Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Janalyqtar 4071 0 pikir 24 Qyrkýiek, 2013 saghat 07:10

«Jas azamat» gazetining tórtinshi sany

«Jas azamat» gazetining tórtinshi sany

JAS AZAMAT

 

 

 

 

 

 

 

Shygharushy:

Qoshmúhamet Kemengerúly

 

Bastyrushy:

Alash seriktigi

 

 

4 - san

1918 jylghy 25 avgust

Petropavl q.
ALASh QÚRBANY

 

     Alashtyng baghlany Otynshy Áljanúly qanisher bolishevikting oghyna úshty. Mәlik Amanjolúly jaralandy. Jetisu qazaghy qyrghyngha úshyrap jatyr...

«Jas azamat» gazetining tórtinshi sany

JAS AZAMAT

 

 

 

 

 

 

 

Shygharushy:

Qoshmúhamet Kemengerúly

 

Bastyrushy:

Alash seriktigi

 

 

4 - san

1918 jylghy 25 avgust

Petropavl q.
ALASh QÚRBANY

 

     Alashtyng baghlany Otynshy Áljanúly qanisher bolishevikting oghyna úshty. Mәlik Amanjolúly jaralandy. Jetisu qazaghy qyrghyngha úshyrap jatyr...

     Mineky telegram habary. Múnan qayghyly habar bolar ma! Otynshy marqúm Semey oblysy Zaysan uezi, Naryn bolysyna qaraghan nayman. Uchiyteliskiy seminariyany bitirip, Omby okrujnoy sotynda birneshe jyl perevodchik bolghannan keyin, óz elining ortalyghynda, Kókpekti qalasyndaghy shkolgha bastyq uchiyteli bolyp saylandy.

     Sol kezde 2-Gosduma quylyp, 3-inshi iini zakony boyynsha qazaq halqy deputattyqtan mahúrym qalap, qaharly ýkimetting qayta kýsheyip túrghan shaghy edi.

     Otynshy Zaysan qazaqtarynyng atynan 2-Gos. Dumadaghy sayasy partiya bastyqtaryna telegramma berip, qazaq halqynyng ógeyligin shaghyp, ýkimetting әdiletsizdigine narazylyqpen aitqandyghyn Peterburg gazetterinen oqyp edik.

     Sol kýnnen bastap, Otynshy bir jaghynan elding balalaryn oqytyp, bir jaghynan qaranghy halqyna sayasat jolynda basshylyq ete bastady.

     Qyraghy ýkimet erkine jibermedi, ýstinen shaghymdar jýrip, Otynshy 1909 jyly Semey abyqtysyna týsti. Birneshe ay abaqtyda sarghayyp, aqyrynda 5 jylgha jer audaryldy. Otynshy 5 jylyn Jetisu oblysyndaghy Qytayman shektes Lepsi qalasynda ótkizdi. Kesimdi kýnin bitirgen kezde, Europa soghysy, onan keyin [1916 jylghy] 25 iini әlegi bastaldy.

     Jetisu eli býlinshilikke úshyraghanyn kórip, oqyghan basshy azamattyng azdyghyn sezip, Otynshy ol eldi tastap kete almady, janyn ortagha salyp qyzmet etti. Otynshy Jetisu eline hәm býkil Alashqa qanday ekendigi mynaday kórinedi: Jetisu eli ony uchrediytelinoe sobraniyege deputat saylady.

     Ótken yanvari[ayynyn] ortasynda Orynbor sezining qaulysyn qalay oryndau jayyn kenesu ýshin, Almatyda Jetisu oblysynyng sezi boldy. Otynshy marhúm sol sezge kelgen edi. Sez tarqaghannan keyin, Otynshynyng uәjimen Týrkistan komiytetining bastyghy Shkapskiy arqyly Jetisuda Alash milisiyasyn qúrugha qazynadan 500 myng som aqsha alynyp, bolshevikten aulaq túrghan Lepsi kaznacheystvosyna jiberildi.

     Alash milisiyasyn qúru qamyn qylyp, basshy saylap, endi «Alash Ordagha» jýremin dep túrghanda Otynshyny Ybrahim [Jaynaqov], Satylghan [Sabataev], Shkapskiyler abaqtyda tosyp aldy. Shkapskiy sabazdy bolishevikter abaqtyda balasymen ekeuin atyp óltirdi. Otynshylar tórt ay sarghayyp, kórmegen beynetti kórip, ólimnen qalyp әreng qútylghandyghy «Sary-Arqada» jazylghan.

 Búlar abaqtydan shyqqansha, bolishevikter kýsheyip, Lepsidegi qazaqqa tiygen 500 myndy [aqshany] alyp qoydy, júrtqa oiran sala bastady.

     Otynshy abaqtydan shyqqan son, joldastarymen birigip, eldi qyrghynnan qalay alyp qalu sharasyna kiristi. Úryjar, Lepsi jaghyna kelip, er azamat jinap, bolishevikpen soghysugha bel baylady.

     Ótken iili aiynda men Otynshynyng elinde boldym. Sol kezde Otynshy marqúmnan eline hat keldi. Hatta jazghan eken: «múndaghy júrttyng basyna qiyamet-qayym tudy, qatyn-balamdy alyp ketinder, búl el qan jylap, qyrghyngha úshyryp jatqanda, men jan saqtap, búlardy tastap kete almaymyn. Ólsem-tirilsem de birge kóremin,» – dep. Birge kórdi: últy ýshin ólimnen qoryqqan joq, oqtan tayynghan joq. Esil er Alash jolynda ghazez janyn qúrban qyldy. Topyraghyng torqa, janyng jannatta bolsyn, ayauly Otynshy!

     Últyng ýshin qan jyladyn, qamyn jedin, qyzyqty ghúmyryng abaqtyda, aidauda ótti. Sonda da tauyng shaghylmady. Qamalgha shaptyn, qangha boyaldyn, qaza taptyn, biraq, «armanda kettim, Alash kórgenin kóre almadym», deme. Sendey úl tughan el esh kimnen kem bolmas. Hosh, bauyrym!

Mirjaqyp [Dulatúly]                                       

Jan sýiikti jezdem Otynshy!

 El – júrtyndy tuysqanyndy tastap mәngi sapargha jóneldin. Jana gýldenip kele jatqan Alashtyng kóshbasshy azamattargha óte múqtaj uaqytynda qanisher, jendet bolishevikterding qolynan mezgilsiz qaza taptyn. Erteden el qamyn oilap, Alash tilegin qolyna shyraq qylyp ústap edin, sol shyraqtan ómirinning aqtyq saghatyna sheyin aiyrylmadyn.

     Bilim dariyasynan susyndauyma, sayasy kózimning ashyluyna sebepker bolyp, últshyldyqtyng órine sýirep edin. Alysta jatsang da, aqyl-sabaghyndy hatpen berip asqar bolyp edin.

     Júmsaq sózdi, mýlәiim jýzdi, kórkem minezdi qymbat jezdem, didaryndy kóre almadym-au!

     Opasyz taghdyr, bayansyz dýniye! Meyirimsiz ólim! Amal joq... imanyng joldas bolsyn!!!

Qoshmúhamet [Kemengerúly].

 

OBADAN SAQTANYNDAR!

     Júqpaly auyrulardyng eng qorqynyshtysy - oba. Búl jýrgen jerinde eldi apatqa úshyratady. Sonyng ýshin, obadan aulaq bolugha el ózin-ózi taza ústau kerek. Áytpese, bir kirip alghan son, qashsa da qútylmaydy. Az uaqytta jayylyp jýre beredi.

     Oba auyruynda óz aldyna qúrty bar. Sol qúrt basqa jandy maqúlyq sekildi tirshilik qyluyna jaqsy tamaq, jayly oryn kerek. Onday oryndy týrli júqpaly auyrudyng qúrty boqtyq, ólimtik, sasyq, saz ham basqa nәjisterden tabady. Osylargha obanyng qúrty da iyeleydi.

     Oba auyruy auyrghan adamnan, onyng kiyminen, su hәm tamaq arqyly júghady. Obanyng jýretin eng qolayly uaqyty shilde men kýz. Tazalyghy artyq júrttarda oba auyruy siyrek. Auyru bilingen kýnde de, jayylyp ketpeydi. Qarsy daua jasalyp, tez sóndiriledi. Oba, әsirese, tamaghy ashty, araq-syra ishken, qarbyz-qauyn jegen adamdy saghalaydy.

     Ýii, qorasy, qotany, su alatyn jeri, mal suaratyn jeri taza bolmaghan elder obanyng úyasy bolady. Jogharyda aitylghan nәjisterden obanyng qúrtyn bir jerden bir jerge aparyp, órbitetin jaudyng biri - qara shybyn. Qara shybynnyng aralamaytyn jeri joq. Auyru adamnyng qaqyryghyna qonyp, ydysqa yaky tamaqqa qonsa, ayaghyna jabysqan obanyng qúrtyn qaldyrady.

     Obanyng belgisi. Oba auruy bireude auyr, bireude jenil bolady. Jenil auyrghan adamnyng ishi ótedi. Biraq ishi asa auyrmaydy, auyrmasa da, qarsy daua qylu kerek. Jenil oba bolyp auyrghan adam, ishi ótse de, júmysynan, jýrisinen qalmaytyny bolady. Biraq, onday auyrghanymen qoymay, basqalargha da jayady. Qatty auyrghan adamnyng ishi ótedi, bezgek sekildi denesi dirildeydi. Búl qalyppen birneshe saghat, kóp bolsa bir sótkege baryp, sonan bilay tәuir bola bastaydy, ne nauqas mendey bastaydy. Búl - anyq oba. Key adam bastapqyda qatty jyghylady. Ol uaqtynda, alghashqy kýni týnde, yaky tanerteng ishken qong as batpaydy. Damylsyz ish jýredi hәm qúsqysy kele beredi. Adamnyng qiy, qúsyghy súiyqtanyp agha bastaydy. IYisi bolmaydy. Ishinde týiir nәrseler bolady. Ayaqtyng tamyry tartyp, qaqsatyp, dirildetedi. Tez uaqytta adam kózi ýnireyip, múrny sorayyp, jýdeydi, denesi suyp, terisi kógerinki tartady. Nesebi toqtaydy. Auru jaman shóldeydi. Biraq, ne ishse de susyny qanbaydy, ishkenin qúsyp tastaydy. Búlaysha auyrghannyng ýshten biri-aq ólmeydi. Sauyghatyn jannyng ishi de, qúsyghy da tiylyp, denesi jylynyp, terisining kógergeni qayta bastaydy. Eger, auyrghan adamnyng denesi qyzyp, basy auyryp, beti qyzaryp, sandyraq payda bolsa, sauyghady dep senuge bolmaydy.

     Obadan saqtanu sharalary. Ýiding ishin, qorany, basqa nәrselerdi taza ústau, as qylatyn sudyng jaqsy-jamanyn aiyryp alu - óte qajet. Auyz su alatyn jerlerdi ainala sharbaqtap qoi kerek. Auyz su alatyn jerde kiyim, jýn, jabaghy hәm basqalardy júmasqa tiyis jәne mal suaru kerek emes. Ýy ishin asa taza ústap, әlsin-әlsin sypyryp, qandala, býrge, biyt, taraqan, qara shybynnyng bolmasyna amal isteu kerek. Obanyng qúrtyn jayatyn osylar, nәjisterding kózin joghaltu tiyis. Qalay bolsa, solay týkiru, qaqyru, sinbiru kerek emes. Adam ózining denesin, kiymin taza ústap, monsha bolmasa, móldir sugha týsip juynyp túruy kerek. Osy joghardaghy sharttardy ornyna keltirse, bar júqpaly auyrular aulaq jýredi.

 Bir auylda, ne bir adamda oba auyruy bilinse, ol manaygha sau halyq qatynas jýris-túrysty toqtatuy tiyis. Júmysty kóp qylyp quatty azaytpay, úiqyny uaqytymen úiyqtauy tiyis. Araq, syraday mas qylatyn nәrselerden, qaynamaghan sudy ishuden tyiylu kerek, sudy qaynatyp ishu tiyis. Jәne saqtanatyn nәrseler: kvas, shiyki sýt, qarbyz, qauyn, jiydek, býldirgen hәm basqa jemister. Ásirese, tolyq pisinkiremegenderi qaterli bolady.

 Eger bir adamnyng ishi auyrsa, dәrigerge tez kórsetu tiyis. Obanyng jabysqany bilinse, tezden auruhanagha, bolmasa dәrigerge aparu tiyis. Áytpese, jalghyz auyrghan adammen túrmay, basqalargha da tez jayylyp ketui anyq. Auru úlghaysa, boy bermeydi, órtshe jayyla bermekshi. Auyrghan adamdy bólek bir jerge tósek salyp, manayyna kýtushiden basqa jan barmasyn. Auyrghan adamnyng qúsyghyn, qaqyryq-týkirigin betaldy tókpesin. Auyru jatqan ýy ishine әlsin-әlsin ot jaghylyp túrsyn. Sonda ýiding auasy tazarady.

 Aurudyng janynda dәriger kelgenshe mynaday qylu kerek: Dorbagha sýly, bolmasa kýl salyp, ysytyp, aurudyng ishine basu kerek. Suyghan shay beru kerek, biraq kóp ishuden payda joq. Loqsyghan uaqytta týiir-týiir múz jútqyzu kerek. Denesi salqyndap, qúrystyra bastasa, bir taza shýberekti spirtke malyp, sonymen denesin, ayaghyn ysu kerek. Jylyndyru ýshin ystyq sudy bótelkelerge qúiyp, jan-jaghyna qoi kerek. Ne bolmasa, bir qapshyqqa súly salyp, qyzdyryp denesine kýidirmestey bassa da, jaraydy. Auyrghan adamnyng tamaqqa kónili shapsa, kýshti tamaq beru jaramaydy. Pisken sýt pen shala pisirgen júmyrtqa beruge bolady. Biraq, az beru kerek.

Obanyng qashatyn nәrseleri: Temeki, ashy sarymsaq, qaramay, karbolka, izvesti hәm almas. Sondyqtan ýiding manayyna qaramay, karbolka seuip, izvesti jaghyp qoi kerek. Ashy sarymsaq jep, shylym tartyp jýru kerek. Bizding qazaqtyng júrt janalap kóshe bergeni artyq. Otyrghan oryngha qaqyryp-týkirmey, tazalyqty baqqan jaqsy, qashanda bolsa saqtyq kerek, saqtansang -saqtarmyn degen.

Oba auyruyna dep, elding әr jerine doktor hәm felidsherler shygharylmaqshy. Búlardyng qay orynda túratyndary jaqyn arada jariyalanady.

Nauqas belgisin bere bastaghannan-aq, jogharghy el ishinde túratyn dәrigerlerge shapqyn jiberip, aurudyng janyna aldyru kerek.

 

* * *

Troiskiden hat

Zeynolla Ishannyng ýlken balasy Ghabdyrahman qarttyng «Alash Ordany» qúttyqtap A. Jantәlinge jazghan hatyn «Jas Azamatqa» basyp, kópke úsynyp otyrmyz. (Hat mynau).

«Ghaziz Ahmet әpendi Jantәli! Assalaumaghaleykum, ua rahmetullahi, ua barakatu!

Marqúm ardaqty atamnan qalghan izgi jol boyynsha, qashannan qazaq qandastarymnyng óz aldyna jerli, avtonomiyaly bir halyq bolyp jasauyn tileytin edim hәm sol jolgha qyzmet etu niyetimen orny kelgende sóileytin de edim. Qazir bir jaghdaygha shýkir – halyqty qúr sózben júbatudan, uatyp, júrt ýshin kórine bilek sybanyp, júmysqa kirise bastaytyn zamangha kelip jettik.

Endi әr júrttyng óz qamyn ózine oilata bastaghan, ýstimizge mynaday jyndy bir zaman kelip qalghanda, «zamanyna qaray amal qylyp» ayanbay tyrysyp qalynyz, qandas qazaq qaryndasym!

Búlaysha jandanyp, óz aldyna el-júrt bolu qamyna kirisken halyq, ol joldan mal-janyn ayap qalmaydy. Al, ayanshaq halyq, júrt qataryna kire almay, aqyrynda baryp, jer jýzinen qúruy anyq. Múny ótken qauymdardyng tarihy rastaydy. Solay bolsa, myna ýstimizde túrghan púrsatty (mýmkindik degen maghynada – red.) ótkizip jibermey, әsker men mal quatyn birge qosyp alyp, tezden iske kirisuge yjdahat etuleriniz jón.

Ár iste óz quatynyzben, óz yjdaghattarynyzgha ghana tayanu kerek. Bóten halyqtan jaqsylyq kýtip, qarap jata beru qate. Bótenning bótensitken jaylaryn kózdering kórgen siyaqty edi ghoy. Eng bolmasa, atasy bólek Nikolaymen, myna niyeti jaman bolishevikterding qylyghyna bir ainalyp qarasandar, ne kórgendering esterine sap ete týser.

Al endi kórgendering anau, zamannyng týri mynau bolghan son, qazaq qandasymnyng óz aldyna el-júrt bolyp qaluy jóninde bir yntymaqta bolularyn tilep, ózderine shyn kónilemnen salam oqimyn.

 

Jasasyn Qyrghyz – qazaqtyng birlesken jerli mýhtariyaty! Jasasyn «Alash Ordasy!»

 Ghabdrahman Ibn Ál-sheih Zeynolla rasuly.

 Troisk. 1918 jylghy 4 iili.

 

Basqarmadan: Mynau «Alash Ordany» qúttyqtap hat jazyp otyrghan belgili Ishan qarttyng balasy. Halyqqa qaraghan Ishan qarttyng qazaqqa qylghan qyzmeti ham Ghabdrahman qarttyng óz qyzmetining asyl tegi, bizding halyqtyng óz aldyna el-júrt bolu qamy ýshin ekendigi angharylyp túr. Bizding halyq búryn Ishan qarttyng aityp, únatty degen sózinen shyghyp kórgen joq-ty. Mal-jandy «Alash Ordadan» ayamay, óz kýshimizge tayanyp, tezden iske kirisudi ótinip otyrghan Ghabdrahman qarttyng sózin esi bar qazaq balasy eskerer.

Alashtyng óz tizgini ózinde, ordaly halyq boluyna tilektes bolyp, hat jazyp otyrghan Ghabdrahman mahdúmgha úzyn ghúmyr tileymiz.

 

***

IShKI HABARLAR (Gazetterden)

Osy kýnde Torghay oblysynyn Tashkent temir joly boyyndaghy Aqbúlaq, Jaysang stansiyalarynyng boyyna Týrkistan ólkesindegi qazaq bauyrlarymyz shúbyryp kelip jatyr. Kiyerge kiyim, isherge tamaq, panalargha oryn joq. Ashyq dalada jardamsyz qyrylyp jatqan kórinedi. «Jyghylghannyng ýstine júdyryq» degendey, ash-jalanashtyq ýstine, әr týrli júqpaly aurular tarap, әsirese osydan qyrylyp jatsa kerek.

 Basqarmadan: byltyrdan Týrkistan ólkesindegi tuysqandarymyzdyng qoy ornyna qyrylyp jatqanyn kóre túrsaq ta, basy aman, maly týgel Alash balasy әli kýnge nyqtap jәrdemge kiriskenimiz joq. Ekining biri, egizding synary bauyrymyzgha tiyisti jardamymyzdy aityp, adamshylyq, júrtshylyq boryshymyzdy ótegenimiz de joq.

     Tiyndap jighan jardam men ashtyqtan qútyludan ketken, eger qazaqtyq qanymyz qaynap, namysqa úmtylyp, tuysqandarymyzdy ólimnen qútqaramyz desek, basqasha jardam aitudyng sharasyna kirisu kerek. Aldymyzda qylyshyn sýiretip qys keledi. Suyq týsip ketpey, aldyn alyp, qalay jardam aitu turaly gazetterge jazylsa eken.

     Sol kenesip qúrghan joba boyynsha jәrdemge kirisilse eken.

***

Basqarmadan

Ár jerlerden «Jas Azamatty» qúttyqtaghan hattar kelip jatyr. Bәrin týgel basugha gazet betine simaydy hәm uaqyt jetetin emes. Iriktep basayyq desek, gazet quanyshyna ortaqtasqandardy bir dәrejege qoymaghandyq bolar dep, qúttyqtaulardy basudy birinshi nómirmen doghardyq. Gazetke yqylas-kónilderin bildirgenderge jalpy tәnir alghysyn aitamyz.

Qazaq jerinde ashylghan jastar úiymdary ózderining qysqasha tәjriybe-haldaryn bayandap, әdiristerin jiberulerin ótinemiz!

«Jas Azamat» gazeti músylman haripteri az tipografiyada basylady. Onyng ýstine jana qazaq emilesine qajet haripter joq. Sol sebepti keybir sózder qate ketedi. Osynday kemshilikteri ýshin oqushylardan keshirim súraymyz.

 

Gazetting sandaryn  baspagha dayyndaghan, týsinikterin jazghan

M. Qozybaev atyndaghy SQMU professory

Zarqyn Tayshybay.

Abai.kz

0 pikir