Júma, 3 Mamyr 2024
Bilgenge marjan 3292 11 pikir 23 Qarasha, 2023 saghat 14:43

Reseyding qanqasaby: 500 myng noghay qalay qyryldy?

Búl kýngi Resey Federativtik respublikasynyng aumaghynda, әsirese soltýstik Kavkaz shenberinde ornalasqan noghaylar degen kimder?! 

Kezinde Altyn Orda imperiyasynyng negizgi qúramynda bolghan jәne osy Euraziyalyq qúrylymnyng qanat jayuyna, damuyna aitarlyqtay ýlesin qosqan, daqpyrty alysqa ketken, bir kezdegi qalyng Noghay ordasynan qazirgi kýnderi ne qaldy?! Túraqty ata qonysy, memleketi bar ma?!

Mine men, osy túrghyda jauap izdep, óz uaqytyndaghy Noghay ordasynyng ótken-ketken tarihyn biraz jyldar zerttep-zerdelep, qarap shyqtym. Olardyng sóileu mәnerin, ólen-әnderin, jyrlaryn tyndap, bizding qazaqtan eshqanday aiyrmashylyghy joqtyghyn anyq anghardym. Tipti, Noghayly bolyp sanalatyn Qaztughan jyraudyng shygharmalaryn da bastan-ayaq qarap, oqyp shyqtym. Osydan keyin baryp, ózim kóp uaqyt ózge últ pa dep oilap kelgen noghaylardyng qazaq ekendigine, tek qana, sonau bir zamanda, basshysy Noghay batyrdyng atyn iyelengendigi jәne Qazaq ordasynan bólinip ketkendigi ghana sebep bolghanyn týsindim.

Kezindegi kýndey kýrkiregen Altyn Ordanyng ydyrauy túsynda payda bolghan memlekettik birlestikterding negizgisining biri – Noghay Ordasy. Ol HIV-HV ghasyrda qazirgi Batys Qazaqstannyng kópshilik bóligin alyp jatty. Búl memleketting atauy osy Altyn Orda әskerining qolbasshy, Joshy hannyng nemeresi bolyp sanalatyn Noghay esimimen baylanysty. Keyinnen, Berke han ólgennen keyin Donnan (Dón) Dunaygha deyingi aumaq Noghaydyng baqylauyna enedi. Birlestikting qúramyndaghy rular, birtindep Kaspiy manyna qonys audaryp, әsker jetekshisi Noghaydyng esimimen atalady.

Degenmen, Noghay Ordasynyng negizin salushy – әmir Edige bolghan. Ol 15 jylday Altyn Ordany biylep, «Úly әmir» atanghan adam. Sol bir kezende, Shynghys әuletinen han saylau Edigening qolynda edi. Noghay Ordasy Altyn Ordadan Edigening túsynda bólek shygha bastady. Búl prosess Edigening úly Núraddinnyng uaqytynda ayaqtalyp, Noghay Ordasy Altyn Ordadan HV ghasyrdyng ortasynda bólinip, derbes memleket boldy. Noghay Ordasy tútasymen, Edil men Jayyq arasyn qonys etti.   HIV ghasyrdyng ekinshi jartysynda Noghay Ordasy ydyrap, ekige: Ýlken Noghayly Edilding shyghysyna qonystanyp, sonday-aq Kishi Noghayly Edilding batysyna túraqtady. Mine, osy tústa noghaylardyng kópshiligi Qazaq handyghyna, sonyng ishinde Kishi jýz qúramyna endi. Noghaylardyng qúramyndaghy halyq negizinen: manghyt, qypshaq, qonyrat, arghyn, jalayyr, qarlúq, alshyn, tama jәne taghy basqa týrki taypalarynan túrdy. Osylargha qarap, Noghay Ordasyn, eshqanday ózge últqa telimey, (qazirde keybireuler aityp jýrgendey) býgingi qazaq últynyng tól bóligi deuge әbden bolady.

Genosiyd

1783 jyly Resey patshayymy Ekinshi Ekaterinanyng jarlyghy boyynsha, noghaylardy óz ata qonysynan yghystyryp, Oral taularynyng manayyna shoghyrlandyru kerek boldy. Shygharylghyn jarlyq, talay ghasyr ózining bilgeninshe ómir sýrip kelgen Noghay Ordasynyng tәuelsizdigin joghaltu degen sóz edi. Shyndyghyn aitqanda, Resey patshalyghyna Euraziya kenistigin týrki halyqtarynan bosatyp, ishki jaqtan keletin orystar men nemisterge jer beru jәne ornalastyru jospary túrdy. Sondyqtan qalayda týrki júrtyn qyrghanynsha qyryp, qalghan qaldyqtaryn bir týkpirge, ózderining jaulau maqsattaryna kedergi keltirmeytindey etip, deportasiyalau edi. Sóitip, jogharyda kórsetilgen jyly Reseyding ontýstigindegi patshayym biyleushisining ókili bolyp sanalatyn knyazi Potemkiyn, búl jarlyqty jýzege asyrugha Suvorovqa tapsyrady. Alayda, búghan noghaylar qarsy túryp, kóteriliske shyghady. Sol tústaghy orda biyleushisi Qonaqay myrzanyng bastauymen, Reseyding óktem sayasatyna qarsy eki arada qaqtyghys bastalady. Áriyne, orys armisynyng oq-dәrimen atylatyn qaruy men zenbiregine, noghay sarbazdarynyng jalang qylyshy men sadaghynyng shamasy kelushi me edi?..

Suvorovtyng Noghay ordasyna qarsy jýrgizgen astyrtyn әreketi, is jýzine asty. Kóterilisshi noghaylar tanertengilik namazgha jyghylghan kezde, osyny paydalanyp, orys әskerleri shabuylgha shyqty. Suvorovtyng belgisimen, Niyjegorodtyq, Vladimirlik jәne Donnan kelgen kazaktar eshqanday oq shygharmay, noghay sarbazdaryn qorshap aldy. Shayqas óte qatty boldy. Qanqasap búl maydanda orda jaghynan adam shyghyny kóp boldy. Keshke jaqyn noghaylardyng seldiregen әskeri qorshauda qaldy. Orystar eshqanday ayaushylyq bildirmedi. Myn-san sarbaz týgelimen qyryldy.  Qorghausyz qalghan Edil men Jayyq arasyndaghy qalyng noghay auyldary Suvorovtyng jetekshiligindegi armiyanyng keskileuine týsti. Kәrisi de jasy da, әieli de balasy da onbay qyrghyn tapty. Búl soghysta, kezinde Povoljie men Soltýstik Kavkazdy ústap túrghan Noghay Ordasynyng bes jýz mynnan asa túrghyny qaza tapqan eken. Jalpy aitqanda, barlyghy degen sóz.  Qalghan-qútqan   noghaylardyng keybir myrzalary óz auyldaryn alyp, Kavkaz arqyly, Týrkiyagha audy. Tarihta shamamen jýz mynday deydi. Orys imperiyasyn jaltaqtaumen kýn keshirgen, zamanynda tórt jýz mynday qol shyghara alatyn qayran Noghay ordasy, Qaztughan jyraudyng eli, tútasymen joyylyp ketti deuge bolady. Qazirgi kýnderi, Reseyde qalghany jýz mynnan sәl ghana asady. Ne, úiysatyn kishigirim bolsa da atameken - memleketi (Tatarstan, Bashqúrtstan, Hakastar sekildi), ne tili, ne dәstýri qalmady. Degenmen de, noghaylar -  ol, qazaqtar ghoy. Orys imperiyasynyng ózge últtargha jasaghan, tarihtan óshpeytin - genosiydi osy ghoy.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz

11 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 595
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 328
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 339
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 344