TÓMENGI JALAQYNY KÓBEYTU MÝMKIN BOLMASA, JOGhARY JALAQYNY TÓMENDETEYIK!

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev óz Joldauynda Ýkimetke keler jyldyng basynan bastap eng tómengi jalaqy mólsherin 85 myng tengege kóterudi tapsyrdy. Osy arqyly songhy 3 jylmen salystyrghanda eng tómengi jalaqy mólsherining 2 esege ósetinin, 1,8 mln adamnyng әl-auqaty artatynyn aitty. Alayda, inflyasiyanyng kesirinen eng tómengi jalaqy mólsheri óskenimen, qúny óspeytini aitpasa da týsinikti.

Songhy kýnderi osy 85 myng tengening mәselesi qoghamda qyzu talqylanuda. Mәjilis deputaty Rinat Zaitov Parlamentte әkesi teatr, al anasy kitaphana qyzmetkeri bolyp qyzmet etetin bes adamnan túratyn janúyanyng tabysy men shyghynyn eseptep, Ýkimet mýshelerine saual tastady. Atalmysh otbasygha aiyna 200 myng tenge tabys týsedi, biraq barlyq shyghyndaryn barynsha ýnemdep kórsetken kýnning ózinde 200 myng tenge ómir sýruge jetpeytin bolyp shyqty. Osynday arifmetikany algha tartqan deputat 85 myng tengening eshtenege jetpeytinin, eng tómengi jalaqy mólsherin kem degende 300 myng tengege ósiru qajettigin úsyndy.

Áriyne, biraz adamgha búl úsynys jaghyp ketti. Biraq, «ekonomikadan habary bar jandar» Rinattyng әreketin qúr populizmge nemese sauatsyzdyqqa balap, eng tómengi jalaqy mólsherin 300 myng tengege kóbeytu Qazaqstannyng qazirgi jaghdayynda mýmkin emestigi jóninde uәj aituda.

Rasynda solay ma?

Rinat Zaitovtyng ózi búghan budjet qarajatyn qalay jetkizip beruding jolyn әrbir deputattyng kórsetip bere alatynyn aitty. Últtyq kompaniyalardyng menedjerleri ay sayyn birneshe million tengelep jalaqy alghanymen qoymay, jyl sonynda taghy pәlenbay million tenge bonusty ózderine jazyp alady. Osynday qisynsyz shyghyndardy retke keltirse, kýnderi 70 myng tengege qaraghan kópshilikting ailyqtaryn azdap bolsa da kóteruge bolady, әriyne.

Búdan bólek, memleketting bolmaytyn sharalargha milliardtardy bosqa shashyp jiberetini kóz ýirengen qúbylys. Janajyldyq shyrshanyng ózine jergilikti әkimdikter birneshe million tengeni oilanbay audara salatynyn bilemiz. Al Qazaqstangha dym paydasy joq halyqaralyq jiyndardyng qansha milliardtardyng basyna su qúiyp jatqanyn bir Qúdayym bilsin. Odan qalsa sheneunikterding qyzmettik kólikterin, jihazdaryn, ýilerin janalau ýshin jylyna milliardtaghan tenge qarjy budjetten shyghyndalady. Múndaylargha kelgende qashanda qarjy tabylady. Al qarapayym halyqqa kelgende ýnemi joqtan basqany aitpaymyz.

Áriyne, mәselege búdan terenirek qarau kerek. Endeshe taldap kóreyik. Sóitip Zaitovtyng úsynysy populizm be, әlde halyqa degen shynayy janashyrlyq pa, kóz jetkizip kóreyik.

Preziydentting sózine sýiensek, budjet salasyndaghy qyzmetkerlerding kem degende 350 myny eng tómengi jalaqygha ómir sýretin siyaqty. Eger eng tómengi jalaqyny 85 myng tengege emes, 300 myng tengege kótersek, budjetke qosymsha qansha salmaq týsedi? Býgingi tanda ETJ mólsheri 70 myng tenge, ony 300 myngha jetkizu ýshin 230 myng tenge qosyluy tiyis. Búl degenimiz 1 jylgha qosymsha 1 trln qosymsha qarjy kerek degen sóz. Biraq, mәsele osy 350 myng qyzmetkermen shektelip qalmaydy. 350 mynnyng syrtynda eng tómengi jalaqy almasa da, ailyqtary 300 myng tengege jetpeytin taghy qanshama myng memlekettik jәne budjettik sala qyzmetkerleri bar ghoy. Olardyng barlyghynyng jalaqylaryna kem degende 230 myng tenge qosu kerekpiz. Eger búlardyng sany kem degende 1 million degenning ózinde, budjetke jyl sayyn qosymsha 3-4 trillion tenge salmaq týsedi. Odan kóp bolsa, shyghyn da kóp. Onsyz da budjet defisiytin Últtyq qordyng esebinen jabugha әdettenip alghan Ýkimet múnsha qosymsha qarjyny tauyp bere almaydy. Tipti, últtyq kompaniyalardaghy menedjerlerding bonustaryn qysqartsaq ta, halyqaralyq jiyndardy ótkizuden bas tartsaq ta.

Búdan bólek, jeke sektorda júmys istep jýrgen ailyqtary az milliondaghan jan bar ghoy. Eger memlekettik jәne budjettik sala qyzmetkerlerine budjet esebinen birdene etip qarjy tauyp bere alsaq ta, jeke sektor ony qaydan tabady? Mәselen, eki-ýsh adamgha qyzmet berip otyrghan jeke kәsipker azghantay tabysymen sonsha ailyqty qalay tauyp bermek? Az uaqytta ózi bankrot bolyp, kәsibin jabuyna tura kelmey me?

Áriyne, zang shyqsa, onyng retin «qara jolmen» býrkemeleuge tyrysatyndar tabylady-aq.

Jalpy, memleket eng tómengi jalaqyny 300 myng tengege kótere saldy delik. Kóz aldymyzgha sol kezdegi jaghdaydy elestetip kóreyikshi.

Shaghyny bar, ortasy bar, tipti iri biznestegilerding ózderi jappay júmysshylaryn qysqarta bastaydy. Óitkeni, keshe ghana 70-100 myng tenge berip jýrgen júmysshylaryna endi 300-400 myng tenge ailyq beruge kóbisining jaghdayy kele bermeui mýmkin. Biraq, júmysty da toqtatyp qoya almaydy. Sondyqtan, enbek kelisimshartynsyz az aqshagha adam jaldau bastalady. «Ne júmystan bosaysyn, ne osyghan kelisesin» degen talap qoyylady deuge bolady. Búl óz kezeginde myndaghan, bәlkim milliondaghan júmysshylardyng enbek qúqyqtarynyng búzyluyna, ony dúrys qorghay almauyna alyp keledi. Zannan tys júmys isteuding saldary milliardtaghan tengening salyghynyng budjetke týspeuine, zeynetaqy, MÁMS salymdarynyng kýrt tómendeuine alyp keledi. Búdan bólek júmyssyzdyq artyp, jәrdemaqygha iyek artatyndar kóbeyedi.

Taghy bir kórinis: elde jalaqy kóterilgen sayyn Qazaqstangha kelip júmys istegisi keletin sheteldik migranttardyng sany arta týsedi. Búl jerde Reseyge barugha qorqyp qalghan Ortalyq Aziyanyng milliondaghan migranttary bar. Jergilikti azamattardan az enbekaqy súraytyn, qúqyghyn talap ete qoymaytyn, syrtta jýrgen song júmysqa den qoyyp isteytin syrtqy júmys kýshi jergilikti kәsipkerlerdi qyzyqtyrary haq. Búl óz kezeginde taghy da óz otandastarymyzdyng arasyndaghy júmyssyzdyqty, kedeyshilikti arttyrady. Yaghni, biz eng tómengi jalaqyny birden joghary mejege kóteremiz dep otyryp erteng týzeu mýmkin bolmay qalatyn saldarlargha jol beruimiz yqtimal.

Auyzdyqtap ýlgermeytin qymbatshylyqty taghy qosynyz búghan. Óitkeni, kez-kelgen kәsipker ailyqty kóbeytu ýshin ózi kórsetetin qyzmet aqysyn, satatyn tauaryn, óndiretin ónimining baghasyn qymbattatugha mәjbýr. Inflyasiyanyng kókesi sol kezde bolady. Saldarynan 300 myng tengening ózi qúnsyz birdene bolyp shyghuy mýmkin. «Toqal eshki mýiiz súraymyn dep jýrip saqalynan aiyrylyptynyn» keri bolady sonda.

Endeshe, ne isteu kerek? Eng tómengi jalaqyny kótermeu kerek pe?

Men eng tómengi jalaqy mólsherin kem degende 180 500 tengege kóteru kerektigin úsynghanmyn. Búl qaydan shyqqan sifr? Búl bizdegi ortasha jalaqy mólsherining teng jartysy. Nemese tómengi jalaqyny 200 AQSh dollarynyng kólemine jetkizsin. Búl qaydan shyqqan sifr? Preziydent ETJ kólemin songhy 3 jylda 2 esege kóteremiz dedi ghoy, yaghny 42 500 tengeden 85 000 tengege. 3 jyl búrynghy kurs boyynsha 42 500 tengemiz 100 dollar boldy desek, aqyry eki ese kóbeytedi eken, onda 200 dollar kóleminde etip bekitsin. Búl degenimiz 94 myng tenge shamasy. Áyteuir 85 mynnan kóp qoy. Tym bolmasa arghy jaghyndaghy 9 myng tengege jarty qap ún alugha bolyp qalar... Eger keler jyly taghy da últtyq valutamyz qúnsyzdanghanday jaghday bolsa, bәlkim 200 dollar degenimiz 100 myng tenge bolar...

Álbette, búl az. Rinat Zaitovtyng arifmetikagha salyp eseptep bergen joly dúrys, 85 myng tenge jalaqy kýnkóriske jetpeydi, kem degende ol 300 myng tenge bolghany dúrys. Biraq onyng keri saldarlary bolatynyn jogharyda qysqasha sipattap berdik. Degenmen, Ýkimette otyrghan jandardyng halyqqa shyn jany ashityndary ras bolsa jәne bilimdi bolsa, onda múnyng jolyn tabugha bolady.

Mәselen, biz óz retimizde bir joldy kórsetip bereyik.

Bay men kedeyding arasy tym alshaqtap ketkenin aityp jýrmiz. Búl jaqsy kórinis emes. Bizde baylar bayyghan ýstine bayy týsude, al kedeyler kedeylengen ýstine kedeylenip barady. Kedeylerding baylardyng shanyna ilesuine de eshqanday mýmkindik qalmaghan. Múnyng sony kedey adamdardyng baylargha degen jekkórinishin arttyra týsedi. Al bay adamdardyng sany az, al kedeylerding sany tym kóp ekenin eskersek, týpting týbinde kópting qorqytatynyn, terenning batyratynyn eskeruge tiyispiz. Ótken ghasyrdyng basynda Lenin kedeylerding baylargha degen osynday jekkórinishin paydalana otyryp tónkeris jasady. Soghan úqsas jaghday qaytalanuy bek mýmkin. Ne basqa sharasy qalmaghan halyqtyng ózi kóteriledi de, baylardy taptap ótip, kedeylerding biyligin qúrady. Ne syrtqy nemese qanday da bir mýddeli toptar halyqtyng yzasyn óz mýddelerine paydalana otyryp tónkeris jasaydy. Qay-qaysysy bolsa da jaqsylyqqa aparmaydy. Kedeylerding biyligi aqyr sonynda qyp-qyzyl repressiyagha, keri ketuge úlasady. Yaghni, Kenes ókimetindegidey kezeng qayta ornauy yqtimal.

Býginde internet, әleumettik jeliler damyghan, kimning ne iship, ne kiyip jatqanyn jasyru mýmkin bolmay barady. Tipti, baquat jandardyng ózderi olaryn maqtanysh etip әleumettik jelilerge salyp otyrady. Milliondaghan tengege alghan kiyimderin, kólikterin maqtanyp kórsetip otyrady. Óz kezeginde búl 70 myng tengege әzer kýn kórip otyrghan júrttyng yzasyn tudyratyny aitpasa da týsinikti. Qazirding ózinde әleumettik jelilerdegi kommentariylerge monitornig jýrgizip kórseniz, bay adamdargha degen negativting kóp jazylatynyn angharasyz, arasynda «atu kerek, asu kerek, qamau kerek, elden quu kerek» dep jatatyndary da kezdesedi. Jaqsy kórinis emes. Kýnin әreng kórip jýrgenderding ishterinde bir-bir diktator tiran otyruy da yqtimal. Ondaylar biylikke kelse eshkimdi ayamaydy. Ótken ghasyrda qazaqtyng betke ústarlaryn kommunistik rejimning shengeline aidap salghan óz qazaghymyzdyng sholaq belsendileri emes pe edi? Sol keshegi kedey-kepshik bop jýrgen, ishterinde baylargha degen yza-kek qaynaghan adamdar óz kýnderi tughanda eshkimdi ayap qalghan joq. Dym qolynan kelmegenderi domalaq aryz jazyp otyrdy. Tarihtan sabaq alghymyz kelse, qoghamdy múndaygha jetkizbeuimiz kerek. Kedey halyqtyng sapasy da nasharlaytyny bólek әngime. Basty nәrse – bay men kedey arasyndaghy alshaqtyqty azaytu qajet. Sonda túrmysy tómen azamattardyng ishindegi agressiya da azayady.

Múny qalay isteymiz? Baydyng malyn kedeyge tartyp әperemiz be?

Joq, әriyne. Biraq, ózge de joly bar. Eger bizde «eng tómengi jalaqy mólsheri» degen týsinik bar bolsa, onda «eng joghary jalaqy mólsheri» degen shek te boluy kerek. Naryq zandylyghyna, halyqaralyq tәjiriybege, birdene-shirdenege sәikes emes shyghar aityp otyrghanym. Eshbir elde múnday ýrdis bolmasa, onda biz-aq birinshi bolayyq. Ádepten aspaymyz, qúqyqty saqtaymyz. Álbette, eng tómengi jalaqy mólsheri resmy týrde bekitilgen eken, biraq eng jogharghy jalaqynyng mólsheri olay resmy bekitilmey-aq qoysyn. Ár mekeme búny ózi sheshsin. Biraq, Enbek kodeksinde «biliktiligine jәne lauazymyna qaramastan memlekettik jәne budjettik mekemeler men ózge de barlyq júmys berushi oryndardaghy enbekkerlerding jalaqysynyng aiyrmashylyghy 5 eseden aspauy kerek» degen tәrizdi norma engizip qoigha bolady. Búl degen ne? Eger sizding firmanyng bastyghy ózine 1 million tenge jalaqy jazsa, onda sol firmada júmys isteytin kýzetshining jalaqysy kem degende 200 myng tenge bolugha tiyis. Eger oblys әkimining ailyghy 2 million tenge bolsa, sol әkimdikte júmys isteytin eden juushynyng ailyghy kem degende 400 myng tenge bolugha tiyis.

Sol siyaqty, Últtyq kompaniya basshysy aiyna 50 million tenge ailyq alsa, eng qarapayym qyzmetkerining ailyghy 10 million tenge boluy qajet. Álbette, ol mýmkin emes eken, onda basshylar ailyqtaryn azaytuy tiyis. Yaghni, 85 myng tenge ailyq alatyn júmysshysy bar mekemedegi eng kóp jalaqy 425 myng tengeden aspasyn. Meyli ol әkim, ne ministr bolsyn, ne zauyt basshysy bolsyn.

Anau futbolshylar men hokkeyshilerge ay sayyn 20-30 million tengeden beremiz ghoy. Al sol klubta júmys isteytin qarapayym jýrgizushinin, tazalyqshynyn, aspazdyng ailyghy qansha eken? Eger biz jýrgizushige 200 myng tengeden artyq ailyqty qimasaq, demek futbolshygha da, meyli ol qansha jerden әulie bolsa da 1 million tengeden artyq jalaqy bermeuimiz kerek.

Osynday tәjiriybe arqyly biz bay men kedeyding arasyn jaqyndatugha mýmkindik alamyz. Ekinshi jaghynan, budjetting milliardtaghan tenge qarajatyn ýnemdep, ony tómen jalaqy alatyndardyng ailyqtaryn kóbeytuge nemese basqa da paydaly jobalargha bóle alamyz.

Al jeke sektor she? Olar da qyzmetkerlerining ailyqtaryn kótere alady. Eger tabys qyzmetkerlerding ailyqtarynan artylyp, asyp-tógilip jatsa, týrli jobalargha investisiya salsyn. Solay el ekonomikasynyng ósuine ýlesterin qossyn.

Múnday tәjiriybening kóptegen paydaly tústary bar. Birinshiden, bay men kedeyding arasyn jaqyndatugha septesetinin jogharyda aittyq. Sonday-aq, «arzan mamandyqtar» men «qymbat mamandyqtar» arasyndaghy alshaqtyq ta azayady. Nәtiyjesinde júrttyng bәri «qymbat mamandyqtar» boyynsha joghary bilim alugha úmtylyp, sonynda diplomyn sandyqqa salyp júmyssyz sendelip jýru ýrdisi tómendeydi. Basshylar men qarapayym júmysshylar arasyndaghy týsinistik artady. Sonday-aq, paramen júmysqa túru әreketteri de azayady. Sonymen qatar, qarapayym júmysshylardyng jalaqysyn kóteru arqyly tólem qabiletterin arttyryp, ekonomikagha orasan zor tabys keltiremiz. Bilesizder, baylar kóp aqshasyn shetelderge shashady. Qydyrady, shetelderden qymbat kiyimder aldyrady, tipti shetelden jyljymaytyn mýlikter alady. Solay qarjynyng biraz bóligin shetke jiberedi. Al qarapayym júrtshylyq әdette kerektisining barlyghyn ýy janyndaghy dýkennen, bazardan satyp alady. Aqsha óz elimizde qalady, ainalymgha týsedi, ekonomikagha júmys isteydi. Osy qarapayym júrttyng jalaqysyn kóteru arqyly biz ekonomikadaghy belsendilikti arttyra týsemiz.

Aytpaqshy, «dekretke - millionmen» degen kózboyaushylyq ta azayady. Keybir pysyqaylardyng dekretke shyghar uaqytynda songhy ailaryna zeynetaqy taghy basqa salymdaryna milliondap ailyq alyp jýrgendey qomaqty qarjy audaratyny býginde eshkimge jasyryn emes qoy. Eger ol júmys ornynda 85 myng tenge ailyq alatyndar bolsa, olar da ótirikten ailyqtaryn joghary etip kórsete almay qalady. Múnday da paydaly túsy bar.

Eng tómengi jalaqy mólsheri ortasha ailyq kóleminen ary ketse eki ese az kólemde bolsyn, yaghny 185 500 tenge bolyp bekitilsin degen úsynys turaly jogharyda aittym. Eng tómengi jalaqy men eng joghary jalaqy arasyndaghy aiyrmashylyqty azaytar bolsaq, onda eng tómengi jalaqy mólsheri ortasha jalaqydan eki esedey ghana az bolatyn bolady. Jәne osynday tәjiriybe arqyly biraz jylda eng tómengi jalaqy mólsherin Rinat aityp jatqan 300 myng tengege jetkize alar edik. Taghy bir nәrse: búl tәjiriybe arqyly eng tómengi jalaqy alatyndardyng sanyn edәuir azaytamyz. Eger býginde 1,8 million adam eng tómengi jalaqygha kýneltip jýrse, biz úsynghan tәjiriybe jýzege assa, 300-400 myng adam ghana eng tómengi jalaqygha jaltaqtaytyn bolady. Óitkeni, kópteu ailyq alghysy keletin basshylardyng barlyghy nemese az aqshagha myqty maman tarta alu mýmkin bolmaghan jaghdayda mekeme «biliktiligi tómen» qyzmetkerlerining de jalaqysyn qosa kóteruge mәjbýr bolady.

Biz mýmkin emes úsynysty aityp otyrghanymyz joq. Tabysty әdil bóluding әzirshe eng dúrys formulasy da osy bolatyn shyghar. Sondyqtan, Ýkimette otyrghandar «ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmay» halyqtyng tabysyn arttyrudyng jolyn tappay otyrsa, osy úsynysty zerdelep kóruge kenes beremiz.

Týiin: Aytpaqshy, qúrmetti Ýkimet basshysy Álihan Ashanúly, qúrmetti Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministri Svetlana Qabykenqyzy!

Eger osy tәrizdi tiyimdi kenes bere almaytyn kenesshilerdi nege ústap otyrsyzdar? Olardy qyzmetterinen alyp, shtattaryn qysqarta salu kerek. Aylyqtarynan artylghan aqshany eng tómengi jalaqy mólsherin arttyrugha qosa salugha bolady. Bәribir eng útymdy úsynystar men keleli kenesterdi kabirnette otyrghan janynyzdaghylar emes, halyqtyng arasynda jýrgen qarapayym azamattar beredi.

Erbol Moldabekúly

Abai.kz