Abai.kz-ting búl jolghy spiykeri aqyn Bauyrjan Shormaq. Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly.

– Armysyz, Bauke! Aman-esen jýrsiz be?

– Bar bol, Áleke! Amanshylyq. Óz hal-jaghdayyng jaqsy ma?

 – Amanshylyq. Sizdi byltyr 60-tyng belesine kóterildi dep estigem.

– IYә, 60-tan ótip baramyn. Biraq 60 pen 69-dyng arasy bәri bir 60 qoy.

– Qazaq atam «alpys – tal týs» dep aitqan eken. Soghan qaraghanda taghy bir «tal týsiniz» bar-au. Degenmen, «ayhay, 25-tey» bolmaytyn shyghar.

– Áriyne, «Alpys – tal týs» deding be? Ol da jón sóz eken. Negizi alpys degen aghanyng jasy ghoy. Adamnyng aqylynnyng tolghan, kemeldengen kezi. Aldy-artyndy bayqap, oilanyp, tolghanyp keng tynystaysyn. Sodan baryp artyna qarap qobaljyp, aldyna qarap kishkene ýmittenip jýretin kez eken.

Otyz degen – jolbarys eken, qyryq degen – qorghanys eken, elu degen – tolghanys eken. Al alpys degen – qolghabys eken. Otbasyndy, bala-shaghandy kóp oilap, qazyqqa baylanghan at qúsap ailanqastap, onsha úzap ketpey jýredi ekensin.

– Shygharmashylyq búrynghyday jalyndap túr ma?

– Shygharmashyyqtyng siyrep qalatyny bolyp túr. Qytaydan nemeremdi aldyrgham, 7 jasta, úl bala. Sol nemeremdi shildening 19-kýni ózim baryp Jәrkentten tosyp aldym. Bilesing ghoy, ol jaqta ósken balanyng jaghdayyn. Nemeremning mentaliyteti ózgergen, qúddy tarpang ang sekildi. Sodan mektep bastalghangha deyin jeke kurstargha berip, qasynda bolyp qazaqsha oqyttym. Degenmen basyn qayyrghan boldyq, alghashqysyna qaraghanda kishkene kórim bolyp qaldy. Ana jaqta balanyng tili, minez-qúlqy, qimyl-әreketti týgel qytaysha bolyp ketken. Bala baqshadan bastap qytaysha tәrbie alghan ghoy. Qazir Astana qalasyndaghy №70 mektep-liyseyinde oqyp jatyr.

– Neshinshi synypqa berdiniz?

– Nemerem Shynjanda bolsa biyl ekinshi synypta oqityn edi, al men ony birinshi synyptan bastap oqytyp jatyrmyn. Óitkeni qazaq tilinining nezinin, irgetasyn birinshi synyptan qalau kerek qoy. Erteng ózi qinalmaytyn bolady.

– Sizding Astanagha kóship kelgeninizge de biraz jyl boldy qoy, Saryarqanyng klimatyna ýirendiniz be?

– Ýirendik qoy.

– Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin aqyn Bauyrjan Qazaq eline kóship keluding qamyn jasap jatyr eken degen sybysty úzyn qúlaqtardan estigen edik. Keyin ne bolghanyn bilmedik, habar-osharsyz  kettiniz ghoy.

–  IYә, Áleke! Búl turaly aitar bolsaq әngime kóp qoy. Onyng shet jaghasyn ózinde bilesing dep oilaymyn. Men negizi Qazaqstan egemendik ala salghan kýnning erteninde alghashqy toppen birge qozghalghan adammyn. Biraq sol kezde biylik bosynda otyrghan iri qaralar jolyma kedergi qoyyp, uday qymbat aqshagha aldyrghan qanshama shaqyrtulargha (vizagha) toytarys jasap, jolymdy kesti. Men ol kezde biylikting «kózine shyqqan sýiel, k...ne shyqqan shiqan» bolatynmyn. Osynday iytis-tartyspen jan-jýregim Qazaqstanda, denem arghy bette qalyp qoydy.

2010 jylgha kelgende men ýshin su basynan túnyp, jylymyq payda bolyp, arqam jylyna bastady. Sol jaqsy oraymen 2011 jyly 8-mamyrda júbayym Begzat Úlyqpanqyzy ekeumiz bir ailyq rúqsatpen Qazaq eline keldik. Bizdi qazaqtyng mandayyna simay ketken jaryq júldyzy, men ýshin qúrmeti asa biyik túlgha Ermúrat Zeyipqanúly qarsy aldy. Biz Erekenmen birge 20 kýn Almaty, Taldyqorghan, qysqasy Jetisu ónirin aralap, esten ketpes әsermen keri qayttyq. Bara sala jedel jabdynyp, endi ghana tolyq orta mektepting tabaldyryghyn attaghan qyzymyz Ójetti Almatygha jetkizdik. Mine sodan bastap Kýnes pen Almatynyng arasy bizge qauyndyqtyng jolynday bolyp qala berdi. Atajúrtqa bauyr basqanymyz sonshalyq, anyrap ansaymyz da túramyz, kelsek keri qaytqymyz.

Osylay «Qazaqstan» degen aurumen aura jýrip, aqyry 2014 jyly Almatynyng shyghysyndaghy Alataudyng etegindegi Esik qalasyna irgemizdi kómdik. Búghan birneshe sebep boldy. Birinshi, sol kezdegi oralmandardyng esh oilanbastan búl jaqqa ózinen búryn kelip qonystanghan tuysyn jaghalay kelip jyghylatyn әdeti bizge de júqty; ekinshiden, Esik qalasy qyzymyz oqyp jatqan Almatygha jaqyn bolghandyqtan baryp-keluge qolayly sezildi; ýshinshiden, «Esikten kire tór meniki» dep basa kóktep Saryarqagha  bir-aq qarghyghynnan úyaaldyq ta, salt boyynsha osy Esikting bosaghasynda otyryp ainalagha kóz jýgirttik, talghamymyz óte dúrys boldy, qyzymyz ýzdik oqyp Astanadaghy Medisina  uniyversiytetine grantpen jeti jyldyq oqugha týsti. Sodan song baryp 2019 jyly biz mәngilik qonysty osy saltanatty Saryarqanyng tósindegi jahúttay jarqyraghan Astana qalasynan úighardyq. Qúdaygha shýkir Saryarqagha, Astanagha degen mahabbatymyz sheksiz, qazir arghy bettegi balalarymyzdy, nemerelerimizdi, tuystarymyzdy, baurymyzgha tartyp, osynda balday batyp, suday sinip, ósip, ónip jatyrmyz.

– Saryarqa aqyn Bauyrjandy qalay qarsy aldy?

– IYә, Áleke, oiyndy túspaldap týsinip otyrmyn. Búl jerde bәrimiz de shyndyqty moyyndauymyz kerek. Shynayy shygharmashylyq adamgha eshqashan uaqytty, oryndy, tipti jaghday taldamaydy ghoy. Astanagha keldik, mәdeni, әdeby ortagha birden boylap kettik dep aita almaymyn. Alghashynda sol jogharyda aitqanymday «bosaghada otyryp, tór jaqty sholyp» auqymdy andap, neni jazu kerek, qalay jazu kerek dep kidiristep jýrip biraz uaqytty joghalttyq.

Arghy bettegi kezimizde Qytay qazaqtarynyng poeziyasynda aldynghy bestikting arasynda mandayym jarqyrap jýrgenmen, múnda kelgesin, «aqyn bolsang kele ghoy, myna esikten kir, múnda jayghas» dep qolynnan tartyp, mandayynnan sipay qoyaatyn kisini kórmedik. Meni qoyshy, әsirese shetelden kelip jatqan zyyaly qauym ókilderin jintiktey tekserip, zerittep, endigi jerde olardyng emin-erkin enbek etip, jasampazdyqpen qyzu ainalysuyna mýmkindik jasaytyn birde bir memlekettik organdy kóre almadym. Sosyn ayaghy kýigen tauyq qúsap kibirtiktep, jasqanshaqtap, Nesagham (Nesipbek Aytúlyn aitamyn, jany jәnnatta bolsyn!), Súraghan Rahymetúly, Túrsyn Júrtbay siyaqty aghalarymdy jaghalap, odan әrige bara almay sayaqsyp qaldyq. Osynday da kóbinde demep, jebep, jana ortanyng qyry men syryn, endigi jerde qalay enbek etu kerektigi turaly keleli kenes beretin shynayy, jalghyz dosym, aqyn, әdebiyettanushy ghalym Bekqoja Jylqybekúly ghana qasymda jýr.

–  Qazirgi kezde bizding elde әleumettik jeliden paraqsha ashyp alyp, jazghan dýniyelerdi sala beruge bolady bolady ghoy.

– Endi osy bir qúndylyqty moyyndauymyz kerek shyghar. Qazaqstan zayyrly memleket bolghandyghy sebepti sóz bostandyghy shektelmeydi eken. Arghy bettegi kezimizde saptayaqpen as ishsek sabyna qarauyl qoyyp jaltaqtap otyratyn bizder ýshin búl beyne bir ministen әbden qajyghan arghymaqtyng er-túrmanyn sypyryp alyp sayyn saharagha qoya bergendey әser etti. Onan song múnda әleumettik jelining qalay damyghanyn ózing de aityp otyrsyn. Osy qolaylyqtan paydalanyp enbekterimdi osynda jarialap qysqa uaqyt ishinde ainalagha tanylyp, óz oqyrmanymdy qalyptastyra bastadym, búl men ýshin quanysh. Múnda kelgennen keyin «Oy týbinde jatqan sóz», «Qayran sheshem» atty eki jyr jinaghym baspadan shyghyp júrtpen tanysty. Qazirshe tyndyrghan sharua osynshalyq.

– «Arghy bettegi kezimizde Qytay qazaqtarynyng poeziyasynda aldynghy bestikting arasynda mandayym jarqyrap jýrgen edi» dep qaldynyz, endigi әngimenizding tiyegin tughan jerinizden aghytsanyz.

– Men 1962 jyly 26-mamyrda Ile qazaq avtonomiyaly obylysy, Kýnes audanynyng qazirgi Narat qalashyghyna qarasty Shalkóde degen jerinde, aghartushy otbasynda dýniyege keldim. Ákem Shormaq Qydyrbekúly, eskishe de, janasha da bilimi asa joghary, el ishinde  syily, inabatty kisi boldy. Al, anam Rymbýbish Shabdanqyzy bolsa on sausaghynan óner tamghan simer, salt-dәstýrge berik, bir auyldy ainaldyryp alaqanynda ústaghan minezi júmsaq, aghayyngha jaghymdy kisi tú-ghyn.

Negizi anamnyng omyrauynan shygha sala meni naghashylarym alyp ketken eken. Men naghashy әjemning qolynda óstim, naghashy әjem Aqay (Ákishqan) naghashy atam Shabdannan eki úl, eki qyzben jastay jesir qalypty. Olar bizden bir kýnshilik jerdegi Qaraghaylysu degen jerde túratyn. Boranbay, Bayboran degen aghayyndy eki naghashym da kommunanyng jylqysyn baghyp, jyl on eki ay birge kóship, birge qonyp, irgeleri bólinbey jýretin. Ekeui de ensegey, som deneli, qayratty kisiler (qazir ekeui de jer basyp aman-esen jýr) bolatyn. Men keluden búryn búl eki ýide de bala bolmapty, eki ýidegi Nәzipa, Sayat degen eki jengem de sylandap jýrgen jas kelinshek kezi eken. Mening múnda keluim búl aghayyndy eki ýige eresen quanysh әkelipti. Búl turaly sydyrtyp aita bersem әngime tym úzaryp keteri belgili. Sondyqtan barynsha tújyrymdap, qysqartyp aitugha tyrysayyn.

Men týzde bolsam eki naghashy aghamnyn, al ýide bolsam eki jengem men naghashy әjemning ermegine ainalyp, qoldan-qolgha, qúshaqtan-qúshaqqa sýngip barynsha erke-sholjang óstim. Ásirese, naghashy әjem meni kózining qarashyghynday qadaghalap baghypty. Sonymen alty jasqa tolghan shaghymda әke-sheshem kelip: «Balany mektepke oqytamyz» dep meni alyp qaytty. Men әke-sheshemning bauyryna qayta oralyp, jeti jasymda mektep tabaldyryghyn attadym.

Degenmen, sol tústa qoghamda bizding sәby sanamyz týsinip jete almaytyn bir ishki alasapyran, dýrbeleng bar siyaqty, eresek adamdardyng barlyghy bir týrli ýreyding ishinde jasap jatqanday kórinetin. Olar jyldyng tórt mausymynda bel sheshpesten kýndiz atyz basynda enbekke jegilse, keshki as-suynan keyin týnning bir uaghyna deyin «taptyq kýres, ashylyp sayrau» dep bizding syrtymyzdan esikti qúlyptap jinalysqa ketetin. Key kýnderi mektep aldyna kóp adamdar jinalyp alyp ortagha әlde bir beytanys ýlken shal-kempirlerdi sýirep alyp shyghyp, betterine kýie jaghyp, ayausyz úryp-soghyp, jәbirlep jatatyn. Múnday kezder jii qaytalanatyn, onday kezde bizde sabaq oqymay dýrmekke ilesip eleurep ketetinbiz. Búnday soqqyny mening әkem men sheshem de jii alyp túratyn. Sóitsem, búl býkil Qytay elinde jýrgizilip jatqan «Mәdeniyet zor tónkerisi» dep atalatyn, úzynyrghasy on jylgha sozylghan zúlymat eken.

– Sizding de balalyq shyghynyz Qytaydyng aty shuly «Mәdeniyet tónkerisimen» túspa-tús kelgen eken ghoy.

– IYә, solay deuge bolady. Shyntuaytyna kelgende sol dәuirde erjetken bizding búynda balalyq shaq bolghanmen, balalyq qyzyq dәuren bolghan emes. Kýndelikti estigenimiz, sýrensiz qyzyl úran, aiqay-shu, kórgenimiz eresek adamdar arasyndaghy úrys-keris, aitys-tartys, bir-birin jalalap, qaralap jagha jyrtysu. Áke men bala, qyz ben ana arasyndaghy raqymsyzdyq qoghamdy jegidey jep, últ ruhaniatyn qúrdymgha qúlatqan kez boldy. Osynlay alasapyran dauyldyng ótinde ósip kele jatqan biz kóp nәrseden aiyryla jýrip, kóp nәrseni kókeyimizge týiip, kóp nәrsege amalsyz kónip óstik.

Ekinshi, ýshinshi synyp oqyp jýrgen búghanamyz qatpaghan shaqta-aq óndiristegi eresek kisilermen birge enbekke jegilip atyzgha kón, qy tasydyq. Eginning shetin ordyq, aryq tyndyrdyq, bidaydyng bauyn bayladyq. Biday oratyn mashyinanyng atyna mindik, qyrman bastyq, shómele saldyq, shóp tasydyq... Kiyim-keshek, azyq-týlik tapshy boly. Jalpy ómirimiz sýrensiz, qorqynyshty boldy. Ákem «qalpaq» kiyip kýreske alynyp ketti, al sheshem óndiristing enbegine jegilip, kýni boyy qaljyrap jýredi. Sóitip, «ólmegen búzau ógiz bolady» degendey búl pәleli-jalaly jyldar da ayaqtap jylymyq kýnder bastaldy. Ákem de «qalpaghyn» sheship, qylmysynan birjolata aqtalyp, júmysyna qayta oraldy.

– Orta mektepti qayjerden bitirdiniz?

– Men 1978 jyly auyldyq jerdegi ortalau mektepti tamamdap, Kýnes audandyq №1-orta mektebine qabyldandym. Men sekildi auyl-qystaq balalary ýshin búl mektepke qabyldanu asa onay bolmaytyn. Men ghoy әkemning tanys dostarynyng arqasynda keldim. Sóitip, mening aldymnan bolashaq aqynnyng elshisindey bop Dәuitbek Azamat degen aituly aqyn ústazym shyqty alaqaylap. Ol kisi bizge әdebiyet sabaghyn bergen alghashqy kýnderde-aq mening boyymdaghy talantty birden bayqap ary qaray ilip әketti.

At bolatyn qúlyndy mýshesinen, adam bolar balany kisesinen degendey, ol kisining meni birden tanityn jóni bar edi. Men ortalaugha deyin әdebiyetti jaqsy oqydym, әsirese ólenge tym jaqyn boldym. Olay bolatyny qarshaday kezimde naghashy әjemning ne bir keremet ertegilerin, saghynyshqa toly múnly, zarly әnderin tyndap óstim. Ata-anamnyng bauyryna oralghannan keyin    әkemning tәrbiyesinde boldym. Ákem tap bermede tauyp aitatyn taqpaqshyl kisi әri kitapty kóp oqityn. Úmytpasam sonda kóp aitatyny Abay Qúnanbayúly, Tanjaryq Joldyúly turaly bolatyn. Ásirese Tanjaryq aqynnyng ólenderin jatqa oqityn, oqta-tekte sol Shalkóde qystaghynda túratyn Ospaniyar degen iyegining úshynda ýrpiygen bir uys saqaly bar, qol toqpaqtay qara shaldy el kózinen tasada ýige shaqyryp bәiit aitqyzatyn. Jasyqtau, japaqtau qara shal tamaghyn kenep alyp, sybyzghyday synsyghan qúlaqqa jaghymdy әdemi dauysymen ne keremet hisa-dastandardy jatqa oqityn. Maghan búlda tereng әser qaldyrdy.

Búdan ózge meni erekshe qyzyqtyratyn kisi, ol – mening naghashy agham Boranbay bolatyn. Ol kisi kómekeyi kósilgen, jaghy joq ólenshi edi. Jazdyq kanikulgha taraghannan keyin men Kýnesting basyndaghy Ýshmerkini jaylaytyn naghashylaryma erip jaylaugha ketetinmin. Jaylau ýsti dyr-duman bolaty. Ondaghy eng syily, eng myrza, eng sauyqshyl qauym osy jylqyshylar bolatyn. Olar ózinshe auasha bir shoghyr bolyp, eng shúrayly, nuly, suly qonystardy basyp jatatyn. Oidan jaylaugha kelgen qúrmetti adamdar da osy auyldyng manyna jiylatyn. Ár otbasy jelilep bie baylap, sabalap qymyz pisip, Qúdaydyng qútty kýni jaylauda jiyn-toy bolyp jatatyn. Sonday saltanat-sauyqtarda mening naghashy agham eshkimdi bet qaratpay ólenmenen japyryp, әriptes shaq keltirmeytin. Ol kisimen әkem ekeui kezdesken kezdegi ekeu ara qaghytpa aitystarynyng ózi qanday ghajap desenizshi.

Mine, osynyng barlyghy qarshaday kezimnen bostap mening jolymdy ashyp qoyghan ghoy. Sondyqtan da kóregen ústaz, kórinekti aqyn Dәuitbek Azamat meni birden tanyp, altyn asyqtay iyirip әketti. Men de ol kisige tym etene bolyp, birden bauyr basyp kettim. Sonyng nәtiyjesinde mening alghashqy ólenderim gazet-juynaldarda jariyalana bastady.

– Qolynyzgha qalam alyp, óleng jazugha ainalanyzdaghy et jaqyndarynyz ben aqyn ústazynyzdyng yqpaly kóbirek bolghan eken ghoy. Eng alghashqy jazghan óleniniz esinizde me? 

– Mening eng alghashqa týp ústazym, janashyrym ol – әkem Shormaq. Men ortalau mektepke kirgennen bastap óleng jazudyng tehnikasyn tamtúmdap ýirendim, әkem mening jazghan shimaylaryma den qoya otyryp menen ishtey ýlken ýmit kýtetin. Sodan da shyghar ýige syily qonaqtar kelgende meni qonaqpen birge ústaytyn. Meni ýy júmysyna kóp aralastyra bermey, kitap, gazet-juyrnal oqugha mindetteytin.

Sóitip, әkeme, qórshi-qolandargha, әkemning dostaryna únaghan alghashqy ólenimdi men ortalaudyng 2-jyldyghynda jazdym. Ákemning aghasy Áliasqar atam bizben kórshi otyratyn, ol kisining Múqametәli, Múqatәli degen eki úly bar. 1976 jyly Múqametәli agham sol Shalkóde auylyndaghy diqan Ábdikerim degen kisining Núrqaysha degen qyzyna ýilendi. Ózi kóp-kórim óndi, symbatty, biraq tym úyan, iske qyrsyz kisi boldy. Jengem bolghan song ol kisini mayly ishekshe ailandyryp, erkelep kóp alysatynmyn. Ózi tym úiqyshy, ýnemi oramalynyng astynan appaq sausaqtaryn jýgirtip jiberip, basyn tyr-tyr qasyp jýretin. Bir kýni týste sol kisining týski asynda boldym, kartoshkadan jarkop siyaqty birdene quyrypty, ol qaynysy Múqatәliden bizding ýige de bir tabaq jóneltti. Biz tabaqtaghy asqa jabyrlay úmtyldyq, azdan keyin atam ekeumiz amalsyz shegindik. Bir-birimizge kóz qiyghymyzben qarap qoyyp shәy iship otyrmyz. Kenet mening ókpemdi birdene qysty, osy jengeme bir әzil jazghym kelip betimdi sipadymda shyghyp kettim. Ýige kelsem jengem jibergen tabaqty sol kýiinde dastarqannan syryp qoyypty, shamasy tamaqtan eshkim auyz tiymegen siyaqty. Men tórgi bólmege kirip alyp:

Núr jengemning siqy,
Soghatyny úiqy.
Bir jumaydy basyn,
Shashy úiqy-túiqy.
Kórpesinde órip jýr,
Býrgesi men biyti.
Sәy quyrsa suy kóp,
Kartoshkasy shiyki, – dep óleng jazyp aldym da ýidegilerge oqyp berdim. Bәri qyran-topan kýlkige bólendi. Ákem shayyna shashalyp: – Ákel, balam, әkel! – dep qaghazymdy aldy da ózining estelik dәpterine ólendi kóshirip jazyp aldy. Keyinnen osy óleng ayaday auylymyzdy sharlap kete berdi.

– Demek, siz aqyn Dәuitbek ústazynyzgha deyin ólenge biraz mashyqtanyp alghan boldynyz ghoy.

– Mening osylay bastalghan talantym Dәuitbek múghalimning aldyna kelgennen keyin tipti de qanattanyp, qalamym úshtala týsti. Óitkeni oy týzeldi, sóz týzeldi, anghar týzeldi. Ádebiyet turaly, әdebiyetting kórnekti ókilderi turaly jýieli bilim ala bastadym. Jana jazghan ólenderimdi Dәuitbek múghalim elep, ekshep, bas-ayaghyn kýzep, júmyrlap, núsqaushykyq etip otyrdy. Sóitip, tolyq ortanyng alghashqy synybyn oqyp jýrgen jyly kóktemde (naqtyly uaqtyn úmytyp otyrmyn).

Dәpterqapty qisyq asyp moynyma,
Alghash ret kelip kirdim qoynyna.
Qanday ghajap, osy aradan jolyqtym,
Aqyldygha, danyshpangha, oilygha, – dep bastalatyn «Mektebim» atty ólenim «Ile gazetine» jariyakandy. Mine sol kezden bastap men «aqyn Bauken» atana bastadym.

– Kishkentayynyzdan-aq bireuding minin kórgish, tabanda sóz tauyp syn aityp, әjualap, mysqylgha ainaldyratyn qasiyetiniz bolghan eken ghoy. Jengenizge arnalghan janaghy bir shumaq ólenge jengenizding minin tolyq sidyryp jiberipsiz. Alaman aitystargha qatysyp kórdiniz be?

– Áriyne, men kezinde әjeptәuir aitysker aqyn boldym. Aytyskerlik mening jazba poeziyama ýlken septigin tiygizdi. Men 1982 jyldan bastap 1998 jylgha deyin aitys sahanasynda boldym. Sol jyldardaghy aduyndy әriptesterimnen esimde qalghandary, әri sәtti aitys jasaghan әriptesterimdi aitar bolsam: Altynay Mýtәnqyzy, Jaqypnúr Oqasúly, Serik Ánbiyaúly, Ayghanysh Dәlelhan, Gýlsimqan Abash, Zura, Shúghyla, Tannúr t.b. kóptegen aqyndarmen maydandas bolyp sәtti aitystar jasadym. 1980 jyldan keyin qolgha alynghan «Jana dәuir mәdeniyetin» damytu órleui bastalghanda, qazaq últynyng birden-bir aishyqty, ókiletti mәdeniyeti bolghan osy aitys ónerinde erekshe ról oinap, Kýnes audanynda 50 den astam shәkirt tәrbiyelep, aituly aqyndardy aitys maydanyna әkeldim. Osy enbegim arqyly qazirge deyin Qazaq halyq aitys ónerining ólke dәrejeli qorghalatyn múragerimin.

– Sizdi jaqsy biletin jerlesterinizding aituyna qaraghanda siz sheneunikterdi ayamay synaghan ekensiz. Osynyng anyq-qanyghyn óz auzynyzdan estisek.

– Ázildesip otyrghan kelinderine qarap otyryp: «Este joqty eske salghan qarghalarym-ay!» degen eken deydi bir kempir. Sol aitqanday Áleke, sen de úmyt bola bastaghan bir dәuirdi qayta eske salyp otyrsyn-au. Búl ózi talay qyrdan asastyn әngime ghoy. Onyng shet jaghasyn osy suhbattyng basynda da jylt etkizip ketkenmin. Kerek bolyp jatsa, mening tragediyaly taghdyrymnyng bastalghan nýktesin aita keteyin.

Men Shalkóde mektebinde múghalim bolyp istep jatqanyma, eki jyl ózim jeke tól bastaghan kezde Narattaghy Lastay ortalau mektebine әdebiyet múghalimi qajet bolyp Narat Oqu bólimi keng kólemdi emtihan aldy. Men osy emtihanda nәtiyjem kórnekti bolyp ótip, sol Lastay mektebine jótkelip bardym. Mektepting shart jaghdayy jaqsy, oqushy qaynary mol, oqytushylary súrypty eken. Men bara sala iske kirisip kettim. Qysqartyp aitqanda, men búl mektepte 1991 jylgha deyin júmys istedim. Osy aralyqta mektepting jastar qyzmeti, oqu bólimning bastyghy, mektepting orynbasar mengerushisi qatarly mindetterdi atqardym.

1991jyly kóktemde maghan Kýnes audandyq halyq ýkimetining (әkimdiginin) búiryghy keldi. Búiryqta meni búl qyzmetterden bosatyp tóteden-tóte Kýnes audandyq Mәdeniyet mekemesining hatshylyghyna jótkepti, qatty quandym. Ol kezde mening aqyndyq ataghym shyghyp, joghary-tómenning kózine týse bastaghan kezim edi. Mýmkin joghary jaq menen ýlken ýmit kýtip әdeyi ornalastyrghan shyghar.

Mekteptegi júmystardy ótkizip berip, jana júmys ornyma keldim. Mening auysyp qeluime kýsh shygharghan audandyq halyq ýkimetining әkimi Álqazy Zeyneuúly degen kisi eken. Keyin ol kisige arnayy baryp sәlem berip,  raqmetimdi aittym. Sonymen qyzyghy da, shyjyghy da mol, dumandy qalagha, qalyng ziyalynyng ortasyna kirdim de kettim. Júmys ornym jayly boldy, júmysqa yntaly bolyp, qyzu kirisip kettim. Kóp úzamay audandaghy joghary jiktegi shendilerding bas qosularyna, qonaqasylaryna baryp, kópting kózine týsip, әjeptәuәr abyroyym jogharylay bastady. Óstip jýrip 1993 jyldyng kókteminde (tauyq jyly) әkimderding kezek auystyratyn saylauy bolatyn bolyp, qyzu dayyndyq bastalyp ketti. Auyl arasynda «kelesi kezekte kim әkim bolady?» jóninde alyp qashty әngime gu-gu etip jeldey esip ketti.

– Sonymen, qysqasy әkim saylauy ótti ghoy.  

– Men oblys jaqtaghy bir senimdi aghadan kim әkim bolatyndyghy jóninde әngime estigem. Osy arada eskerte keterim: sol jyldarda Kýnes audandyq partiya komiytetining birnshi hatshysy Ly ly degen qytay bolatyn. Ol asa últshyldyghymen joghary-tómenge aty shuly kisi boldy. Sol kezdegigi audan әkimi Álqazy men birinshi hatshy Ly ekeuining arasynda qayshylyqtyng asqynghany sonshalyq, qansha degenmen «auzy qisyq bolsada baydyng balasy sóilesin» degendey Liyding yqpaly kýnnen kýnge artyp, Álekendi tyqsyryp kele jatqan. Sol sebepten ol ózine ontayly adamdy aldyn ala belgilep te qoyghan eken. Ol sol kezdegi Kýnes audandyq Ýgit bólimin basqaryp otyrghan Tileubek degen kisi eken. Sonday jópeldeme kezeninde men mynaday bir shumaq ólendi jazyp astyrtyn el arasyna taratyp jiberdim:

Tauyq jyly tamyljyp kóktem keldi,
Ly shujy Shing shysayden óktem keldi.
Ghayyptan Tileubekti әkim saylap,
Álqazynyng kóteni kókten keldi.

Búl audan әkimin saylauynan ýsh kýn búryn bolghan aqual edi. Ókinishke oray, osy óleng saylau kezinde kóptegen beletting artyna jazylyp ketse kerek. Saylau aqyrlasyp, barlyq is olardyng oilaghanynday bitkennen keyin, jana biylik әlgi uytty ólenning avtoryn sham alyp izdeydi. Aqyry izdep tapty, úzaq tekserdi, sonynda týiening múrnyn júdyryqpen teskendey «qatang shara» qabyldap meni qyzmetten toqtatty. Biraq azghantay jalaqyma qol súqpady, men 2003 jylgha deyin on jyl júmyssyz sendelip jýrdim. Degenmen, «qorqaqty qua berse batyr bolady» demekshi búl on jyl menimen biylik arasynda súrapyl shayqastar jýrgen jyldar boldy. Yaghny mening biylikke tolassyz oq boratqan asa shiyelenisti kezeng sanalady. Búl jyldar maghan әr janrda súrapyl shygharmalar tughyzdy, búl turaly egjey-tegjeyli bilgisi keletin kisiler bolsa juyrda ghana baspadan shyqqan Túrsynqazy Ondasynúly jazghan «Mirding oghy» degen kitapty alyp oqysa bolady.

– Osy óleng ózime pәle bolyp jabysyp, on jyl júmyssyz qaldyrdy deysiz ghoy.

– IYә, óte dúrys aitasyn. Atalmysh osy bir shumaq óleng sol bir dәuirdegi qoghamnyng shyndyghyn ashyp, qalyng oqyrman qauymnyng kónilinen shyqqanymen, ol mening artymnan qualap, úzaq jyldar boyy aldymnan shyghyp otyrdy.  Negizi osy bir shumaq óleng meni kóke de úshyrdy, taudan da qúlatty. Sonday-aq mening erte eseytip, ómirge aqynnyng kózimen qaraugha ýlken әser etti deuge bolady.

– Bir shumaq óleng bolghanymen onyng kýshi taudy qozghap túrghan sekildi me qalay? Siz búl qaqpaylaudan qalay qútyldynyz?

– Bәlkim, Qúdaydyng bergen quaty shyghar, men biylik jaghynan ózime jasalghan qysymgha, bopsalaugha, ana kisilerding soyyl sogharlary jaghynan jasalghan qaskóilikterine esh múqalmadym. Tipti qansha múqalsamda «jaugha jaramdy bildirmeuge» tyrystym. Ózimning shynayy ómirden tughan órshil shygharmalarym arqyly olardy bet qaratpadym. Aqiqatyn aitqanda men olardyng «ýmitin aqtaytyn» adam ekenimdi týsindirdim. Arada úzaq uaqyttar ótti, qogham janalandy, adam janalandy, sanaly azamattar biylikke keldi. Mende aqyryndap óz ornymdy taptym. Tanghalarlyghy osy bir shumaq ólendi elge belgili jazushylar Batyrqan Qúsbegiyn, Orazqan Ahymet, Jaqyp Myrzaqanúly sekildi aghalarym búl ólendi roman dep baghalady. Odan da qyzyghy qogham qayretkeri, sayasy iri túlgha Jәnabil Symaghúlúly jatqa oqyghanyn el aghalary arqyly estigenim bar.

– Al tәuelsiz Qazaqstangha shygharmashylyq erkindik bar ghoy.

– IYә, múndaghy erkindikti paydalanyp jazghan-syzghan dýniyelerimdi әleumettik jelige salyp, júrttyng kózqarasyn baghamdap otyramyn. Oqyrmandardyng anysy jaman emes, endi mýshayra degende Álem halyqtary jazushylar odaghy, Týrki әlemi jazushylar odaghy sekildi búqaralyq úiymdar jaghynan birneshe dýrkin onlayyn ótkizilgen jazba aqyndardyng bәrinde joldaghan shygharmalarymnyng mandayy jarqyrap keldi. Endi búdan ýlken respubylikalyq resimy jarystardan baq synau әzirshe bizge búiyrmay túr.

– Siz Qytayda jýrgende tughan jer, otan turaly patroiottyq  ólender jazghan shygharsyz.

– Basymyzdan ótken qandy qasap taghdyrlar az bolmady ghoy. Ghasyrlar boyghy dýrkin-dýrkin soghyp otyrghan dauylynda qayran qazaq dýniyening týkpir-týkpirine taryday shashylyp ketti ghoy. Egemendik alyp, óz aldymyzgha el bolyp ense kótergenimizben, biraq sol qazaqtyng basyn atajúrtqa jinau mәselesi әli kýni jýieli qolgha alynbay otyr. Nesin aitamyz, ókinemiz de qoyamyz. Bizde sonday kezende «elim-aylap» enirep auyp ketken elding úrpaghymyz. Áuelde shyghystaghy Ching patshalyghynyng bodanynda boldyq, keyinnen Gomindan, odan song Qytay kommunistik partiyasynyng qol astyna kirip әli kýnge deyin qansha million qazaq sonda ómir sýrip keledi. Men de sol qazaqtyng bir balasymyn.

Atam qazaqtyng «qayta kirer esikti qatty serippe, su ishken qúdyghyna týkirme» deytin ataly sózi bar ghoy. Taghdyrdyng mandayymyzgha jazuy boyynsha sonda tuyp, sonda ósip-óndik. Oqydyq, toqydyq, bilim aldyq, qajettilik boyynsha qoghamdyq qyzmette bolyp, sondaghy últymyzdyng mәdeniyeti men әdebiyetine shama-sharqymyzsha bir kisilik esemizdi qostyq. Endi qalamger adam bolghan song yryqty, yryqsyz týrde әr taqyrypta qalam tartugha tura keledi.

«Poeziya mahabbattan bastalyp, parasatpen aiaqtaluy kerek» dep úly Múqaghaly aqyn aitqanday, bizdi әdebiyetting maydanyna mahabbat alyp keldi. Sodan beri biraz jyldar boyyna mashaqatty enbek ettik, erkin ómirdi de jyrladyq, qoghamdyq, sayasy ómirding ishinde jýrip sol taqyryptar ýstinde de birdeneler jazghan boldyq. Biraq solardan este qalghany joq. Býgin jazyldy, erteng óldi degen sóz. Óitkeni sayasat degenning ózi myng qúbylyp, myng týrlenip túratyn, býginine erteni kereghar, aumaly tókpeli dýnie ghoy. Menshe búl taqyrypta óleng jazu aqyndy kóp qinamaydy, jenil, lekitip, tәtti, qyzyl sózdi sapyryp, otty jón ýrlep, sipay qamshylap otyrsang boldy. Oghan odan artyq oidyn, kýrdeli izdenistin, kórkemdikting qajeti shamaly. Qalamdy qolgha alyp attay jelip óte shyghasyn.

Endi ótkende de, qazirde de, ol jaqta da, búl jaqta da osy bir nart qyzyl taqyrypty tu etip kóterip, sonday «algha basar» iydeyagha toly tom-tom kitaptar shygharyp, ózgelerden kóri óskeleng ómir sýrip jýrgen kisiler az emes qoy. Ol ýshin ony «sen aqyn emessin» dep әdebiyet maydanynan birjolata aidap shygha almaysyn. Óz basym 40 jylgha tayaghan jasampazdyq ómirimde búl taqyryptyng auylynan barynsha alshaq jýrdim dep senimmen aita alamyn.

– «Partiya qayda bolsa, biz sonda bolamyz» dep úrandatatyn kommunistik  jýiening arnauly tapsyrmalaryn amalsyz oryndaghan kezderiniz boldy ma?

– Desede «balta tiygenshe, dónbek jalt tabady» deytin kezderde bolghanyn da jasyra almaymyn. Keyingi jyldarda Shynjandaghy sayasy jaghdaygha baylanysty Qytay qazaqtarynyng Qazaqstangha búrynghyday sabylyp kelip-ketui sap tiylyp, әueli Qazaqstangha kelip qonystanghandar men balasyn oqytqandar beyresimy qylmys kýmәndisi retinde qaralyp qatang tekserude boldy. Mine, osy kezde mende syn tezine alynyp, san-sanaqsyz tekserulerde jattym. Sonday bir kezende (әlde synaq pa, әlde mening qalam quatyma shynayy senim artty ma, ol jaghyn bilmeymin) Kýnes audandyq partiya komiyteti Ýgit bólimi maghan 40 jyldyq reformanyng qol jetkizgen jetistikteri jәne Shy (Sy szinpiyn) tóragha bastaghan Ortalyq partiya komiytetining qazirgi qyzmetteri, sonymen qosa alda ashylatyn HIH kezekti halyq qúryltayyn qarsy alu turaly kólemdi ýgit-nasihat sipatyndyq dastan jazugha tapsyrma berdi. Qapelimde qatty sastym, uaqyt óte tyghyz, jaghday óte kýrdeli. Jazu da qiyn, jazbau odan da qiyn boldy.

HIH kezekti halyq qúryltayynyng ashyluyna ne bary alty kýn qalghan, shara joq. Sodan ishtey dayyndalyp alyp, aqiyq aqyn Múqaghaly pirime siynyp keshki astan keyin kitap bólmeme kirip alyp jazugha bas qoydym. Eger senseniz sol otyrghannan tanghy saghat 8:00 deyin jazyp bolyp, úshyp týstim. Biraq poema sәtti aqyrlasty. Sol kýni týsten keyin qayta ýstinen qarap rettep kóshirip, azamattargha tergizip, biraz әleumettik jelidegi toptargha saldym. Qúday kórsetpesin Shynjandaghy býkil aqparat, baspasóz salalary dýrkirep ketti. Biraz gazetter menimen tikeley habarlasyp jarysa basty. Diktorlar radioda, әleumettik jelide jarysa oqydy. Audandyq partiya komiytetining Ýgit bólimi maghan alghys jaudyrdy.

Osy poemamnyng arqasynda maghan kóp jenildik jasalyp, sonday qiyn kezde Qazaqstangha aman-esen oraluyma jol ashyldy. Mine, Áleke! Sen biltelep otyrghan jaghdaydyng shyndyghy, aqiqaty osy. Osy arada aita ketuge tatyityn taghy bir nәrse: men Qytaydaghy kezimde eshqanday partiyagha, sayasy úiymgha qatysqanym joq. Eshqashan biylikke, mansapqa qyzyqqan jan emespin. Endi osyghan bola meni «Qytay ýkimetine qarsy iydeyadaghy adam» deuge nemese qiyn-qystau kezende, jan qinalyp túrghan asa sezimtal-kilting kezende qiuadan jol tauyp joghardaghyday birer shygharma jazghanym ýshin meni Qytaydyng kommunistik partiyasyn jaqtaushy jaghympaz deuge bola ma?!

– Eger sol kezde jergilikti biylikting tapsyrmasyn oryndamaghan bolsanyz, sizding búl jaqqa ótuiniz qiyn bolar ma edi. Tipti, sende mәsele bar, miyndy juyp-tazalau kerek dep konslagerge tyghyp jiberui de mýmkin ghoy.  Solay ma?

– Jasyrary joq, qalayda may óksheme jaqsy bolmaytyn edi.

– Siz Shynjang Jazushylar odaghynyng mýshesi bolarsyz?

– Men Shynjang Jazushylar odaghy, Qytay Az últ jazushylar odaghy, Shynjang qazaq mәdeniyetin zeritteu qoghamy, Shynjang Tanjaryq zertteu qoghamy jәne Ile qazaq avtonomyaly obylystyq әdebiyet-kórkemóner birlestigi sekildi birneshe qoghamnyng mýshesimin. Qytaydaghy kezimde «Aduynker», «Ýkili yrghay», «Jýzden jýirik», «Bir kem dúniye» qatarly almanaqtarmen qosa «Qoramsaqqa qol saldym», «Qolamta», «Taghdyr», «Qandauyr» jәne rulyq shejire qatarly heke jinaqtarym bolyp úzyn sany on neshe kitabim baspadan shyqty. Bәri de qalyng oqyrman qauymnyng qyzu alqauyna bólengen enbekter bolghany anyq.

– Jýlde alghan shygharmalarynyz bar ma?

– Úsaq-týiek syilyq symaq nәrseler este qalghan joq. Al, ýlken syilyqtargha eshkim úsynbady, ózim de onday nәrsege taban tozdyryp izdengendi bilmeytin salaq adammyn. Tek esimde qalghany 2001 jyly Shynjang Jazushylar odaghy jaghynan beriletin «Shynjang qazaq-qyrghyz әdebiyeti túlpar» syilyghyn alghanym esimde.

– Býgingi súhbatymyzdyng sonyn bir ólenmen qayyrsaq qaytedi.

–  Jaqsy, «Maqtanam» degen ólenimdi oqiyn:

Ruhany «shúbyryndy-aqtaban»,
Zamandarda zarkýiimdi saqtagham.
Qalyptasyp óz әkemning belinde,
Óz anamnan tughanyma maqtanam.

Adastyrmas armanyma maqtanam,
Taghdyryma, talghamyma maqtanam.
Úlym, qyzym shatpaqtamay shatasha,
Qazaq bolyp qalghanyna maqtanam.

Kýnder ýshin kýigenime maqtanam,
Taulargha bas iygenime maqtanam.
Ár qazaqty jalghyzymday qúshaqtap,
Últymdy úlsha sýigenime maqtanam.

Araylanghan aq tanyma maqtanam,
Shattyq qúshqan shaqtaryma maqtanam.
«Itting kóti» dýniyege aldanbay,
Otanymdy tapqanyma maqtanam.

Aygha úmtylghan armanyma maqtanam,
Taghdyryma, talghamyma maqtanam.
Qandy balaq ghasyrlardan saltym men,
Tilimdi alyp qalghanyma maqtanam.

Nularyma, sularyma maqtanam,
Úrpaghymnyng dumanyna maqtanam.
Dýniyeden erte iә kesh qalmay,
Uaghynda tughanyma maqtanam!

Astana

26 qazan 2023 j.

Abai.kz