Búl joldar jas jurnalist Aqgýlim Erbolqyzynyng súraqtaryna (...oqighanyng shyndyghy qanshalyqty ashyldy? Áli de zerttelui tiyis, halyqqa ashyluy tiyis tústary bar ma? Aqiqattyng búrmalanuyna ne sebep? Tarihy shyndyqtyng beti ashyluy ýshin әli qansha uaqyt kerek?  Jeltoqsan oqighasynda qúrban bolghan jastardy eske alu kýni Tәuelsizdik merekesining tasasynda qalyp qoyyp jatady. ...Búghan ne sebep? ... Jeltoqsandy qasaqana úmyttyrugha jasalghan әreket emes pe?) oray tughan edi... 

Elimizding memlekettik tәuelsizdigin jariyalaghanyna otyz eki jyl boldy. Al óziniz «jeltoqsan» oqighasy dep eske alyp otyrghan tarihy dýrbeleng odan bes jyl búryn oryn alghan. Yaghny «oqighadan» beri otyz jeti jyl ótti. Býginde júrtshylyq ony Jeltoqsan kóterilisi deydi, biraq biylik tarapynan resmy týrde әli kýnge deyin «1986 jylghy 17–18 jeltoqsan oqighasy» dep atalady. Oqigha shyndyghynyng qanshalyqty ashylghany osy eki ataudan-aq angharylyp túrsa kerek. Búl ókimetting aqiqatty bilmeytindigin emes, sony jan-jaqty ashugha qúlyqsyzdyghyn, tótesinen aitqanda, shyndyqtan qorqatyndyghyn kórsetedi ghoy dep oilaymyn.

Mәselege tym terendemey-aq, Almatydaghy jaghdaydy eske týsireyikshi: beybit demonstrasiyagha shyqqan jastardy, órimdey on-jeti – jiyrma jastaghy qyz-jigitterdi biylik qúddy qazaqtardyng orys halqyna qarsy shyqqanynday etip kórsetuge tyrysty. Is jýzinde últtyq belgilerine qaray birimen birin arazdastyru әreketin ókimetting ózi jýzege asyrdy: kәsiporyndar men úiymdardyng orys jәne orystildi júmyskerlerinen jasaqtar shygharyp, olardy temir tayaqtarmen, kabeli kesindilerimen qarulandyrdy, sóitip, turasyn aitqanda, demonstranttardy ayausyz úryp-soghugha, tipti óltire salugha bata bergendey boldy. Olar sherushilerdi tek ortalyq alangha kelgenderinde ghana emes, soghan bara jatqan jolda – kóshe-kóshelerde de soqqygha jyqty.

Al alanda beybit júrtqa arnayy әkelingen araq taratyldy,  basqa da qily arandatu әreketteri oryn aldy, órt sóndirgish mashinalardan suyq su shashty, soldattar, әskery uchiliyshe kursanttary, milisiya jәne jasaqshylar dóreki týrde jazalau, juasytu sharalaryn  jasady. Talayy tәny jaraqat aldy, qaza tapqandar da resmy moyyndalghannan әldeqayda kóp boldy. Ústaghandaryn avtobustargha, jýk mashinalaryna tiyep әketip jatty. Milisiya bólimderine, týrmelerge tyqty, qala syrtyna tasyp, qúddy qoqys tókkendey, orlargha týsirip ketti.

Qysqasy, biyleushi partiya ózi jariya etken demokratiyalyq janarugha senip, partiyanyng olar ýshin týsiniksiz sheshimining sebebin súrap-biluge shyqqan jastar qozghalysyna otardaghy qúldarynyng býlik jasaghanynday keyipte qarady.

Búl tarih sahnasynan ketken imperiya túsyndaghy jaghday edi, endi, tәuelsiz el bolghan kezende, nege múnyng aq-qarasyn ajyratyp, dúrys qorytyndy jasamay jýrmiz? Mәselen, qyrghyz respublikasynan tasymaldanghan әskery bólimning soldaty Ylaev Talaybek Moldobekúly (Ylaytegin Taalaybek Moldobekuulu) kóterilisti basu kezindegi «erjýrektigi men janqiyarlyq is-qimyly ýshin» Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasynyng Gramotasymen marapattalghan bolatyn. Ol әskerden bosap eline barghannan keyin Gramotany Almatygha qaytaryp jiberdi. Betine: «Men búl dýniyeni qaytaramyn, sebepteri mening hatymda kórsetilgen. Búl zat mende saqtalugha layyq emes. Men fashist emespin, onyng ýstine – MÁNGÝRT emespin», – dep qol qoyghan. Al hatynda sol kezde ózi kuә bolghan oqigha jayyn habarlay otyryp, «Jazyqsyz jandardyng qany jaghylghan búl las zatty men keri qaytaramyn»,  – dep jazghan eken.

Kóterilis basyp-janshylghannan keyin, «erlikteri ýshin» respublikanyng eng biyik nagradalary – Qazaq KSR Jogharghy Kenesining Qúrmet gramotasymen jәne Jogharghy Kenes Tóralqasynyng Gramotasymen, tipti Mәskeuding orden-medalidarymen jazalaushylar men juasytushylar qatarynda túrghan jýzdegen soldat, jasaqshy jәne solardyng «erlik jasauyn» úiymdastyrushylar marapattaldy, alayda osy kýnge sheyin aralarynan Talaybekten ózge opynghan eshkim shygha qoymady-au deymin. Nege osy mәselening sebep-saldaryn ashyp kórsetpeske? Bizge óz kemshiligimizdi moyyndaghan jón. Zertteluge, ashylugha tiyis, óz qolymyzda túrghan jәit búl.

Jeltoqsan kóterilisining tuuyna biylikting ózi sebepshi bolghany ras. Bas hatshy Mihail Sergeevich Gorbachevtyng últ mәselesine tereng oy jýgirtip kórmegeni sol shaqta anyqqa ainaldy. Ol búrynghy Resey imperiyasynyng is jýzinde jalghasy bop shyqqan sovettik imperiyanyng imperatory ekenin kórsetti. Onyng Dinmúhamed Ahmetúly Qonaevtyng ornyna beymәlim orys qyzmetkerin qoyy   – últ mәselesindegi búrmalaular shýpildep túrghan sayasy qazandy kemerinen asyryp jibergen qaterli tamshy edi.

Jastar múny Ortalyqtyng qazaq halqyn kemsituin jalghastyrghany dep úqty da, ortalyq alangha jinaldy. Men olardyng alannyng tórt shetinde laulap órtenip jatqan jyljymaly milisiya beketterining ortasynda dóngelene shoghyrlanyp, bar dauyspen: «Do-loy, Kol-biyn!», «Ja-sa, qa-zaq!» dep úrandatqanyn óz kózimmen kórip, óz qúlaghymmen estidim. Qazirgi tanda mәn bere qarasaq, búl qysqa úrandarymen sayasy tәjiriybesi joq jastar otarshyldan arylu qajettigin jәne qúqtary tym shektelgen halqymyzdyn  shynayy tendikke,  tәuelsizdikke jetui tiyistigin   mәlimdegen edi.

Bizdin  «tәuelsiz sosialistik qazaq memleketi» delinetin elimiz tyng kóteru jyldary janasha otarlanghany belgili. Sonyng saldarynan halqymyz óz elimizde barlyq túrghyndardyng ýshten birine de jetpey qalghan. Qazaq mektepteri jabylyp jatty, orys tili otarlaudyng pәrmendi qúralyna ainaldyryldy. Orystandyru sayasaty: «Kommunizmge orys tilimen baramyz!», «Orys tili – ekinshi ana tilimiz!» úrandarymen ekpindete jýrgizildi. Sol shaqtaghy SSRO basshysy Nikita Sergeevich Hrushev «patshalyqtyng jýzdegen jyldar boyy jasay almaghanyn az ghana jylda jýzege asyrdyq» dep maqtanghan. Kommunistik iydeologiya sovettik «jana adam» jasaudy maqsat etken.

Sodan respublikany jergilikti últ ókili basqaryp túrghan, «últ mәselesi sheshilgen» dep dәriptelgen kezenning ózinde talay kelensizdik oryn alghan-dy. Endi, qazaq elin basqarugha Mәskeu emissary qoyylghanda,  jaghday odan da әrmen asqynady dep sanaghan jastar alanda últ mýddesin eskermeuding sebebin týsindirudi súrady. Al biylik olargha kýsh qoldanumen jauap berdi.

Aqiqattyng búrmalanuynyng negizgi sebebi osynda: bolishevikter ómirge kelgennen beri әrqashan óz isterin dúrys dep eseptegen.

Tarihy shyndyqtyng beti ashyluy ýshin jogharghy basshylyqtyn, parlamentting sayasy erik-jigeri kerek. Eger sol qandy oqighanyng qazir tarih sahnasynda joq memlekette bolghanyn olar moyyndasa, ainalasy bir aptanyng ishinde bәrin oryn-ornyna qonggha bolady.

Jeltoqsan kóterilisi HH ghasyrdyn  basynda dýniyege kelip, qily kezenderdi bastan keshken jana túrpatty qazaq últ-azattyq qozghalysyna jana serpin berdi. Búl – jarty әlemdi biylep túrghan sovettik jýieni dýr silkindirgen úly oqigha. Soghan qaramastan әli sayasy baghasyn alghan joq. Tipti, kóterilisti úmyttyru ýshin, kóterilis qúrbandaryn tarihy alanda eske alatyn ýlken qaraly jiyn ótkizuge jol bermeu ýshin studentterdi Tәuelsizdik kýni qarsanynda kanikulgha jiberu әdetke ainaldyryldy.

Tәuelsizdik merekesi memlekettik  tәuelsizdik jayynda Zang qabyldanghan 16 jeltoqsangha belgilendi ghoy, búl Jeltoqsandy qasaqana úmyttyrugha jasalghan әreket pe, joq pa –  bilmeymin. Eger qazirgi tandaghy Jana Qazaqstan, Ádiletti  Qazaqstan qúru úranyna say oilasaq, merekeni de, qaraly kýndi de óz ornymen atap túrugha әbden bolady.

Búl ýshin Jeltoqsangha qatysty jol berilgen әsire saqtyqtan arylghan jón. Barsha júrt, әsirese memlekettik qyzmetshiler búrynghy metropoliyanyng kóne imperiyashyldyq kózqarasynan qaymyqpay, Jeltoqsandy óz mәninde maqtanysh ete bilu kerek. Árkimge óz boyynan qúldyq sana qaldyqtaryn shygharyp tastaudy, ózin jәne ainalasyn shynshyl tarihpen tәrbiyeleudi maqsat etu lәzim. Jeltoqsan tarihyn barsha sebep-saldarlaryn týsindirip, mektep oqulyqtaryna engizu, qalyng júrtshylyqqa barynsha nasihattap otyru  kerek. Jәne múnday júmysty tek qaraly kýn qarsanynda ghana emes, jyl boyy, elimizding azattyq kýresi tarihynyng manyzdy belesi retinde, túraqty jýrgizgen jón. Sonda azamattarymyzdy,  óskeleng úrpaqty otanshyldyq, memleketshildik ruhta tәrbiyeleuge eleuli ýles qosamyz jәne búlar elimizding tәuelsizdigin bayandy etuge senimdi kepil bolady.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz