Senbi, 4 Mamyr 2024
Janalyqtar 4173 0 pikir 5 Qazan, 2013 saghat 05:49

Múrtaza Búlútay: «Diny úghymdardy tar shenbermen shekteuding apattaryn kórip otyrmyz»

- Songhy kezderi din jәne intelliygensiya úghymdarynyng arasyndaghy baylanys kóptep talqylanyp jýr. Jalpy, búl eki úghymdy ne baylanystyrady, әngimemizdi sodan bastasaq...

- Songhy kezderi din jәne intelliygensiya úghymdarynyng arasyndaghy baylanys kóptep talqylanyp jýr. Jalpy, búl eki úghymdy ne baylanystyrady, әngimemizdi sodan bastasaq...

- Aldymen dinning ne ekenin jәne intelliygensiyanyng ne ekenin týsinip alayyq. Osy eki úghymnyng maghynasyn dúrys týsinbesek, onda súraqqa dúrys jauap bere almaymyz. Orys tilindegi «religiya» sózin «din» dep nemese qazaqshadaghy «din» sózin orysshagha «religiya» dep audaryp jýrmiz. Europa tilderinde religion (religion) formasynda. Orystar, europalyqtar bәri osy bir kóne latyn sózin alghan, ol hristiandyqtan búryn bolghan sóz. Latyn tilindegi «ligare» etistigi baylau, tanu degendi bildiredi, sondyqtan, religiya bir nәrsege baylanu, tәueldi bolu degendi bildiredi. Kóne dәuirlerde, әsirese kóptәnirli nanymdar sharyqtap túrghan kezde tabighat kýshterine, ruhtargha, tәnirlerge ózin baylap beru, olargha basy baylauly qúldyq úru degen týsinikten shyqsa kerek. Al «din» sózi arabsha, biraq onyng Qúrannan búrynghy arab tilining sózdik qorynda bolghanyn eskerelik. Qúran VII- ghasyrdyng basyndaghy kóptәnirli nanymdaghy arabtardyng tilimen, sol kezdegi arab tilining sózdik qorymen jazylghan. Arabshadaghy «din» sózining kóptegen maghynalary bar ekenin kóremiz: boy úsynu, moyynsúnu, baghynu, úlyqtau nemese jazalau, ýstemdik, biylik, qaryz, qaryz alu/beru, daghdy, jaqyndyq, jaqyn bolu t.b. Kórip túrghanymyzday «din» sózining maghynasynyng auqymy latynshadaghy «religiya» sózinen әldeqayda kenirek, bylaysha qarasaq «jýie» degenge keletin sekildi. Arabshadaghy d-y-n (deyn) týbirinen basqa sózder de shyqqan; mysalgha, «mediyn» - qúl, «mediyne» - kýn, qala, «tedayún» - qaryzdanu. «Din» sózining maghynasyn tolyqqandy týsinu ýshin osynyng bәrin eskeruge tiyispiz, yaghny moyynsúnu, jaqyn bolu, qaryz (materialdyq qatynastar), jýie dep otyrghanym da sondyqtan. «Mediyne» qala degendi bildiredi, adamdardyng bir jerdi mekendep, birge jaqyn ómir sýrui. Al dinning qaryz maghynasyna keler bolsaq, bireuge aqsha/zat beru nemese alu, búl da adam men adam arasyndaghy qatynasty bildiredi. Demek, din araqatynasty bildiredi, bir jaghynan jýie, bir jaghynan araqatynas. Al araqatynas bolghan song adamdardyng arasynda kelispeushilik bolady, jaqsylyq ne jamanshylyq bolady. Araqatynastardyng nәtiyjesinde payda bolatyn nәrselerdi de retteu, yaghny basqaru, ýkim shygharu, jaza bolsa jazasyn beru, syi-syyapat bolsa onysyn da beru kerek bolady. Sondyqtan, Islam úghymyndaghy «din» europalyqtardyng týsinigindegi bir nәrsege baryp baylanu, soghan ózin tanu degen tar maghynada emes, tútastay alghanda kýrdeli araqatynastar, jaqyndyq, órkeniyet, mәdeniyet. «Mәdeniyet» degen sózding ózi de dinmen týbirles, «mediyne» qala bolsa, «mәdeniyet» qalalyq ómir degendi bildiredi. Dinge «religiya» degen tar shenberden qaramauymyz kerek. Eger tar shenberden qaraytyn bolsaq, katolik hristiandardyng týsinigindegidey ómirdi ekige bólip alamyz: «religioznaya jizni» jәne «svetskaya jizni». Islam dininde onday bólu joq. Degenmen, músylmandar úzaq ghasyrlar boyy hristiandardyn, evreylerding yqpalyna dushar bolghandyqtan, músylmandardyng da sanasy ózgerip, osy mәselelerge Islamda joq mazmúnmen qaraytyn bolghan. Aldymen osy konsepsiyalardy, osy kategoriyalardy dúrys týsinu kerekpiz. Sondyqtan, dinning jalpy auqymy óte ken, ol bir ýlken ómir sýru jýiesi, araqatynastar jýiesi desek te bolady. Jә, adam men Jaratushynyng arasyndaghy din bolsa Jaratushymen araqatynastarymyz, Onyng bizge jaqyndyghy jәne bizding Oghan jaqyndyghymyz, Jaratushy men bizding aramyzdaghy baylanys, qatynas. Jaratushy bizge qaryz berdi, myna ómirdi berdi, densaulyq pen aqyl berdi. Mine, bizge bergen qaryzdary, nyghmetteri. Adamdar Jaratushynyng bergen qaryzdaryn, jaqsylyqtaryn, nyghmetterin dúrys paydalanyp, izgi qogham ornatatyn bolsa, oghan «islam qoghamy» deymiz. «Islam» sózining de maghynasyn dúrys týsinu kerekpiz. Ol da Qúrangha deyin, Payghambarymyzgha deyin arabshada bolghan sóz, ol da kóp maghynaly. Islam sózi negizinen tәsilim bolu, yaghni, berilu, baryp qosylu, jetu, tynyshtyqqa jetu, beybitshilikke kenelu, ózin-ózi arnau, baghyshtau, tynyshtyq, tatulyq degen maghynalardy beredi. Din – araqatynas, jýie, baghalau bolsa, islam – sol jýiege berilu/baghynu arqyly tynyshtyq pen tatulyqqa kenelu, beybitshilikke jetu degendi bildirse kerek. Yaghni, sizding izgi araqatynasqa negizdelgen, iygilikke jetu maqsatymen jasalghan is-әreketterinizding barlyghy da osy dinnin/jýiening qúramyna kiredi. Múny aityp otyrghan sebebim, biz masihiyat pen israiliyat (hristian jәne evrey yqpaly) qalyptastyrghan jansaq sana saldarynan «ghibadat» úghymyn da shektep tastaghanbyz. Din degendi әkep, religiya dep shektep tastadyq, al Islamdy bes paryzben shektedik! Ghibadatty da oraza, zeket, namaz, dәret, qajylyq siyaqty birneshe kategoriyamen shektep tastadyq. Shyndyghynda, tynyshtyqqa keneludegi, tәsilim boludaghy, yaghny Jaratushynyng zandylyqtaryna moyynsúnudaghy (islam), araqatynastardy izgilikke keltirudegi (din) jasap otyrghan әreketinizding barlyghy da ghibadattyng qúramyna kiredi ghoy. Taghy maghynasy shektelgen nemese búrmalanghan negizgi úghymdardyng biri – «ayat». Ayat aighaq, belgi, derek, dәlel degendi bildiredi. Qúrandaghy sózder men sóilemder Jaratushynyng aighaqtary bolghandyqtan olar da «ayat» sanatyna jatady, degenmen Jaratushynyng basqa da aighaqtary (ayattary) bar emes pe?! Qúrannyng ózi aitady: kýn men týnning jaratyluy, tabighat qúbylystary, ainalandaghy tau men tas, ósimdikder men aspan әlemi, jәndikter t.b., osynyng bәri de Jaratushynyng ayattary, yaghny belgileri. Jogharyda «din», «islam», «ghibadat» kategoriyalarynyng maghynalarynyng hristiandyq pen iudaizmning jәne basqa da dinder men sayasy iydeologiyalardyng yqpalymen shegerilgenin aityp óttik, sol sekildi «ayat» degende de qazirgi músylmandardyng oiyna tek Qúran sózderi ghana keledi! Kosmos, medisina, himiya, biologiya, astronomiya t.b. osylardyng barlyghy da Jaratushynyng ayattary, yaghny aighaqtary ghoy, biraq ony qazirgi músylmandar ayat degende esterine almaydy da dýniyauy ghylymdargha jatqyyzady. Al kimde-kim fizikamen shúghyldansa, kosmosty zertteumen shúghyldansa ol Jaratushynyng ayattaryn zertteumen shúghyldandy degen sóz, mine ghibadat! Osyny dúrys týsingen orta ghasyrlyq ghalymdar әl-Farabiy, Ibn Sina, әl-Biruniy siyaqty babalarymyz tannan keshke deyin namaz oqyp, oraza ústap, jylyna qajylyqqa baryp, zikir salyp uaqyt ótkizbegen. Olar Jaratushynyng shynayy belgilerin, ghylymdaghy ayattaryn/zandaryn zertteumen bolghan. Qazir eki rәkat namaz oqysanyz, odan eshkimning ómirine qandaybir ózgeris kele qoymas, al biologiyany zerttep, medisinany zerttep, sonday ghylymdardan bir janalyq ashyp, sol janalyghynyz myndaghan nauqas adamnyng auruyna em bolsa nemese adamdargha júmystyng bir kózi ashylsa nemese adamdargha jeytin, ishetin, kiyetin dýniyeler jasalyp, múqtajdyghyna, qajetine jarap jatsa, adamdardyng ómir sýru sapasyn jaqsartyp jatsa, ainaladaghy tabighatty qorghaugha kómegin berip jatsa nemese bir qylmysty anyqtau kezinde sol qylmysty anyqtaudyng dәldigin nyghaytyp jatsa, bir janalyq ashyp, qylmystyng aldyn alatyn bolsa, ne jasalghan qylmystyng kimning jasaghanyn anyqtaytyn qúral oilap tapsa t.b. әldeqayda sauap emes pe?! Mysalgha DNK-ny alayyq. Qylmys ornynda qalghan qylmyskerding qany, shashy, denesinen alynghan zattary arqyly osydan on jyl, jiyrma, otyz jyl búrynghy qylmystardyng beti ashylyp jatyr. Osynyng bәri jaqsylyq qoy. Osynyng bәri de tek ózine ghana emes, miliondaghan, jýz milliondaghan adamdargha izgilik әkeletin әreketter. Al biz músylmandar bolsaq, qúlshylyq, ghibadat degendi tek tórt-bes kategoriyamen shektep qoydyq. Ghibadat bizdi Jaratqangha jaqyndatuy kerek, din jaqyndyqty bildiredi, ol da adamdardy bir-birine jaqyndatuy kerek jәne izgi qatynas, baylanys ornatuy kerek. Áytpese, oqshaulanyp, júrttan tasada ózing jasaghan nәrseng sening ishki jan dýniyene әser etui mýmkin, biraq tabighatqa da, qoghamgha da, adamgha da paydasy tie qoymas. Músylman qoghamdary dindegi negizgi úghymdardy búrmalap, shektep qoya bastap edi, artta qaldy. Olar dindi tek belgili bir dogmattardyng jiyntyghy retinde, tiymdar men rúqsattardyn, qatang erejelerding jiyntyghy retinde baghalaghandyqtan Islamnyng adamzatqa bere alatyn keremet jaghymdy, jaqsy resursyn, mýmkindigin әkelip, tar shenberge shektep tastady da ghylymda, bilimde janalyq ashudan qaldy. Jaratushynyng rizyqtary men nyghmetterin shekteu barlyq salada jýrip jatty. Jemek-ishpek, kiyim-keshek... Kiygen kiyimning formasy, múrt-saqal, balaq, basty jabu t.b. sekildi mәselelerde ol shyn mәninde qanday maghynada, neni bildiredi degendi oilaudyng ornyna, músylmandar Payghambarymyzdan birneshe ghasyr keyin qalyptasqan joldardy aina qatesiz qabyldau jәne qaytalau arqyly baqytqa jetemiz, júmaqqa jetemiz dep keldi...

- Al múnday qoghamnan intelliygenter shyghu mýmkin be? Din jolyndaghy intelliygentter kimder?

– Jә, endi intelliygensiya turaly sәl-pәl aitayyq. Týbir sóz «intellekt» latynshadaghy «intellegere» etistiginen órbigen, «andau, payymdau» degendi bildiredi, yaghny múnda zerde bar, intelliygensiya – zerdeli adamdar. Biz ony «ziyaly» dep audaryp jatyrmyz, negizinen zerdeli degen dúrysyraq keletin siyaqty. Yaghni, oilanatyn, oy óndirisi bar, oilau resursyn paydalanatyn, tar shenberde qalmaytyn, bir orynda shegelenip qalmaytyn, әr mәselege syny kózben qarap, empirikalyq әdisterdi paydalanyp, bir janalyq, sony oi, sony pikir óndiretin adamdar, dúrys pen teristi ajyrata alatyn, haq pen nahaqty aiyra alatyn adamdar degen sóz inttelliygensiya. Músylman elderinde Payghambarymyzdan keyin shamamen HIII-ghasyrgha deyin keremet intelliygensiya qalyptasqan edi. Ol kezde kýshti filosofiyalyq mektepter, baghyttar payda boldy. Mysaly Baghdat, Kaiyr, Damask, Kufa, Basra qalalarynda filosofiyalyq, ghylymy zertteuler jasaldy. Batystaghy Ispaniyadaghy Andalusiyada músylmandar jeti ghasyr ómir sýrdi, ghylym men óner ghajap jetistikterge qol jetkizdi. Shyghystaghy Ýndistangha deyingi kenistikte on myndaghyn músylman intelliygensiya ókilderi boldy. Olar ghylymnyng barlyq salasynda enbek etti, әsirese, kóne dәuir grek filosoftarynyng enbekterin arabshagha audaryp saqtap qaldy. Eger alghashqy dәuirdegi zerdeli músylmandar osy enbekterdi audarmaghanda býgingi әlem Aristoteldin, Platonnyn, Sokrattyng filosofiyalyq oilaryn bilmes edi, óitkeni olardyng týpnúsqalary saqtalmaghandyqtan bizge osy arabsha audarmalary arqyly ghana jetken. Músylman qoghamy sharyqtap damyghan ghasyrlarda keremet ashyq pikirtalas jasau ýrdisi bolghan. Ýlken qalalarda músylman, hristian, evrey, mazdakizm, zoroastrizm, maniyheizm t.b. nanymdaryndaghy adamdar emin-erkin kelip, problemany ortagha salyp, birge talqylaytyn, aitysatyn. Ol kezdegi músylmandar Siriya, Irak, qazirgi Týrkiya men Mysyr elderinde ejelden jalghasyp kele jatqan medisina, himiya, matematika, astronomiya mektepterin jaqsy mengerip aldy, basqa dindegi ghalymdardyng shәkirti bolyp, olardyng iliminen paydalandy. Mysalgha, әl-Farabiydi aitugha bolady, ony oqytyp, dәris bergender basqa dindegi ghalymdar, ústazdar bolatyn. Ol kezde onday bólinu joq edi, qazir ghoy, tipti, músylmannyng ishinde bólinedi basqasyn aitpaghanda. Qazirgi músylmandar neshetýrli aghymgha bólinip alyp, birimen biri amandaspaydy, birimen biri bir dastarhanda otyrmaydy. Ol kezde evreylerden, hristiandardan, mitraist ghalymdardan sabaq ala bergen, eshkimning dininde sharuasy bolmaghan, qayta bergen ilimine, ýiretip otyrghan dýniyesine, kózin ashyp, sanasyn oyatyp otyrghan bilimine qaraghan, qúrmettegen. Al HIII-ghasyrdan keyin músylman qoghamdarynda osy intellektualdy progress toqyraugha úshyrady. Onyng kóptegen sebepteri bar. Sayasy biylikke talas saldarynan jәne sayasy biylikti qolynda ústap otyrghan toptar men adamdar, patsha әuletteri, halifalar, imperatorlar qoldan diny tap úiymdastyryp, progressivti oilau men jogharyda ekshelgen negizgi kategoriyalar deformasiyagha úshyraghan. Qoldan jasalghan diny tap (rúhbandyq, religioznoe sosloviye) ózin qolpashtaghan sayasy biylikti qoldap, nyghaytyp otyrghan, ol ýshin dindi búrmalaudan esh tayynbaghan. Al Qúranda diny tap joq! Qúran, qayta ony synaghan, rúhbandyq hristiandar men evreylerding ózderining oilap tapqany degen (Qúran, Hadid sýresi, 27-ayat). Islam dininde (beybitshilik jýiesinde) pende men Jaratushynyng arasynda dәneker bolmaydy, jer betinde eshkim Allanyng uәkili emes, eshkim Onyng atynan ýkim bere almaydy, eshkim eshkimge zorlyq-zombylyq jasay almaydy. Adamdar teng qúqyqty jaratylghan, adamnyng adamnan ýstemdigi onyng izgi isterining kóptigine baylanysty. Músylman qoghamyndaghy osy búrmalaushylyq pen degradasiya sinkretizm men jogharyda shet jaghasy keltirilgen sebepterge baylanysty payda boldy. Ol kezdegi qogham kasttardan qúralatyn, úryq qualaytyn, әkeden balagha qonatyn patshalyq, aqsýiektik, sonymen qatar qúldar, monahtar, әskerler, búqara júrt. Arabtar Payghambarymyz ómirden ótken song bar joghy bir ghasyrda Atlant múhitynan Ýndi múhityna deyingi elderdi, bylaysha aitqanda sol kezdegi jer betining teng jartysyn jaulap aldy. Kóshebe arabtardyng jazba mәdeniyeti, memleketti basqaru jýiesi kórshiles Iran men Vizantiya siyaqty damyghan emes-ti. Ár jerge bir-bir әkim, bir-bir basshy taghayyndap, azghantay qosyndaryn qaldyra bergen. Arab biyleushiler sol elde qanday avtoriytetter bar, qanday nanymdar bar, qanday aghymdar bar bolsa solarmen birge ómir sýrip, yqpalgha úshyrap otyrghan. Diny avtoriytetter din turaly pikir aitudy ózderining monopoliyasyna alyp alghan. Qazirgi Vatikan siyaqty, katolik dini turaly ýkimdi Vatikan ghana aita alady. Vatikan diny rúhbandyq synyptyn, yaghny diny taptyn, shirkeu institutynyng memleketke ainalghan formasy ghoy. Orystarda diny mәsele turaly ýkimdi tek pravoslavie shirkeui aitady. Basqa adamdar, ol myng jerden sol dinning bilgiri bolsyn, myng jerden keremet bilimdi bolsyn, onday qúqyghy joq. Eger shirkeuden tys bir adam qandaybir pikir aitar bolsa, ony shirkeu dereu qaralap, kәpir etip shygharuy mýmkin. Bireu katolik dinindegi myna nәrse dúrys emes, Rim Papasynyng mynaday pikiri pәleng ghylymgha say kelmeydi nemes adamgha, qoghamgha ziyany bar dese, onday adamdy Vatikan qudalaugha salyp, ony tozaqtyng adamy etip shygharady. Búryn bolsa basy keter edi, qazirgi zamanda shirkeuding onday mýmkindigi joq bolyp túrghany quantady. Músylman qoghamynda da búghan úqsas ahual bolghan. Ásirese, HIII-ghasyrdan bastap músylmandar analitikalyq oilaudan, rasionaldy jәne progressivti oilaudan alshaqtady, qúr jattandy dýniyelermen shektelip qaldy. Qoldan jasalghan diny avtoriytetterding (!) sózinen shygha almay, qúddy hristiandardyng sholastikasy men dogmatizmining qaqpanynan shygha almaghany sekildi kýy keshken. Onyng ziyany nede? Ol intelliygensiyanyng qalyptasuyna ziyan etedi, sebebi, ghylymgha yryq bermeydi ghoy! Al ghylym damuy ýshin erkindikte boluy tiyis. Ghylymmen shúghyldanatyn adam eshbir qysymgha, eshbir qorqynyshqa tap bolmauy kerek. Erkin oilaytyn adam, erkin zertteu jasap, óz oiyn erkin jetkize alatyn adam ghana janalyq ashady. Al búghauda túrghan, neshe týrli dogmattardan qorqyp, ana jaqtan shirkeu ne deydi eken, myna jaqtan biyleushiler ne deydi eken, qay avtoriytet maghan qanday jaza beredi eken deytin adam qanday janalyq asha alady?! Odansha ash qúlaqtan tynysh qúlaq dep, ghibadat ritualdaryn jasap otyra beredi ghoy amalsyzdan! HIII-ghasyrdan bastap, qazirgi músylman elderindegi negizgi diny mektepter men aghymdar tolyqqandy qalyptasyp, olardyng erejeleri tastay qatyp, adamdardyng sanasyna әbden qúiyldy. Biyleushiler búqara kópshilikti biylep tósteuding eng qolayly qúraly retinde osy sholastikalyq jәne regressivti diny ústanymdy sheber paydalanyp keldi, óitkeni, olargha erkin oilaytyn adamdardyng keregi joq boldy, tipti ony belgili dәrejede qauip dep baghalady. Olargha kerisinshe túr dese túratyn, otyr dese otyratyn, ól dese óletin, óltir dese óltiretin qúldar ghana kerek boldy....

 - Qazir de solay bolyp ketken joq pa?

– Qazir de solay deuge bolady, pәlendey ózgeris kórip túrghan joqpyn, tek Týrkiyadaghy Mústafa Kemal Atatýrik ghana zayyrly qogham ornatyp, halyqtyng sholastikadan qútyluyna jәne damyghan órkeniyetti el boluyna jol ashatyn reformalardy jasaghan. Músylmandardyng toqyrauyna jәne artta qaluyna HIII-ghasyrdaghy Shynghys bastaghan múnghúl shapqynshylyghy da qatty әser etti. Kórmeysiz be, Mongholiyadan kelgen esh óndirisi joq, oquy da, bilimi de joq, sauattylyghy da joq múnghúldar ghasyrlar boyy gýldenip ósken qalalardy qalay joydy?! Áskeri qoysha qyrylghan músylman elderining shamasy nege kelmey qaldy?! Shynghys 1219-1227 jyldary osy elderge shauyp, onyng úrpaqtary Qytay, Europa, Tayau Shyghys elderin týgel baghyndyryp, onyng bәrining kýl talqanyn shygharyp, órkeniyet oshaqtaryn joyyp jiberdi. Sebebi, jeniliske úshyraghan memleketterding adamdary toqyraugha úshyrap, ózderining ruhany kýsh-jigerinen ajyrap, bir jaghynan týrli avtoriytetter men taptardyng arasyndaghy bәsekelestik pen kiykiljing saldarynan ortaq kýsh shyghara almay, әrqaysysy qúrdymgha ketti. Erkin oilay almaytyn adamdar, erkin zertteu jasay almaytyn, óz sózin erkin jetkize almaytyn adamdar jasyq bolyp keledi. Jasyq adam qorqaq bolyp keledi, al qorqaq adam tabynghysh bolyp keledi. Bireuge baylanyp, jaghympazdanyp, jaltaqtap, bireuge tez berilip, tez satylyp, tez kónip ketedi. Shynghystyng shapqynshylyghy túsyndaghy músylman elderi osynday halde edi. Esesine Shynghystyng qosyndarynda onday problema bolghan joq, olar onday dogmat, diny tap, sholastika degendi bilgen de joq. Bir jaghy Shynghys ajal degen qorqynyshty óte tiyimdi paydalana bildi, qorqytyp ne zorlyqpen ortaq kýsh úiymdastyra bildi, ayaushylyqtyng ne ekenin bilmeytin әkki ailasymen bәrin japa-tarmaghay byt-shytyn shyghardy, qanshama memleketterdi, kitaphanalardy órtep, bәrin joyyp jiberdi...

- Sonda intelliygensiya din mәselesine HIII-ghasyrdan keyin keldi deysiz ghoy...

– Joq, olay deuge bolmaydy. Búl bir adam, ya eki adam turaly әngime emes qoy. Jýzdegen, myndaghan, milliondaghan adam bar. Biraq, HIII-ghasyrdan keyingi músylman intelliygensiyasynyng taghdyry qiyn boldy, yaghni, olar bir nәrse jasayyn dese, bir janalyq ashayyn dese, jan-jaqtan qyspaqqa úshyrap, tentirep túrdy. Myna jaqtan moldalar, sol kezdegi diny avtoriytetter «múnyng bәri saytannyng isi, saytannyng tirligi, búl kýnә, mynau haram, anau kýnәkarlyq» dep, sham alyp sonyna týskendikten músylman elderi artta qaldy. Mysaly, Osman imperiyasy kezinde keremet ghylymy iydeyalar әkelgen keybir ghalymdar kertartpa moldalardyng qudalauyna úshyrap, jazym bolghan. HIII-ghasyrdan keyingi músylman qoghamynyng qanshalyqty qúldyraghanyn kóru ýshin qazirgi Aughanstangha qarasanyz jetkilikti....

- Al endi dinning sayasatqa aralasuyna ne deysiz?

 – Súhbatymyzdyng basynda dinning shynayy hәm tolyqqandy maghynasyn aityp kettik ghoy, ol barlyq salany qamtyp otyrghan baghalau jýiesi, araqatynastar jýiesi. Jalpy ómir de solay emes pe?! Din izgilik pen әdilettilik qaghidalaryn basshylyqqa alady, qanday nәrse bolsa da ol izgilik maqsatynda jasaluy kerek, ol aqylgha qayshy bolmauy kerek, jalpy adamnyng ar-újdanyna, qadir-qasiyetine zarar keltirmeui tiyis. Eng bastysy, әriyne, әdilettilik, yaghny tendik boluy kerek. Osy túrghydan alar bolsaq, qanday bir qoghamdaghy adamdar arasyndaghy qatynastar osy prinsipter boyynsha jýzege asyrylyp jatsa, mine sol qoghamdy «islam qoghamy» dep ataugha әbden bolady. Bayqasanyz, men múny qazirgi qalyptasqan jansaq týsiniktegi kategoriyalarmen aityp otyrghan joqpyn, ol boyynsha Aughanystan islam qoghamy bolmaq! Men, jalpy qarapayym logikany,  rasionaldy oilaudy jәne izgilik pen әdildik qaghidalaryn basshylyqqa ala otyryp, Qúran ayattary negizinde aityp otyrmyn. Alayda, HIII-ghasyrdan keyingi kezenderde qogham búrmalanyp, dinning ózeginen adamdar alshaqtap ketken son, din tek simvolikagha, qatang erejeler jiyntyghyna ainalyp ketti. Din ózining ishki ózeginen alshaqtatylyp, sayasy biylikti ústap túrghan kýshke ainaldyryldy, «patsha Allanyng jerdegi kólenkesi» degen sózder keng taratyldy. Músylman elderining tarihyn oqynyzdar, talay sheyhtar, sheyhulislamdar, din kósemderi t.b. әmirshini maqtap, jarylqap, fәtua berip, talay tirshilikterdi dindi qalqan etip, dindi bet perde etip, jýzege asyruyna jaghday jasaghan. Demek, dinning sayasattyng instrumentterining birine ainaluy búrynnan kele jatqan qúbylys. Ótken ghasyrda kóptegen músylman elderinde «islam partiyasy» atanghan sayasy partiyalar payda boldy. Olardyng sayasatta istep jatqan tirshilikterining Islam dinimen ýsh qaynasa da sorpasy qosylmauy mýmkin, biraq ony oilap otyrghan adamdardy kórmeysin. Búl da din arqyly qanaushylyqtyng bir týri. Europa elderinde de «hristian partiyalary» bar. Mәselen, Germaniyada CDU «Hristian demokratiyalyq partiyasy». Islam dininde, yaghny beybitshilik pen tynyshtyqqa keneltetin araqatynastargha negizdelgen jýiede ol joq nәrse. Búl taza hristiandyq sananyng jemisi – sebebi, onda shirkeu bar, shirkeu Isa Mәsihting ókili, Qúdaydyng jerdegi avtoriyteti, Qúdaydyng atynan ýkim beretin institut, hristiandyqta teokratiyalyq memleket bar, klergiya bar, dogmattar bar, myng jyldan astam Europa halyqtaryn tikeley shirkeu biylegen... Al osy nәrseler Islam dininde joq, biraq amaliyatta diny sinkretizm jәne sayasy sebepterge baylanysty músylman qoghamdarynda payda bolghan desek qatelespeymiz. Mysaly, qazirgi qoghamda «dindarlyq», «dinshildik» sizding qoghamdaghy mәrtebenizdi aiqyndaytyn, qoghamdaghy rólinizdi, bedelinizdi, mýmkindiginizdi belgileytin faktorlargha ainalyp ketti. Qazir jasaghan ghibadattaryn kýnige jarnamalaytyn adamdardy kóru janalyq emes. Jogharyda aittyq qoy, adamdardyng barlyghy teng qúqyqty jaratylghan dep. Adamnyng adamnan artyqshylyghy jasaghan izgi isterinin, paydaly isterining kóptigine baylanysty. Búl iydeal. Al qazirgi qogham olay emes. Búrmalanghan sana boyynsha diny rәsimderdi jasau, qajylyqqa baru, namaz oqu, basyna oramal tartu-tartpau, saqaldy bolu-bolmau t.b. sizding qoghamdaghy ornynyzdy anyqtap jatyr, ishki mazmún men sol mazmúnnan tuyndaytyn enbek pen qam-qareketke emes kóbinese syrtqy pishinge iyek artu keng taralyp ketti. Basqasyn aitpaghanda, keshegi Kenes dәuirinde olay emes edi ghoy. Qazir din kim kóringenning qolyndaghy oiynshyqqa, qanau qúralyna ainalyp ketti, әsirese, marketing jaghynan... Islamdyq bankiler, islamdyq qarjy úiymdary degender shyqty. Momyn halyq osynyng bәrine inanyp, tek solargha barady, aqshasyn solargha salady. Al «halal» ónimder turaly aitpasaq ta belgili...

- Múnday jaghday  dinimizge kir keltirip jýrmey me?

Dinimiz pәk, mynalar bolsa pәk dinning ainalasyndaghy búrmalaushylyqtar men lastyqtar, adam faktory bolghan song ol bola bermek, mәsele sanany oyatuda, sanalandyruda, bilimdilendirude. Zayyrlylyq qaghidasy osyndayda asa manyzdy, asa qajet. Zayyrlylyq diny qanaushylyqqa jol bermeydi, búqara halyqtyng kertartpa aghymdardyng sonynan qúrdymgha ketuine tosqauyl qoyady, aldaushylyq pen kózboyaushylyqty enseredi. Áytpese, qogham qanaushylardyng qoljaulyghyna ainalyp, búzaqylyq kóbeyip, elde iritki men býlik payda bolady. Mysal retinde demokratiyalyq jýiedegi saylaudy alayyq. Qazirgi jansaq sanamen qalyptasqan qoghamda dindarlyqtyng sizding qoghamdaghy ornynyzdy anyqtaytyn basty aiqyndaushygha ainalghanyn jogharyda aittyq. Osynday qoghamda saylaushylar kimge dauys beredi? Olar "dindarlyghy", "dinshildigi", "taqualyghy" jaghynan tanymal bolghan adamdargha kóbirek dauys beredi! Islam bankine, halal tauargha ne ýshin baryp jatsa, dindar (!) ýmitkerge de sol ýshin dauys beredi, janyn salyp talpynady. Qajygha pәlenbay ret barghan, meshit salghan, júma namazdarynan qalmaytyn t.b. degen sózderdi jii estiysiz, ol adamnyng jasaghan enbegi, bilimdiligi, sol oryngha sәikestigi t.b. ekinshi qatarda qalady! Týrkiyada sayasy biylikti 2002-jyldan beri ústap otyrghan partiya – Ádilet jәne damu partiyasy dep atalady, basshysy Erejep Tayyp Ertughan, premier-pinistr. Osy partiya Týrkiyadaghy dinshil partiya jәne dindi sheber paydalanu arqyly sayasatta úpay jinay bilgen partiya ekeni belgili. 2011-jylghy saylauda dauys bergenderding 49,5% dauysyn alghan. Búl Týrkiyada siyrek bolatyn jaghday. Jalpy halqynyng kóbisining sauattylyq dengeyi tómen osy elde din men sayasat etene aralasyp ketkeni belgili. Songhy 65 jylda ótken saylaularda partiyalardyng taghdyryn olardyng diny jamaghattarmen kelissózderi sheshken. Saylaushylar qay partiya dinge jaqynyraq, qaysysynyng basshysy dindar jәne islam qoghamyn ornatpaq bolsa soghan dauys beretin bolghan. Esesine dindarlyghymen tanylmaghan nemese dinning sayasattyng qúraly boluyna qarsy shyqqandardy «dinning jauy», «imansyz» t.b. dep aiyptap, olargha dauys beruden taysaltyp otyrghan. Mysalgha, osynday qoghamda bir partiyanyng basshysy dindarlyghymen kózge týspegen deyik, tipti ol ateist bolsyn. Biraq, ol keremet bilimdi adam deyik, basshylyq tәjiriybesi bar, zandy da, sayasatty da jaqsy biledi deyik, әdilettilik prinsiypin bekem ústanady deyik, ózining jeke ómirinde de adal, jemqorlyqqa batpaghan, bala-shaghasyn adal enbegimen ósirgen, olar da óz enbekterimen kýn kórip jatyr deyik, mine osynday adamgha jәne onyng partiyasyna qarapayym «dinshil» halyq dauys bermeydi, sanasy búrmalanghan olar qayta dinpazdargha baryp dauys beredi, әielder qoldaryndaghy altyn bilezikterin sheship, materialdyq kómek retinde tartu etedi! Sondyqtan, búrmalanghan týsiniktegi dindi sayasatqa aralastyrmau kerek. Súhbatymyzdyng basynda aitylghan naghyz «din» úghymynda diny partiya degen bolmaydy, ol jerde diny tap bolmaydy jәne diny qanaushylyq ta bolmaydy. Naghyz din jýiesinde biylikke ýmitker adam ózining jasaghan ghibadattary men payghambardyng yaky basqa bir belgili adamnyng úrpaghy ekenin algha tartpaydy, kerisinshe ol ózining enbek jolyndaghy jetistikterin, qanday qiyn da kýrdeli mәselelerge sheshim tapqanyn aitady, biylikke kelse qanday problemalardy sheshetinin naqty mysaldarymen týsindirip beredi. Saylaushylar tek osy prinsipter boyynsha ýmitkerlerdi baghalap, dauys beretin bolady. Tek qana kompetensiyasy bar, bylyqqa belshesinen batpaghan, bilikti de enbekqor, prinsipshil hәm adal ýmitkerler jәne olardyng partiyalary jeniske jetedi. Al adamdardyng taqualyq dәrejesi jәne imandylyqtaryn Jaratushy ózi anyqtap, ózi tiyesili baghasyn beredi, ol pendelerding sharuasy emes, Jaratushynyng qúzyryndaghy nәrsege aralasyp, adamdargha taqualyq jәne imandylyq túrghysynan bagha beru qoghamgha jәne dinge tek ziyan әkeledi. Sonday-aq, shynayy hәm búrmalanbaghan dindegi qoghamda halyq amanatty, sol amanatty kóteruge layyqty adamgha ghana tapsyruy kerek, Qúran solay deydi (Nisa sýresi, 58-ayat). Shynayy músylman qoghamynda qandaybir adamnyng sәlde oraytyny, saqalynyng bar-joghy, kiygen kiyimi, qajylyghy, zeketi t.b. ol adamdy qandaybir qyzmetke әkeler kezde, oghan biylik tizginin berer kezde sheshushi ról atqarmaydy. Onday jaghdayda onyng bilimine, qabiletine, parasattylyghyna, ómirdegi adal jetistikterine, enbek jolyna, әdilet pen izgilik prinsipterine sәikestigine qaralady. Ókinishke qaray, qazirgi músylman qoghamdarynda eshkim oghan qarap otyrghan joq. Esil dertteri onyng diny ataghy men dindarlyghyn anyqtauda, «kýnәsi» bar bolsa, ony pash etip, jariyalauda! Qazir músylman elderindegi sonday «dinshil» basshylardyng namaz oqyp jatqandaghy, Kәghbany ainalyp jatqandaghy, ihram kiygen kezdegi, dúgha jasap jatqandaghy suretteri men beynebayandaryn kóruge bolady, ghalamtor sonday materialdargha toly. Bilim dengeyi tómen nemese osy basshylarmen jeng úshynan jalghasqan diny aghymdar men toptardyng toryna týsken naghyz (!) músylmandar saylau belsendisine ainalyp, neghúrlym kóbirek dauys jinau ýshin «jihadqa» attanady, tabys dengeyi tómen janúyalaragha azyq-týlik, kómir, ydys-ayaq t.b. tegin taratylady, júmyssyzdargha partiyanyng biyligindegi әkimdikter men merdiger kompaniyalar arqyly júmys orny tauyp beriledi. Sonymen qatar әlemdik alpauyttardyn, әsirese AQSh siyaqty elderding músylman qoghamdaryndaghy saylaulargha yqpalyn da eskergen jón. Osynday pendege qúl bolghan qogham algha jyljy ma?! Jyljymaydy. Koreyanyng telefonyn, Japoniyanyng mashinasyn paydalanyp otyra beredi, Europanyng dәrilerin shammen izdeydi. Mekkedegi Kәghbanyng ainalasyndaghy dýkenderge baryp kórinder, ondaghy jaynamaz, tәsbiyh, taqiya t.b. bәri Qytayda jasalghan. Osynyng bәri dindi búrmalaudyn, Jaratushynyng jýiesin taryltyp, onyng maghynasy men mazmúnyn shektep tastaudyng apattary. Jalpy zayyrly memlekette diny negizde partiya ashu dúrys emes. Bizding Konstitusiyamyzda da Qazaqstan Respublikasynda etnikalyq negizde, din negizinde partiya ashugha bolmaydy dep jazylghan. Ókinishke qaray, songhy 10-15 jylda qoghamda qatty regress jәne degradasiya boldy, dinning atyn jamylghan destruktivti aghymdar men pighyldar kóptegen azamattarymyzdyng sanasyn ulady, qoghamnyng barlyq salasyna kirip te ketti. Onyng joyqyn әserin enseru ýshin keshendi sharalar jasalmasa, qoghamnyng sanasyn oyatu ýshin jan-jaqty is-әreketter jýzege asyrylmasa búdan da beter jaghdaylar qalyptasuy әbden mýmkin....  

 

Súhbattasqan

Móldir MOLDAHMET

"Aqiqat" jurnaly

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1004
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 869
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 654
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 731