Búnday saualdy týrkiyalyqtar bir-birine qoida, jauap qansha әr týrli bolsa da, elge kelgen auqymdy qater adamdargha auyr oy tastap ketetini belgili boldy.

Biylghy qoyan jylynyng erte kókteminde Týrkiyanyng jeliles jatqan 11 ýlken qalasynda, jýzden asa audandyq  mekenderde jәne 5000 day kóilerde (auyl) bolyp ótken orasan jer silkinisi dýniyejýzin selk etkizip, jer betindegi býkil adamnyng bauyrmaldyq sezimin oyatyp, jәrdemshildik yntasyn arttyrghany әli úmytla qoyghan joq.

Auqymdylyghy óte ken, jedeldigi asa jyldam, tek bir tilde emen-erkin taralatyn týrkiyalyq aqparat búl zilzalagha qatysty qanshama týrli habarlardy der kezinde jaya bildi, qazir de tynymsyz taratuda. Ol turaly  oqighaly kitaptar da shyghyp qoydy, әrtýrli adamdardan alynghan qanshama tele-radio súhbat, әleumettik jelilerge taralghan tikeley efirler... aityp tauysa almaysyn, әriyne.

Al, búl jazbada sol aqparat tasqynynan qadau-qadau alynghan móltek habarlardan qazaqshagha sózbe sóz audaryp joldaudy maqúl kórdim, óitkeni, sol súmdyq zilzala bizden qansha alys ólkede bolyp ótse de, sony basynan keshken adamdardyng óz auyzynan estigenede arqang múzdap, jýregindi ýrey biyleytinin bayqaydy ekenesin... Siz de bayqap kóriniz qúrmetti oqyrman!

Nalan Shimshek degen kisining jylap otyryp aitqany: Ýsh kýnning aldynda ghana qyzym Sheymagha Qaharmanmarashtan bir pәter satyp bergen edim. Ekinshi kýni aqsham uaqytynda qyzym viydeo-telefonmen bólmelerdi kórsetip, anashym mine, saghan da bir jatyn bólmesin jasaulap qoydym, jataq kiyimin de... dep, quana habarlasqan edi. Kelesi kýni týnde әlgi pәter alghan qúrylys jermen jeksen boldy ghoy! Qaranyzdarshy, men qyzyma ýy emes, qabyr satyp alghan ekenmin, erteng ne bolatynyna tittey de týisigimiz bolsa ghoy, әtten!

Qúrylys ýiindisining astynda qalghan alty jasar úlynyng ólgenin bilgen sәttegi qayghyly әkening aitqan myna sózderine qaranyz:  Kóz quanyshym bolghan Ahmetimdi Alla jaratty ghoy, ony bizge satpapty da, syigha da bermepti. Biraz uaqytqa amanat etken eken. Al, biz onyng qansha uaqytqa bergenin bilmegendikten óz qolymyzda túra beretindey oilap jýrippiz. Sóitsek, uaqyty osynday-aq eken. Haq IYesi úlymdy dәl osy kýni alatyn bolghanyn, mine bildik. Eger, basqa bireu úlymdy alam dese, janymdy qisam da óz qolymnan bermes edim. Endi, Haq iyesi bolghan song qolymnan ne kelsin?! Qúday Taghala bizding otbasymyzgha bir әdemi gýldi amanatqa berip, alty jyl iyiskeuge múrsat beripti. Sondyqtan, zu etip óte shyqqan alty jyldyng әrbir sәtine Qúdaygha boryshtymyn, shýkir alghysymdy aitamyn! Jalghasy, Jәnnatta shyghar degen ýmitim de bar. Ya, Jaratqan IYem múnday iman senim bergenine sheksiz quanyshtymyn, qayghymnyng bәrin sol mәngi quanysh júbatuda...

Qaharmanmarash qalasyndaghy Bazar audanyndaghy ýiindi astynan aman shyqan kishkentay úldy Jedel jәrdem mәshiynesine әkelip dene mýshesin teksergende sap-sau eken. Medbiyke, «Kәne balaqan aita ghoy, tәtti susyn ishesing be әlde dәmdi shokolad jeysing be?» dese, әlgi úl: «Joq, maghan eshtene de kerek emes! Aq kiyimdi әdemi apay maghan su da berdi, dәmdi tagham da jegizdi, meni oinatty. Jәne, búl qaranghy jerden seni syrttaghylar shygharyp alady, uayymdama!» dedi. Sonson, mine ghana, meni shygharghan kezde ol kórinbey ketti...» depti.

Qútqarushylardyng birining әngimesi: Silkinisting besinshi kýni ýiindi astynda endi, tiri jan da, basylghan mýrde de qalmady, dep sheship, ekskavatorgha qazugha búiryq berip jattyq. Dәl osy kezde, bir aq kimdi әiel adam jýgirip kelip: «Toqtandar, mynau mandaghy ýiindi astynda mening eki úlym jatyr, qazyp alyndarshy!» dep, shyryldady. Dәl kórsetken tústy qolmen jabyla qazyp,  eki úldy aman-esen alyp shyqtyq. Quanyshty dauyspen: «Áy, әlgi әiel qaydasyn?! Mine, úlyndaryndy alyp shyqtyq, qayda kettin, kel beri!» dep, aighayladyq. Sol kezde ýiindiden shyqqan on ýsh jasar úl: «Mening anamdy izdep jatyrsyzdar ma? Anamyz tórt jyl búryn qaytys bolghan...» degen sózin estigen sәtte, tandanystan antarylyp qaldyq. Bir bilsek, kózimizden jas parlap Qúdaygha jalbarynyp túr ekenbiz.

Qútqarushy toptardyng ýiindi astynan tiri shygharghan adamdardyng ishinen eng tanghalarlyq biri Hatay ólkesining Qyshla Saray audanyndaghy  Fevzy Shaqmaq kóshesindegi kýirep qalghan bir kóp qabatty ýiding astynan aman shyqqan jeti ailyq Hamza esimdi bóbek edi. Ol zilzaladan song 140 saghat ótkende yaghny 6-shy kýnning ayaghynda jana ghana úiqydan oyanghan sap-sau kýiinde ýiindi astynan aman shyqty. Omyraudaghy sәby eng azy kýninde jeti-segiz ret emshek emui kerek әri astyn ýsh-tórtten kem emes qúrghatyp otyrugha tiyis qoy. Sonda, múnsha kýn ony kim, qalay baqty? Adam aqylynan tys búl jaghdaygha kuә bolghandar taghy da kóz jastarymen ghana jauap izdedi.

Dәl osynday, bir aptagha juyq uaqytta, auyr betondardyng astynan, tóbeshiktey ýiindilerding týbinen әrbir jerlerden 198 emshektegi sәbiylerding sap-sau  shyqqany qansha dәlel, viydeo, suretterimen býkil elge tarap ketti. Ol sәbiylerding kóbi barmaqtaryn sorghan halde, keybiri eshbir nәrse bolmaghanday kózderi jaudyrap sәby kýlkilerimen adamdargha  qauyshqany tanghajayyp oqigha deuden basqa aitar sóz joq edi.

Búl ghayyp jaghdaylardan eng әueli bayqaghanymyz, eng әlsiz, bәikýnә, pәk jandylardyng múnday qaterden osylay qorghalghany! Sonda ghana, Úly Qorghaushynyng shyn kónilden shyqqan dúghany qabyl etetini esimizge týsedi. Kýndelikti qamqorshysyz qalghan, býkil sebepter ýzilgen kezdegi sәbiylerding jaghdayy bizge osyny mәlim etkendey.

Jәne de, búl zilzala bizge myna jaghdaydy da anyq bayqatty: Ondaghan menshik pәterleri bar, ózderi zәulim villalarda túratyn bay-baquattylardyng jalghyz kýnde kýn astyndaghy jalanash shatyrlardy baspana etuden basqa sharasy qalmaghanyn kórsetti.  Osy halge týskenimizde, tanystarymsyzdyng ózine sәlem berudi úmytyp ketkenimizdi eske salyp, mýlde tanymaytyn adamdargha jәrdem beruge yntalandyrdy.

Jәne de, ýsh-tórt sauda dýkenderi men birneshe kәsip-jeri bar adamdardyng jalghyz kýnde tamaqtandyru ortalyghynda kezek kýtip túratyn miskin kópting birine ainalghanyna kóz jetkizdik.

Jәne de, osy keshte ghana bir týngi pәter jaldaytyndargha qysas jasap jalbaryndyratyn ashkózder, tanerteninde әlgi ýy jaldaytyn bisharalarmen qatar syrtta jaqqan ottyng basynda qalsh-qalsh etip tonyp otyrghandaryn da kórdik. Sonda, adamdardyng arasyndaghy dýniyelik artyqshylyqtyng týk te qúny joq aldamshy ekenin, kisilikting ghana bizge qansha qajet ekenin týsindik.

Ásirese, osynday bishara qalge týsip otyrghanymzda, ólmeytindey dýnie sonynan ólermendene jýgirgen kýnderimizding qúnyn Qúday osylay bizden aldy. Al, tiri qalghanymyz ýshin, eger osy joly ólip ketkende aqyret dayyndyghynan júrday ekenimizdi de eskertti.

Ghaziantepede qútqaru júmysynda bolghan Koniyalyq bir polisiyanyng әngimesi: Bes-alty jyldan beri segiz qabat qúrylystyng ýshinshi qabatynda túryp kele jatqan bir imamdy әlgi kóp qabatty ýiding iyesi pәteraqysyn túraqty tóley almaghany ýshin, zilzaladan ýsh ay búryn ýiden shygharyp jibergen eken. Sóitip, meshit jamaghattarynyng biri әlgi imamgha ýsh qabatty jeke ýiining ekinshi qabatynan arzandau pәterdi jalgha beredi. Sodan zilzala bolghan. Sóitse, әlgi imam shyghyp ketken segiz qabatty,  on alty pәterli ýy jermen jeksen bolypty. Al, әlgi imam otyrghan ýsh qabat ýy býtin qalpynda. Segiz qabat ýiding iyesining әieli, eki úly kelinderimen jәne nemereleri bәri ýiindi astynda qalghan da ózi zilzala kezinde qashyp shyghypty. Ýstinde pijamasynan basqa týgi joq, suyqta qalshyldap jany qinalghan pәter iyesine kim qamqor boldy deseniz, әlgi pәterden shyghyp qalghan imam! Pәter jaldap otyryp qúlaghan ýiden aman shyqqan múghalim men onyng әielin jәne eski tanys pәter berushini imam óz ýiine әkelip panalatqan. Múghalim biraz kýnnen keyin әielimen birge óz tuystary jaghyna ketedi. Álgi, ýlken ýy jaldaushy  da imamnyng ýiinde biraz kýn bolyp, Qayseride dayyndalghan arnayy jerge ketken eken.

Osyny kórgen adamdar, «mal-dәuletim mol, qanshama pәterim bar» dep, qu dýniyege senuding aldamshy ekenin, «pәter jaldaushymyn» dep te, kerdendeuding keregi joq ekenin bayqap qaldy. Sóitip, búl ótkinshi dýniyede әrkim de «ýy jaldaushy ghana!» Biraq, dýnie batpaghyna batqan, aldamshy qyzyqtargha kózi qaryqqandar ýshin ony týsinu de tym qiyn!

Kópshilikting kórgenderi: Pәter jaldap jýretin bir tanysym aqy-púlyn ótey almay ýiden shyghyp qalghan kýnining erteninde zilzala bolyp, pәter jaldaushymen birge kóshede tamaqtyng kezeginde túrghanyn kórdim.

Azyq-týlik taratu kezinde qara-shobyr kezekte túrghandardyng ishinen «boldy, boldy basqalargha jetpey qalmasyn, maghan osy bolady» degen sózdi auyldyqtardan kóp estidim.

Zilzaladan ýii aman qalghandardyng ishinen, tamaqqa kezekte túrghanymyzda bizdi óz ýiine jalyna shaqyryp, asýiinde ne qalsa sony jegizgen kisilerdi de kórdik.

Zilzalagha úshyrap qayghy jútyp túrsa da «Qúdaydan kelgen ne nәrse bolsa da qayyrly, búl zilzala da sonday jaqsylyqqa shaqyrushy» degen mәrt kónildi adamdardy kórdik.

Ýi-jayy qiraghan, ofisteri joq bolghan, mәshiyneleri ýiindi astynda qalghan ýlken sheneunikterdin  bir tabaq ystyq tamaqqa zar bolyp, kezekte móliyip túrghanyn kórdik.

Auyr zattargha basylyp bastary qyltiyp jatqan әiel men qyzdyng bir-birimen jarysa «aldymen meni shygharyndarshy!»  dep, jalbaryna aiqaylaghynyn kórgende әrkimning óz jany ózine tәtti ekenin de bildik.

Ýiindi astynan kýieuining óli denesin alyp shyqqanda «O, qarqys atqan zilzala Alla sening jazandy bersin!» dep, óz betin tyrnalaghan әielderdi kórdik.

Bir qyzym bolsa, dep jýretin tórt úly bar kórshimning әlgi tórt úly da ýiindi astynda qalyp, qazushylar esh amal tappay taryghyp túrghan sәtte «Eng bolmasa bir úlymdy shygharugha jәrdem bere kórinder!» dep, ókire jylaghanyn, al bizding qolymyzdan eshtene de kelmey tóbe bop ýiilgen qirandygha qarap melship qalghan kezge de kuә boldyq.

Zilzala ótken song kóp qabatty ýilerden aman shyqqandardan on, soly, asty, ýstindegi kórshilerining kim ekenin, qansha adam bolugha tiyis ekenin anyqtau ýshin súraghanda, odan eshbir habary joq kórshilerdi de kórdik.

Hatay degen ólkedegi bir kurstas tanysymnyng 23 sauda-dýkeni bar edi, zilzaladan keyin sonyng 20-sy qiraghanyn, ýii de qúlaghanyn estidim. Ony habarlaghan TV100 telearnasy osy iri saudager Mehmet Búlút degen kisining aman qalghan әiel, bala-shaghasymen endi, kópshilik shatyrda tirlik keshe bastaghanyn aitty. Mehmet telejýrgizushige, zilzaladan bir apta búryn, otbasymen týgel otyryp iship-jegen tanghy astary turaly jylap otyryp әngimeledi: «Áyelim qolyna dert bermesin, kózding jauyn alatyn, iyisi múryn jaratyn bir dastarhan dayyndaghan eken. Bәrimiz ýstelge jinaldyq, úlymdy shaqyrdym. Ol «eger, dastarhanda qyzyl balyq bolmasa, eshtene jegim kelmeydi» dep, jauap qatty. Al, dastarhanda tipti, shanyshqy qoyatynday da oryn joq tamaqtyng týrlerine siresip túr edi, endi mine bir shanyshqygha zar bolyp qaldyq! IYә, zilzala bәrimizdi bir kýnde tenestirdi. Zilzaladan búryn mening marketimde 600 júmysshy boldy, endi bәrimiz bir shatyrda, birdey tamaq jeudemiz. Álgi mening mareketterimde satuda myndaghan shәinekter túrushy edi, qazir bir shәinek qolymyzgha týsse qazyna tapqanday quanatyn boldyq!»

Zilzala oqighasy Týrkiyada salynghan qúrylystyng sapasy turaly mәseleni týp qopara kóterdi. Óitkeni, zilzala kezinde qatar túrghan qúrlystardyng keybiri qúlamay aman qalghany da az emes edi. Sonda, sapaly qymbat qúrylysshylargha emes,  arzan qúrlysshylargha ýy saldyrghandar ýnemdegen aqshasyn qaytadan ómirimen ótegen bolyp shyqty!

Zilzala, beti jyltyraghan qúrylystardyng ishi qanday ekenin ashyp berdi. Sapasy tómen, arzan nәrselerden túrghyzylghan qabyrghalar kóz aldymyzda úipalanyp jatqanda, onyng astynda ýy iyeleri de qosa basylyp jatty. Sonda, onay aqsha tabu jolynda adam ómirin qosa satyp jibergen qúrylys salushylardyn  da bet perdesi qatar ashyldy.

Biraq, bir qyzyghy Siriya shekarasyna jaqyn jerdegi aua-rayy óte qolayly bir audangha qaltaly sheneunikter ózderine arnalghan shaghyn audan túrghyzghan eken. Sóitse, onyng fundamentinen bastap, әrbir kóterilgen dengeyi, qabyrghasy bәrin de arnayy qúrylys sapasyn ólsheytin mekeme arqyly qadaghalay otyryp salghyzady. Yaghni, eng jogharghy sapamen! Zilzalanyng mýmkin bolghan balyna tótep beretin, dep. Al, sol qúrylys ta jermen jeksen bolghan, búghan ne deysiz...

Adiaman qalasy manyndaghy shatyrdan qúrghan audanda túryp jatqan, zilzaladan búryn kilem juu fabrikasy bar bir aghaydyng әngimesin tyndadyq: «Fabrikama bireulerding beruge tiyisti millonday qaryz aqshasy qalghan edi. Al, qazir basymda ýy de joq, fabrikam da ýiindige ainalghan. Óz tuystarymnan 47 kisi zilzalada óldi. Baspanasyz qalghandardy týgeldey osy shatyr qalashyghyna әkelip ornalastyrdy. Auyp kelgen siriyalyqtargha arnalghan shatyrlarmen kórshi boldyq. Men olargha qant syiladym, al olar mening jalanayaq qalghan qyzyma baypaq berdi. Mine, óz elinen auyp kelgendermen biz, bir kýnde bir halge týstik. Dýniyening aldamshy ekenin kózben kórdik, sonda da osy aldamshy dýniyege aldanyp jýre berippiz...»

Sol kópshilik shatyrda túryp jatqan bir jas qyzdyng әngimesi: «Búryndary bir jәrdem kórsetu sharasy kezinde ózim eng jek kóretin bir jýn-jempirimdi solay jóneltip edim. Zilzala bolghan týni ýstimizde pijamadan basqa týk te joq ashyq kóshede qaldyq. Týn suyq, jel bar, qar әli ketpegendikten ómirimde tisim tisime tiymey qaltyraghanym sonsha, ýiindide ne jatsa sony ýstimizge jamylyp amaldadyq. Tang ata jәrdem kórsetushiler keldi, uaqytsha qúrghan palatkalargha tyghyldyq, taratqan kiyimderden ne bolsa sony tandamay alyp kiidemiz, bir qarasam maghan ózimning eng jek kóretin ózim bireuge jibergen jýn-jempirim sekildi kiyim úsynylyp túr! Kýlerimdi de, jylarymdy da bilmey quana bas saldym...»

Bir múghalym kelinshekting aitqany: «Jәrdem berushilerding kóbi bizge ayanyshpen qarauda. Tipti, sony kórgende әi, býitken jәrdemderine bolayyn... deging kelip ketedi. Óitkeni, biz tughannan beri osylay shatyrda jatqamyz joq qoy, bizding de dәl sizderdikindey әdemi jayly pәterlermiz bolghan. Tipti, biz aqyldy-jýie deytin bәrin ózi rettep túratyn eng songhy ýlgidegi pәterlerde de túryp keldik. Biraq, jalghyz kýnde kóshege tigilgen shatyr túrghynyna ainaldyq. Áriyne, ayanyshty jaghday. Biraq, sizder bizge ayanyshpen emes, bauyrlastyq janashyrlyqpen qaranyzdarshy, bizding kónilimizdi týsirmenizdershi!»

Jәne de, shatyrda túryp jatqan bir әielding әngimesi: «Siriyalyqtardyng elinen bosyp kelip jatqan toptarynan ýnemi qashyp jýrushi edim, tayasam boldy iyisterinen jiyrenetinmin. Al, qazir on bes kýnnen beri ýsh otbasy bir shatyrda birge túryp jatyrmyz.  Sodan beri dushqa týsudi de úmyttyq, qazir bir-birimizding iyisimizden qashqaqtaudamyz. Sonda, ózimning siriyalyqtardan jiyrengenim esime týsip, ne nәrsede tәkapparlyq etseng sol jaghdaydy ózing bastan keshedi ekensing ghoy... degen, oigha qaldym».

Al, búl zilzala turaly jeke adamdardyng pikiri ghana, al onyng saldarynan býkil qoghamda, әleumettik salada qanshama ózgerister men alasapyran jaghdaylar bolghanyn aityp tauysa almas edik. Sonymen, sóz týiine kósheyik.

Týrkiyada bolghan búl auyr zilzalanyng sebepterin sol salanyng arnayy zertteushileri, jer sharanyng yadro, mantiya, qúrlyq qatty qabaty sekildi ghylymy negizderimen týsindirude. Bir jýlgede múnday qatty silkinisting boluy jer qabatynyng sol mandaghy mantiyaghan jaqyn túsynyng sәl-pәl jyljuy, deydi.

Al, Qúran ilimin ústanushylar «Bir japyraqtyng ózi Qúdaydyng búiryghynsyz jergek týspeydi» degen, olay bolsa, múnday alapat qozghalys, auqymdy oqigha Úly Jaratushynyng qalauymen boldy. Qúdaydy tanyp, oghan qúlshylyq etkender Onyng rahymyna qauyshty, al odan alys jýrgender jazagha úshyrady, deydi.

Qúran ilimin ústanushylar, sәby balalardyng sap-sau shyghuyn perishtelerding jәrdemimen týsindiredi. Óitkeni, Qúranda perishtelerding adamdargha tikeley kómekteskeni turaly jýzdegen dәlelder bar.

Al, materialist ghalymdar bolsa, sәby balalardyng ólip ketpeui olardyng boyynda ómirlik rezervteri óte mol әri uayymsyz, olar soghan sýiendi, al olardyng aitqan aq kiyimdi adamdar degeni, tek eles gallusinasiya, deydi.

Adamzat tanyp-bilgen ghylym boyynsha oilansaq, sheksiz әlem óte nәzik esep pen mýltiksiz tәrtip-jýie boyynsha qyzmet etude. Orbitada әlem kenistigin baqylaytyn radio-teleskop Habbl qazir, 93 milliard jaryq-jyly qashyqtaghy galaktikany esepke aldy.

Bizding óz galaktikmyzda ýsh milliard júldyz bar, Kýn sonyng biri ghana. Al, osyghan úqsas galaktikalar sany taghy da milliardtap sanalady. Astronom-ghalymdar osy baqylanghan býkil galaktikany bir ortalyqqa baghynatyn «Metagaktika» dep, atauda.

Endi bir gipoteza-qiyalshyldar osynday milliondaghan «metagalaktikalar» birigip «megagalaktikany qúrauy mýmkin» deydi.

Sonda, bizding aqylymyz qabyladuy óte qiyn osynday sheksiz әlemde bizding Kýn jýiemiz bir tozanday, al jer bir atomday ghana deuge bolady. Óitse, Týrkiyadaghy zilzala, JER degen kishkentay otauymyzdyng bir uyghy synyp jatqanyna úqsaydy ghoy...

Al, Qúran ilimi bolsa, osynday sheksiz әlemdegi kýrdeli qúrylymdy: «Kókter men Jer Úly Jaratushynyng baqylauynda, Onyng iliminen tys eshtene joq» degen maghynadaghy ayattarmen týsindiredi. Jer jalqy maghynada, al Kókter kópshede  aytyluda.

Olay, bolsa bizding materialist ghalymdarymyz aityp jýrgendey bәri ózinen-ózi kezdeysoq jaralghan, býkil oqigha oqystan bolady, deu óte kýlkili! Kezdeysoq eshtene de joq, bәri hikmetti ilimmen basqaryluda әri bizding baqylaugha shamamyz jetken «metagalaktikamyz» Qúranda atalghan «Jeti qat Kók» degenning eng bergisi boludy ghajap emes...

Abay Mauqaraúly

Abai.kz