyndyq.

 Ol “Agha, siz qúr dalbasa bolyp bir jerde typyrlap qúr adaspanyz” dep aitqannan keyin, betting aryn satpasaq ta, iyektegi saqaldy saudalap, ólerdegi sózimizdi aityp, semeyding ataqty kitapqúmarynan kóshirmeden ótkizuge súrap alyp, “Kólenkeler kýbiri” jinaghyn baqyt qúsynday qolyma qondyrdym. Ár jyldary jazghandary qolgha tolyq tiygen song ghana Aqberenning jan-dýniyesining qatparly qoynauyna birshama boylaugha mýmkindik aldym dep esepteymin. Kitap atauy avtordyng sóz úqqan jangha ne turaly jazyp otyrghanyn qúlaghyna qúpiyalay sybyrlaydy. Qaztughannyng júrt jýregindegi dәstýrli avtoportreti zamana ynghayyna say basqasha qalypta oqyrman sanasyna jol tartady.

Ónim be edi búl ómir, týsim be edi?

Men әli de eshtene týsinbedim.

Aynadaghy beynege úqsasam da,

Sol bireuge tartpaghan ishimdegim!

 Babalargha  úqsaudan alystap bara jatqan syrtqy beynemiz ghana emes, ishki jan-dýniyemizde ózgeshe kýige engenin tasqa basqanday búdan artyq móldirete beruding amal-aylasy da joq shyghar, әste!?

Jeke әngimede Aqberen ózining jazghandaryn kópshilik jópshendilikpen úghyna bermeydi degendi algha tartty, óitkeni onyng sebebi jyrlarynyng boyyndaghy “Aqyn abyzdyghy” saryny býgingige de, ótkenge de emes, bolashaqqa baghyt ústanuynda. Qazir qazaq ghylymy men sóz iyeleri markstik adasushylyqtan arylyp, onyng ornyna ayar freydtik “edip dogmasynyn” shyrmauyna týsip qaluda. Aqberen bolsa, óz kólenkelerin kýbirletip, Qyzyr kelbettengen Gilgemeshten (Qorqyttan) tamyr tartqan aqyn abyzdyghymen әldeneni sanamyzgha jetkizbek bolyp, metafora, mifteme paradigmasy men individualdy miyfining qúpiyaly qoynauyna sýnguge mәjbýr etedi, eger sen ataly sózdi úgha alatyn bolsan...

Álem úiqyda ony eshkim oyata almaydy, osy kýiinish Aqberen jyrynyng ózegine ainalyp, ghalamdyq ah úrugha úlasady. Bir biletinimiz, ol jalghyz emes, әr elde onyng múnyn úghatyn, jyryn týsinetin sol myndardan oiy bólek, jany jalghyz jaqtastary bar.

...Áli eshkim oyanbaghan әlemde,

Týsip jatyr júldyzdanghan sóilemder,

Búl әlemdi ózgerte almas eshkim de,

Myndap aqyn tughanymen әr elde.

Oyymyzdy osy jerden ýzip, endi sóz kezegin Aqberenning sózben somdalghan ózdik avtoportretine bereyik:

Keyipkerdey ótken shaq óleninde,

Úmyt boldym,

Belgisiz deregim de.

Ómir sýrip beymәlim keregi ne,

Kedergi joq adamdar әleminde.

 

Million jyldyq sekundtar esebinen

Ghúmyr úshyp joghalghan keshe kýnge.

Ózim, sirә, tirimin!

Qyzyq eken...

Denem otyr býkshiyip tósegimde...

Men búl ynghayda Aqberendi әlem әdebiyetindegi tilin joghaltqan últ irlandtyqtardyng ataqty aqyny Djon Batler Yeytsting qazaq topyraghyndaghy izbasarynday kórem. Onyng 1899 jyly shyqqan «Qamys arasyndaghy jel» jinaghynda ólenderining obrazdylyq qatary kelit mifologiyasy men foliklorynyng personajdaryna toly, sondyqtan «kelit ymyrtynyn» jyrshysy atanyp, aghylshyn otarshyldyghynyng saldarynan Irlandiyanyng daghdarysqa úshyraghan mәdeniyetining kósegesin kógertip, ensesin qayyra tikteui últtyng úmyt bolghan eskiligin qayyra týletude degen ústanymy Aqberen Elgezekke de jat emes, búl ynghayda olardyng oilary ortaqtassa, qazaq әdebiyetindegi kóneden tamyr tartqan, tipti sonyng alashtyq týp mәnisin bilmey әlem ghalymdary eurotektilik adasushylyqpen moyyndaghan Gomerlik ýrdisting (alash poeziyalyq dәstýri) Aqberenning tarapynan jahandanu dәuirinde janasha kórinis berui eki qalamgerdi bir-birinen ózgesheleydi.

Ayna arqyly “Aynadaghy beynege úqsasam da” dep últ kelbetin keskindeude osy zattyq úghymdy әri tikeley, әri janama týrde qoldanu – qazaq әdebiyetinde foliklorlyq sujetterden bastau alghan saryn. Ony Shәkәrim óz óleninde satiralyq mәnerde eldi týzu jolgha salu ýshin aghartushylyq ynghayda qoldanady. Yeyts bolsa, europalyq mәnerde jeke adamdyq narsissizm patologiyasy ynghayynda paydalandy. IYә, biz qolynan eshtene kelmeytin babalardyng ótken kýndegi danqyna әlemdi moyyndatpay tek ózimiz ghana maldanatyn ruhany narsiske ainaldyq. Aqberen jyrynda últymyzdyng tastay qatyp qalghan tek óz kelbetine ghana ghashyq narsissizm elementteri týrli qalypta somdalady. Kólenke jәne synar arhetiypining qazaq әdebiyetinde janasha kórinis berui Aqberen shygharmashylyghynda basty oryn alady. 

Ótkenderding bosaghan anghalaghy,

Týnegimen ýnilip, jandy alady.

Shym-shytyryq ainanyng әleminde,

Óz-ózimdi taba almay sandalamyn...

Osylaysha biz sóz zergerlerining Kólenkege tәueldikti jәne ainadaghy súlbagha ghashyq bolushylyqty ne últtyq, ne jeke bastyq josyqta arqau etuin baghamdaymyz. Ol mәtin boyynda ne tikeley, ne janama týrde sheksiz sanasyzdyqpen bir-birimen sharpysady.  Últtyng ózge dildegi dýldirishke ainaluy jeke bastyq etudpen beriledi.

Qaydan keldi, bilmeymin, búl úigharym,

Bireudiki – óksigim, jymighanym.

Qarashyqtyng týbinen oqta-tekte

Oqylady dybyssyz jyr-imanym.

Aqberenning qalamgerlik sheberligi, filosoftyq erligi jәne alashtyq saraptamashylyghy qosyla órilgen adam jan týpkirining kólenkeli túsynyn  ainalyq amaligamasy (orta ghasyrlyq lat. amalgama – qospa) men miftemelik fragmentteri aqynnyng (keybirde bireuler ne әdeyi, ne qasaqana úghynyqsyz, әri mәnsiz dep sóz etilip te jýrgen) dybyssyz oqylatyn jyr-imangha toly metaforlyq tili arqyly  sóz zergerining aitpaq oiy oqyrman sanasyna jetip jatyr. Iliyas Jansýgirovten bastau alatyn “Tarih shal” әdeby arhetiypi Aqberende ómirde joly bolmaghan biraq bolashaqtan kýder ýzbeytin alashtyng mәngilik armanynyng sýlderli súlbasy retinde:

Onyng jasy – mynjyldyqtar qúrdasy,

Onyng sózi – myng múnlyqtyng syrlasy,-dep berilui kóp nәrseni úqtyryp, san men sanany, dil men ruhty arpalystyrady.

Aqberenning qay ólenin oqyma ol bizdi ózining ózine tәnirdey tabynatyn daryndylyghynan bastau alatyn Kólenkesining bitip bolmaytyn pazlynyng (aghyl. jigsaw puzzle (júmbaq, basqatyrghysh) pazldy Angliyada 1761 jyly Londondyq geografiyalyq karta satushysy Djon Spilsbery kesilgen kartanyng әr bóligin qúrastyru arqyly bilim alugha bolatyn jana oqu qúraly retinde oilap tapty) sansyz bólikterining tútqynyna alyp, onyng júmbaqty oilarynyng qúrastyrushysyna ainalyp, shygha kelesing de ózindi qaumalaghan oy librintynan batpaqtamay shyghudyng amalyn qarastyrugha qalay erkinnen tys kirisip ketkenindi de andamay qalasyn.

Ghúmyr boyy kýter Kókting kemesin.

«Qús jolynan» jelken jayghan sol keme –

Bolashaqtyng elesi.

Qashyp jýrgen Jaratqan men saytannan,

Tynshymaydy ishimdegi maytalman.

Onyng týsi ómirim be, ónim be,

Mening týsim – onyng týsi? Ayta alman!

Qalamyna siqyrly jýzigin kiygizip, ol salynghan “ózining soqyr sausaghyn shoshaytyp” grek mifologiyasyndaghy Giygestey (Gerodot jazbasynda Giyges Lidiyanyng patshasyn óltirip, Mermnadtar dinastisiyanyng negizin qalaghan baqtashy; ózining “Respublika” tuyndysynyng ekinshi bóliginde Platon «Giyges – siqyrdyng kýshimen degenine jetushi» dep jazady) poeziya kenistiginde Jaratqan men saytannan qashyp, óz patshalyghyn qúrghanday kórinip ketedi. Qazaq әdebiyetindegi jas buyn qolyna kiygen, qalamyn sәndengen “Giyges jýzigi” bodandyqtan ada dәuirding «Qús jolyna» jelken jayghan kemedey kelbetin qalyptastyryp, últymyzdyng MÁDENY KENISTIKTE Ghúmyr boyy kýtken jana Qayta Órleu erasyn tughyzyp, búrynghydan túrpaty bólek tuyndylaryn әlemdik mәdeniyet aidynda jýzgizdi.

Marksting ruhany qúdaysyzdyq ilimining miftemesin Rokffelerding aqsha tәnirligi ilimining miftemesine aibyrastaghandar biyilikte otyrghanda qazaq qúndylyghy shetqaqpay boluyn odan ary jalghastyra týsip, halqymyz iyek sýiegen irgetastyq alashtyq dýniyetanymdyq obrazdarmen qatar ghúlama Abay bizge núsqap ketken platondyq iydeyalar әlemi qúldyraudyng qúz shynynyng basyna kelip biraq toqtady.  Ekeuining de qarmaghyna týspegen, Abay ilimin zamangha say janghyrtushy qazaq Aghartushylyq Postmodernizmi osydan qútyludyng jolyn osy eki birdey ayarlyqtan basy býtin arylu dep úghyndy. Búl jolgha týsken Aqberen siyaqty sóz zergerleri últymyzgha qaldyrghan Abaydyng ruhany pazylyn (júmbaghyn) ózderinshe sheshuge kirisip, alashtyng ainanyng myndaghan synyghyna ainalyp, shashyraghan sәulesin әlsiz týsirip jýrgen mәdeny qúndylyqtaryn  oy ziyalyghymen metaforlyq әrlep últyna úsynugha kóshti. Últtyn ózgening aitaghyna ilesip ruhany saldyqqa úshyratushylyq dertinen aryltyp, ózine-ózine ózi ghashyq bolyp, ózgege elikteudi bilmeytin dәuirin qayyra oraltu ýshin bastaryn taugha da tasqa da úruda.

Sonday júmbaq – sanamdaghy synarym.

Ózim kimmin? Qayda mening túraghym?

Jazmyshym she, qara sóz be, óleng be,

Synarymnan súraghym kep túrady.

Olardyng jinaqtary «alash órkeniyetin» qalpyna keltirip, adasqan sanany últtyq ýiirine oraltyp, Abay qandyra almaghan qazaqtyng janynyng ruhany susauyn qamtamasyz etuding mәdeny qyzmetin atqarugha kóshti. Abay mynmen jalghyz alyssa, búlar Maghjansha “10”- men toptasyp, otarshylar sanasyn mәngige qúldanyp, qúldyq tanbasyn basqan, әri sodan aryludy hosh kórmeytin “90”-nyng tobymen kýreske týsip keledi.

Aqyn jyrlaryndaghy mifologiyagha, psihodinamikalyq psihologiya men ruhany amalyatqa oqyrman qauymnyng qyzyghushylyq tanytuy artyp keledi. 1000 jyldyq arab pen parsylyq jalghan sananyn, 100 jyldyq eurotektilik bodandyq ayar sananyng arbauyndaghy últty oyatu onay dýnie emes. Biraq, bayqap kóruge bolatyn qadam. Oghan kim kóringen bara qoymaydy. Sondyqtan, qazirgi qazaq postmodernizmin Didar Amantay bastaghan shoghyrdyng alash dilin eskermey últtyq tekten ajyraghan beyúlttyq postmodernizm (atalghan jazushynyng “Gýlder men kitaptar” jinaghyn últ qabyldamady) jәne últtyq dildegi qazaqy postmodernizm (Tynyshtyqbek Ábdikәkimúlynyng “Qas saq anqymasy” lingvo-mәdeny diologiyasyn, Ámirhan Balqybekting fragmettik-sintez hikayaty “Qasqyr qúday bolghan kezin”, Jýsipbek Qorghasbekting “Premier-ministr” pamflettik-hikayatyn, Asqar Altaydyng “Túmaqqa týsken sәulening jarqyly” pәlsәpa-mifologiyalyq әskery romanyn, Duman Ramazannyng “Kósh” әpsanasyn t.b. dәstýry qalamgerlerding tuyndylaryn últ qol sogha qabyldady) jәne Aqberen bastaghan jana buynnyng әlemdik órkeniyetpen qatarlasa qadam basqan neoalashtyq postmodernizmi dep ýshke bóluge bolady.

Árqaysynyng basynda bizder atyn ataghan ýlken daryn iyeleri men ózge de qazaqtyng asyl sózining býgingi dýrleri túr. Olardyng ishinde “Men birinshi postmodernist” degen ataqty iylenuge qylyq tanytqandar shyghyp qalyp jýrgeni eshkimge jasyryn fakti emes. Biraq solardyng birde biri ózgelerdi sonynan ertetin әdeby maniyfest jazugha  qúlshynys tanytpauda. Nege??? Kenestik dәuirding sanamyzgha basylghan qúldyq tanbasy birte-birte óz mórin joghaltyp, bizding әdebiy-mәdeny әlemimiz zor ózgeristerge úshyrady.

Alash miyfi bizding barlyq ómirlik kezenimizdi qamtidy. Biz mifti tudyrmaymyz, mif bizdi tudyrady. Ol bizding qyr sonymyzdan qashan kómilip kórge týskenimizge ókshelep jýredi. Osy janymyzdyng túmandy týpkirin jastar poeziyasy ashyp bere alyp jýr me!? IYә, sana terenine búqqan baghzylyq olardyng derbes poetologiyalyq individualdylyghynyng tarihy bolyp tabylady da, shygharmalarynyng әrin kirgizedi.

Egerde biz mifpen araylanghan olardyng shygharmashylyq әleuetin nazardan tys qaldyrar bolsaq, olardyng óz tarihyn, el tarihyn sóz asylymen qalay aishyqtaghanyn kaperden shygharyp alar edik.

Jastardyng qazaq sózin týrli ynghayda ózderining qolaylaryna qaray qoldanuy búryn búlay qoldanylmaushy edi ghoy dep júrtty ýrkitip, ghalymdarymyzdy “sol sózdin” tabighatyn ashugha baryn salghyzyp, suretkerdi joqqa shygharugha tyrystyrmauy kerek. Sanaly týrde ózin derbestendiretin sóz zergeri atalghan sózding jana qyryn ekrangha shygharady. Búryn tildi “alapat ghúryp, belgili bir zattargha әser etu dәstýri” dep kelsek, endi tildi “újymdyqtyng negizinde tughan emeuirin emes, qayta sóz zergerlerining derbes mýddesinen” tughan ýshinshi qalyptaghy fenomen (fenomeny tretiego vida)  dep úghynugha tiyispiz.  R. Kellerding kózqarasy boyynsha: «Adamnyng maqsaty emeuirinining emes, nәtiyjeli isining qorytyndysy bolyp tabylatyn zattar ýshinshi qalyptaghy fenomen dep atalady. Osynday, zattardyng ýshinshi qalyptaghy fenomeni Aqberende: «pir-qúsy», «Kókting kemesi» t.b. filosofiyalyq úghym-týsinikter arqyly beriledi. Búl úghym-týsinikter aqynnyng әr ólenining boyynda órilgen altyn arqauy bolatyndyghyn biz tek onyng “Bir kisige” (S.Torayghyrovta “Bir adamgha” – Á.Á.Á.) óleni boyynsha ghana berip otyrmyz. Aqberen men Súltanmahmúttyng attas ólenderi saryndas bolghanymen aitar oiy әrqily. Súltanmahmút ózi kózimen kórgen tarihy naqty oqighany berse, Aqberen últyng joghalghan ruhyn oyatudy maqsút tútyp, ózin tylsymdy keyipkerge ainaldyryp, tarihy mynjyldyqtardy aza men danq arayyna orap syr shertedi. Eki aqyndaghy eki týrli kezdesu qazaq lirikasynda qanday sony ózgeristerding oryn alghandyghyn tanytady. Dalada jәne ýidegi kezdesu, yaghny uaqyt pen orynnyng ghana emes, aqyndardyng kónil kýiining de, stilidik sóz saptaularynyng da ózgeriske úshyraghandyghyn angharu qiyn emes. Súltanmahmúttaghy “Bizderde mynanday bar..” dep maqtanatyn búrynghy bolyp tolaghan shaldy Aqberen postmoderndik sezimtaldyqpen endigi jerde bar múrasy men ruhynan aiyrylghan jetimek shalgha auystyryp otyr.

Bir qazada, erip kelgen qorymnan,

Búl kisimen múndas edim búrynnan.

Jetimek shal...

Oryn berip ishimnen...

Sodan beri qara dertke úryngham.

Oymen qabyldau bar da, sezimmen qabyldau bar. Onyng songhysyn Batystaghylar anayy sezim jetegine ilestiruge beyim, Shyghys adamy ardan attamay ústanatyn bayypty sezimdi olar qashanda ekinshi qatargha ysyrady nemese elegileri de kelmeydi. Áyel tәnine súqtanbay ony kózben iship-jemey onyng nazynan rahat pen lәzattanu sezimin qanaghat tútatyn Shyghys adamy europalyqtargha qaraghanda ózge dýniyetanymdyq ústanymda boluyn barlyq dinderding tek Shyghystan shyghuymen týsindirmekpiz. Ózgening dinin tútynushy europalyqtar búrynnan qalyptasqan monodindik týp túghyrlary bolmaghandyqtan ózderin ghana adastyryp qoymay әlemdi de imany apatqa týrli jolmen, jalghan ilimdermen iytergisi kelip túrady.  Biz qazir modagha ainalghan mәtin erotikasyn tap osynday túrghydan úghynuymyz kerek. Mәtin erotikasy bizge qalamgerler tuyndylaryn taldaghan shaqta óte qajet. Biraq anayy sezim qoynauyna sýngu ýshin emes, shynayy sezim shapaghyna bólenu ýshin. Bart europalyqtar ýshin – bir bólek, shyghystyqtar ýshin – bir bólek túlgha. Barttyng mәtin erotikasy qazaq ýshin, onyng ishinde Aqberen ýshin basqasha qalypta sóileytin әueze. Áyel tәninsiz de adam ýshin tәn rahaty bar ekendigin tanytatyn myna joldar aqynnyng sóz siqyryn jete mengergenin tanytady.

Tynyshtyqpen taba almaghan ýilesim,

Jarqyldaydy qara búlttar jýikesi.

Jan dýniyemnen ashylady týnge esik,

Býgingi týn – perishteler by keshi!

 

Nәzik gýldey eliktirmes by kimdi?

Qyzyq ýshin qidym tәtti úiqymdy.

Perishtege qaray qalsam, órtenem,

Sonday súlu, sýikimdi!..

 

Tatyp kórsem tyiym salghan jemisten,

Jýregimde sansyz sezim kerisken...

Saytan bolyp shyqpasa edi sonyra,

Meyirimdi perishtem...

Álem әdebiyetindegi siyaqty qazaq zamanauy qalamgerlerining eki oqylymy bar: birinshisi tikeley "ayla-sharghynyng kuliminasiyalyq sәti: tilding qyzmettik qasiyetine nazar audarmay býkil mәtin boyy oqyrmanyn arbap ústau, modernizmning atasy Ramazan Toqtarovqa tәn tәsil bolsa; ekinshi tәsil kerisinshe "әrbir sózi oiyna kәri qyzday jabysyp, ózining nazdy qylyghymen qoyynyna qoyyp ketip, qúshaghyna qúlatatyn amal, biz búnday oqu kezinde kóp qatparly shyndyqtyng ishinen tek bireuining ghana jalyna jabysyp ýlgere alamyz. Onyng ýstine búnday oqylym erek oqyrmandy talap etetetindigi jәne bar. Aqberen siyaqty jas aqyndardy oqu ýshin olardyng jazghan әr jolyna ah úrmay, asyqpay otyryp, eng mәndi degen oiynyng jetegine ilesetin Ahang dәuirindegi Batystyng oy asylyn talghap oqityn degdar oqyrman dәuirin qayyra ómirge әkelu kerek. Endi biz Batystan ýirenudi qoyyp, olardyng kórkemdik әdisterin qazaq topyraghyna jersindirgen óz qalamgerlerimizdi oqyp zerdeyley biludi ýirenuimiz lәzim. Olardyng jyrlary boyyndaghy tolghan júmbaqtyng batpaghyna batyp, maltyghyp qúr dalbas bolasyn. Kólenke men synar arasyndaghy oy talastyng mәnin úghyna almay it jynyng da kelip ketedi. Amalsyng sony ýrdiske kóndigesin... Óitkeni, basqasha bolu mýmkin emes, jas aqyndardyng jóndi zerttelmeui resmy ghylymdaghy sosrealizmdik dimkәstikting arylmaytyn dertinen be degende oigha da ketesin. Qysqasy, shaqshaday basyng sharaday bolady...

Ókinishine ótkenning ókpelemey,

Jerúiyqqa aqyry jetken eldey,

Men ózime qaraymyn aina ishinde,

Meyirimnen tútanghan ot kórerdey.

 

IYesiz qalghan kýiindey qyl qalamnyn,

Bolashaghy kiyesiz búl ghalamnyn.

Shiyrlanghan jahannyng tamyrymen,

Appaq núrdy quady týn qaranghy.

 

Týn qaranghy, basady sar Dalany,

Kirpiginen dibirlep sham janady.

Ruhym kezip izdeydi kenistikten,

Beymekende ornyqqan shambalany.

Poststrukturalizm – degenimiz osy sózding jalpy mәninde – óz sipaty jaghynan auqymdy da, keninen әser etetin intersalalyq (or. Interdisdiplinarnoe, lat. disciplina, discere oqu degen sózinen shyqqan búl jerde «shektes salalyq» degen mәndi bildirip túr) Batys zamanalyq mәdeniyetindegi iydeyalyq aghym. Ol gumanitarlyq bilimderding (әdebiyettanu, filosofiya, әleumettanu, lingvistika, tariyh, ónertanu, dintanu t.b.) toghysuy nәtiyjesinde ómirge kelip, óz qúshaghyna tipti jaratylystanu ghylymdarynda syidyrdy.

Birinshi týn sonyna jetti, bauyr elesi kózden ghayyp boldy... Auada  ýnsiz tynyshtyq ornady... Bar bolghany sol!!!

(Jalghasy bar)

Abai.kz