Elimizding egemendik alghanyna osy jyly 32 jyl bolady. Taghdyrymyzdyng osy quanyshty kezeninde bolashaghymyzdy boljap kórelik. Ol ýshin әueli ótken kezeng men býgingi ómirimizge kóz jiberuimiz kerek.

Shyn mәninde, biz әlemdegi óte baqytty halyqtyng birimiz. Taghdyr qazaq halqyna nendey bir keremet baylyqtar berip, qiyndyqsyz shalqyp ómir sýruge barlyq jaghdaydy jasaghan. Balday tәtti móldir suy bar ózen-kólderimiz, jayqalghan orman-toghayymyz, asqar taularymyz, sheksiz jer asty baylyghymyz, әlemdegi eng asyl dәndi daqyl beretin keng baytaq dalamyz tәrizdi ata-babalarymyzdan qalghan qúndylyqtar bizge eshkimge tәueldi bolmay, erkin ómir sýruimizge mýmkindik beredi. Múnday baylyghy bar el әlemde siyrek kezdesedi.

Egemendik alghannan keyin  taghdyrdyng bergen búl ýlken mýmkinshiligin dúrys paydalanyp, órkeniyetting sara jolyna týsuge mýmkindik tudy. Kommunistik jýie adamdy baqytty ómirge emes, kerisinshe, tyghyryqqa tirep, jardan qúlatatyn jol ekenin kórdik. Bizge basqa baghyt keregin týsindik. Endi búrynghyday basqanyng auzyna qaraudyng qajeti joq. Abay sózimen aitqanda «Adasqannyng aldy – jón, arty – soqpaq». Endi jóndi jolgha týsuimiz kerek edi. Osy sheksiz mýmkindikti dúrys paydalana bilip, eshbir zardapsyz ómir sýruge bolar edi. Biraq, Abay aitqanday «Joq, biz olay qylmadyq, úzaqtay shulap, qarghaday barqyldap, auyldaghy boqtyqtan úzamadyq». Búrynghy jartas – sol jartas bolyp, búrynghy qalpymyzdan ózgermedik. Áli kýnge deyin biz ómir shyrghalanynan shygha almay, jan-jaqqa jaltaqtay qarap, qolymyzdy óz auzymyzgha jetkize almay otyrmyz.

Eldegi ýrdis baghyty sol bayaghy Kenes dәuirinen kóp ózgergen joq. Sayasiy-әleumettik túrghydan alatyn bolsaq, qogham ómiri jaqsarudyng ornyna nasharlap ketti. Keybir bolymsyz ózgerister bolghanymen, olardyng sheshushi manyzy bolmady. Qúldyrau qarqyny tómendegenimen, órkeniyetting jalpy baghyty sol búrynghyday kýnnen kýnge tómendeude. Býgingi jaghdayymyz biz ýshin qúldyrau kezeninen joghary órleu kezenine ótetin ótpeli dәuir bolyp tabylady. Búl ótpeli dәuirden qashan shyghatynymyz әli belgisiz.

Sebebi nede? Búghan kim kinәli? Osy mәselening tóniregine keleyik.

Árbir kýrdeli mәselening sebebi bar.

Kommunistik iydeyamen qarulanghan búrynghy totalitarlyq jýie erkindikti shektep, Abay kórsetken jan qúmary men tәn qúmarynyng ýilesimdiligin búzdy. Osylay demokratiya tómendep elimizdegi órkeniyet qúldyrady. Qoghamnyng materialdyq bolmysy men ruhany bolmysy ýilesimge kelmey, bolmys zandylyghynan shyghyp ketti. Egemendik alghan song tabighattyng búl ýilesimdilik zandylyghyn kezinde eskermedik (mýmkin týsinbedik). Nәtiyjesinde elimizde kóp nәrsening aty ózgergenimen, zaty ózgermey, jaghday sol búrynghy qalpynda qaldy. Elding jaghdayy búrynghydan da nasharlay bastady. Kenes dәuirinde Kommunistik partiya az da bolsa qoghamdy bir baghytqa salyp, eldi bir maqsatqa júmyldyryp otyratyn. Al býgingi kýnderi ol da joq. Osylay tәrtip pen erkindik tómendep, әri ýilesimdiliginen airylghan demokratiyasy әlsiz elge ainaldyq.

Shyn mәninde, 1991 jyly egemendik alghannan keyingi qúldyraghan jaghdayymyz tabighy qúbylys edi. Múnday tabighy qúbylystardy Resey imperiyasynan bastap, Kenes dәuirindegi jaghdaylardan da kóre alamyz. Elimizdegi jaghday Resey imperiyasyndaghy 1917 jylghy revolusiyadan keyingi kezenmen sәikes keledi. Búl jyldar da elding qúldyrau jyldary bolghany belgili. Búrynghy jasalghan qatelikter osylay qaytadan qaytalanyp otyr. Tarihtan sabaq alu onay emes eken. Kózimizdi jetkizu ýshin ótken kýnderimizge kóz salayyq.

Egemendik alghan alghashqy jyldar. Reseyde 1917 jylghy tónkeristen keyin qanday jaghday bolsa, bizding alghashqy jyldarymyz da sonday boldy. Órkeniyetting jetiluinde sinusoida zandylyghy boyynsha qúldyrau men órleu arasynda ótpeli kezeng bolady. Tónkerister men revolusiyalar tudyratyn búl  ótpeli kezender ózara úqsas keledi. Ol úqsastyq – qoghamdaghy haos, ony jónge keltiru ýshin qatang tәrtip ornatu, sayasi-ekonomikalyq reformalar jәne taghy taghylar. Biraq, ótpeli kezenning merzimi, reformalar baghyty men  týrleri tәrizdi keybir aiyrmashylyqtary da bolady. Mysaly, kommunisterding ótpeli kezeni 1917-1932 jyldar arasynda on bes jylgha ghana sozylsa, al bizding elde búl kezenning bastalghanyna otyz jyldan asty, biraq qashan ayaqtalatyny әli belgisiz. Ekeuinde de bostandyq alghannan keyin adam erkindikke ie boldy. Biraq, әuelde jauapkershilikten airylghan búl erkindik anarhiya beynesin alyp,  uaqyt óte kele shektelip, býgingi kýnderi әlsirep, shynayy erkindikting qúr sýlderi ghana qaldy deuge bolady. Nәtiyjesinde dúrys paydalanbaghan erkindik ózining keri әserin berip, elimizding ekonomikasy búrynghydan da jyldam qúldyray bastady. Múnday jaghday bizding el ghana emes, Kenes Odaghy ydyrap, erkindik alghan elderding barlyghyna tәn qúbylys. Sebebi, ateistik ómirden qalghan ruhany meshel oy jýiesi adamdargha demokratiya sharty bolyp tabylatyn tәrtip pen erkindik ýilesimdiligin dúrys týsinuge mýmkindik bermeydi.

Sonymen, qanday qogham bolsa da egemendik alghannan keyin birden kóterilip ketpeydi. Ótpeli kezeng bolady. IYnersiyanyng әseri bar. Sol sebepten Reseyde 1917 jylghy revolusiyadan keyingi jaghdaylar egemen bolghan song bizding elde de qaytalandy. Búl – bizdegi býgingi ótpeli kezen. Áyteuir, Qúday saqtap, Reseydegidey Azamat soghysy bizding elde bolghan joq. Al soghystan basqa jaghdaylar dәl sonday bolmasa da, ózara úqsastyghy baryna kóz jetkizuge bolady.

Toqsanynshy jyldary elimizde (bizding elde ghana emes, egemendik alghan basqa elderde de) tәrtip әlsirep, erkindik alghan týrli toptar qogham baylyghyn talan-tarajgha saldy. Erkindik alghan jauapkershilikti bilmeytin qara kýshter tәrtipting әlsizdigin paydalanyp, sol kezde el baylyghyn tonaugha kiristi. Elde zorlyq-zombylyq, reket, reyderlik әreketter tәrizdi týrli bassyzdyqtar úlghayyp, adamdar kýizeliske úshyrady. Ádilettilik ayaqqa basylyp, qoghamdaghy tәrtip Kenes Odaghynyng dәuirinen de jyldam qúldyrady. Elding ekonomikalyq jaghdayy nasharlap, halyq qalada ghana emes, auylda da taghdyrdyng shyrghalanyna týsip qaldy.

Qalay degenmen, ekonomika qansha qúldyrasa da, adamdar erkindik alyp, búrynghy jan kýizelisinen arylugha mýmkindik tudy. Sondyqtan, órkeniyet zattyq jәne ruhany qúndylyqtardan qúralatyn bolghandyqtan, onyng jalpy baghyty kýrt tómendemey, tek qana qúldyrau qarqynyn tómendetti deuge bolady. Sinusoida kórinisi 1991 jyly bizding elde de ótpeli kezenine, yaghny tómengi doghagha jetti. Búl dogha – qúldyrau men órleu dәuirlerin jalghastyratyn ótpeli kezen.

Kommunister tәrizdi bizding ýkimet te qoghamdaghy ózgeristerdi kezinde qolgha alyp, talan-tarajgha salumen qatty kýresip, ony bir qalypqa keltirdi. Qoghamnyng tómengi toptarynda osylay tәrtip ornady. Biraq qoghamnyng joghary dengeyindegilerdi auyzdyqtau onay emes edi. Onyng da sebebi boldy. Mysaly, kommunizm iydeyasymen qarulanghan kommunister 1917 jyldan keyingi anarhiyany jenip, qoghamnyng barlyq dengeyinde qatang tәrtip ornata bildi. Al bizding elde halyqty biriktiretin onday kýshti iydeya bolmady. Tәn qúmaryn jenip, tәrtipke shaqyratyn joghary iydeyaly kýsh tabylmady. Kópshilik egemendikti taghdyrdyng bergen siynday qabyldady. Sondyqtan, el әli sayasy oyanyp, pisip-jetilmegen, demokratiyalyq kýshter әlsiz. Osynday jaghdayda búrynghy kommunister biylikke qayta kelip, endi óz qamdary ýshin el baylyghyn talan-tarajgha salyp, bólisuge kiristi. Demokratiya әlsiz bolghandyqtan, adamgershilikten aiyrylghan olar halyq qaharynan qoryqpady. Endi el tonau ýrdisi tómengi dengeyden jogharygha, eldi basqarushylar dengeyine kóterilip, úiymdasqan top qúrylyp, ýdep ketti. El biyliginde otyrghan osynday alayaqtar ózderine eldi tonaytyn jýie jasap, halyq baylyghyn ózderining qamy ýshin erkin paydalanugha mýmkindik aldy deuge bolady. Ateistik totalitarlyq jýieden keyingi búl qúbylys tabighy kórinis edi.

Solay desek te, bostandyqtyng aty – bostandyq. Elding tabighy bolmysy oyandy. Erkindikke úmtylghan halyq bizneske úmtylyp, 2000 jyldardan keyin elding ekonomikasyn jandandyra bastady. Jasampazdyqqa jol ashylyp, qúshtarlyq payda boldy. Búl jaghday Kenes Odaghynyng alghashqy kezenindegi Jana ekonomikalyq sayasatymen úqsas (NEP) edi. Sondyqtan onymen salystyra otyryp, ózimizding býgingi jaghdayymyzdy týsinuge mýmkindik alamyz.

NEP Kenes Odaghynda  órkendeu dәuirining ótpeli kezenining basy boldy. Biz de sonday dәuirden óttik. Búl kezenning jalpy zandylyqtary ózara úqsas. Olardyng úqsastyghy – eki jaghdayda da erkindik payda bolyp, halyq sharuashylyghynyng jandana bastauy jәne sonan keyingi qúldyrauy.

Sonymen, erkindik alghan song halyq jigerlenip, barlyq qúshtar-qayratymen ómirin jaqsartugha kiristi. Árkim qolynan kelgenshe amal jasap, jeke sharuashylyq jandana bastady. Osylay halyq sharuashylyghy órkendep, ekonomika týzele bastap edi. Jeke menshik tez jetildi. Áli esimizde, ol kezde el qúshtarlyghynyng oyanghany sonshalyqty, tipti salyq bóliminde halyqtyng kóptiginen patent, ne bolmasa basqa qújat alu ýshin birneshe saghat kýtu kerek bolatyn.

Biraq búl órleu kezeni úzaqqa sozylmady. NEP dәuiri qalay qúldyrasa, búl dәuir de solay qúldyrau jolyna týsti. Ekeuining qúldyrau sebepteri de birdey. Ol sebep – ekonomikanyng jetiluine jasandy kedergi keltiru. NEP dәuirinde búl kedergi kommunisterding kapitalistik qatynastan qoryqqan iydeologiyalyq sayasatynan bolsa, al bizding elde ruhany mesheulik, sodan shyghatyn korrupsiya, qaghazbastyq, jemqorlyq tәrizdi qogham kemshilikterinen boldy. Birinshisin týzetu mýmkin emes edi, biraq ekinshisin týzetuge bolatyn edi. Ókinishke oray, ol kezde el basqaratyn partiya da, soghan sәikes eldi algha bastaytyn adal, kemel basshylyq ta bolmady. Osylay halyqtyng jarqyn bolashaqqa degen alghashqy yntasy su qúiylghanday basyldy.

Jeke sharuashylyq sany kýrt tómendedi. Endi biznes qamynan qorqyp, onymen ainalysudan adamdar qasha bastady. Olar ózderine senuding ornyna, kómekti syrttan, ýkimetten izdeytin boldy.  Nәtiyjesinde elimiz әli kýnge deyin ekonomikalyq tyghyryqta, al óndiris qúldyrap, qazirgi kezde sirinkege deyin shet elden satyp alatyn boldyq.

Elimizdegi biznesting tez qúldyrauynyng taghy bir sebebi – Kenes Odaghynan qalghan mentaliytet. Kenes Odaghy sosializmdi 70 jyl qúrdy, búl uaqyttyng ishinde ýsh úrpaq ózgerdi. Alghashqy eki úrpaqtyng jeke menshikke degen yntasy bolghandary týgeldey qúrtyldy. Ýshinshi úrpaqta qúrtatyn eshkim qalmady – barlyghynyng oy jýiesi qoghamdyq menshikke auysty. Sondyqtan egemendik alghannan keyin elde jeke menshikpen shúghyldanugha degen oy jýie, ynta-jiger, tilek-arman qalmady. Tipti halyqtyng oghan degen  ynghayy da joq edi. Áli jetilmegen, әlsiz boldy. Sonymen birge, ekonomikalyq jýie men kapitalistik qatynas dayyn emes edi. Ekonomikalyq jýie men kapitalistik qatynas bir-birimen baylanysty.

Býgingi kýnderi adamdardyng jeke menshikke salqyndyghyn salyq bólimine kirgen adam da jaqsy kóre alady. Búrynghy qaptaghan halyqtan endi eshkim joq. Bolsa bir-eki adam. Osylay NEP kezindegi qatelikti eskermey, ony taghy qaytaladyq. Ótken dәuirding manyzdy tәjiriybesin qoldanbadyq. Halyqtyng alghashqy yntasyn qoldaghannyng ornyna, ony  basyp tastadyq.

Búl qatelikti jibermeuge bolatyn edi. Ol ýshin biylikte otyrghandargha erkindik alghan adamnyng ynta-jigerin basudyng ornyna, ony  qoldap, tolyq erkindik beru kerek edi. Qytay eli ne sebepten jyldam qarqynmen jetilip kele jatyr? Sebebi olar adamnyng yntasyna, bóget jasamay, kerisinshe, tolyq qoldap, jasampazdyqqa erkindik berip, tipti olargha barlyq jaghday jasaydy. Onyng jaqsy nәtiyjesin býkil әlem kórip otyr.

Ýkimet tarapynan alatyn bolsaq, bizde barlyghy kerisinshe boldy. Býgingi kýngi jaghdaydy el biledi. Sondyqtan, terenine barmay-aq, oghan qysqasha kóz jiberetin bolsaq, jeke bizneske týrli kedergiler jasalyp, shek qoyylyp, onyng qalau-niyetin tejegenin kóremiz. Bizneske úmtylghan adamdy qaghazbastyqqa shyrmap, týrli qújattardyng kómegimen sharuashylyghyn jetildiruge mýmkindik bermedi. Kerekti-kereksiz kóptegen tekseru úiymdary ashyldy, sonymen birge, olargha qolynda biyligi bar adamdar qosylyp, reket, reyderlik әrekettermen biznesti tonap, túnshyqtyryp jiberdi. Osylay ruhany nadandyq jenip, jeke sharuashylyqtargha ýlken salyqtar salynyp, arnayy salyq polisiyasy qúrylyp adamnyng jasampazdyq quatyn túnshyqtyra bastady. Biylikti paydalanghan adamdar qolyna el baylyghyn shoghyrlandyryp, monopoliya kýsheydi. Ýkimet totalitarlyq jýiege ainalyp, dinnen bastap bilim alu, medisina salalary, sot-prokuratura jýielerin bir ortalyqqa, joghary jaqqa baghyndyrylyp, olar solardyng núsqauyna qaraytyn boldy. Adam óz erkinen aiyrylyp, әdilettilik ayaqqa basyla bastady. Osylay demokratiyalyq qúndylyqtardan aiyrylyp qaldyq. Nәtiyjesi - býgingi ómir kórinisi.

Búl kórinister órkeniyetti damytu ýshin adamnyng jasampazdyq quatyn arttyru qajettigin, ol ýshin erkindik pen tәrtipti ýilesimge keltirip, eldi demokratiyalyq jolgha salu keregin taghy da dәleldey týsedi.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz