Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 2962 3 pikir 22 Mausym, 2023 saghat 10:59

Shәkәrimning mahabbat turaly aitqany

Mahabbattyng shyn mәnin ruhany jetilgen adamdar ghana naqty kórsete alady. Sebebi, olar - ruhany jetilu barysynda búl ruhany quatty boyyna sinirip, bolmysyna tolyq sinire bilgender.  Shәkәrim әulie dengeyinde bolghan, sondyqtan ol da búl joghary sezimning negizin ashyp, týpki mәnin tolyq kórsetip ketken. Áriyne, onyng mahabbat turaly týsinigi qarapayym adam biletin sýiispenshilik sezimi emes. Onyng týsinigi mýlde basqa dengeyde. Taza ruhany dengeyde. Búl dengeydi onyng kóptegen ólenderinen kóruge alamyz. 

Búl joghary dengeydi, yaghny naghyz mahabbattyng ne ekenin týsinu ýshin Shәkәrimning «Sorly búlbúl Jargha asyq bop» ólenin saralap kórelik.

Sorly búlbúl Jargha asyq bop,

Núrly gýlge aitty zar.

Kóbelek te shamdy alam dep,

     Otqa týsti bop qúmar.

 

Jargha ghashyq bolghanyma

Tandanatyn týk te joq.

Jer jaralmay túrghanynda

     Mende Asyqtyng núry bar.

 

Jan deneme kirgeninde

Birge kirgen osy dert.

Jan beretin dәrigering de,

     Em taba almay qor bolar.

 

Mende bar da, tipti sizde,

Joq emes búl qasiyet.

Ony óshirip bәriniz de,

     Dedinizder jaudy Jar. 

Búl ólenning mәnin tolyq týsinu ýshin әueli «mahabbat» sózining ne ekenine toqtala keteyik. Bizge «mahabbat» sózi arabtyng «hәbba» – sýng degen sózinen engen. Arab sózderi din arqyly taraghandyqtan, olardyng barlyghy da Allamen baylanysty, yaghny mahabbattyng maghynasyn tek qana ruhany túrghydan qabyldau kerek. Endeshe búl sóz taza ruhany quatty bildiredi. Mahabbat – ruhani  túrghydaghy týsinik. Ol Alla taghalanyng sýiispenshiligi, yaghni, Ghaziz Jan men shybyn jannyng arasyndaghy, ne bolmasa shybyn jandardyng arasyndaghy ózara  qatynasty bildiredi. Qarapayym ómirde shybyn jandardyng arasyndaghy qatynasty bildiretin «sýng» degen sóz bar. Mahabbat pen sýngding maghynalary eki basqa, jәne aiyrmashylyqtary ýlken. Birinshisi – Ghaziz Jannyng quaty, al ekinshisi – fәny әlem yqpalyndaghy shybyn jannyng quaty. Mahabbat jandardy baylanystyratyn bolsa, al sýiispenshilik tәnderdi baylanystyrady. Mahabbat barlyq adamgershilik qasiyetterding negizi, qaynar kózi. Mahabbat bolmasa adamgershilik qasiyetter de joq. Ol jannyng ruhany qasiyeti. Abay da «Talap, úghym mahabbattan shyghady» (38-sóz) dep ruhany quattyng osy manyzyn kórsetedi. Sopy ilimi boyynsha mahabbat – Allanyng negizgi quaty, Onyng bir kórinisi. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» óleninde Abay Alla taghala adamzatty mahabbatpen jaratqanyn jazady.

Kýndelikti ómirde múnday joghary sezim nege siyrek kezdesedi? Sebebi, jan fәny әlemde ózin zattyq bolmyspen balaydy. Sondyqtan fәny әlemde jan zattyq bolmyspen jabylyp, ózining alghashqy ruhany taza qasiyetinen airylyp, zattyq qasiyet alady.  Osylay onyng mahabbaty sýiispenshilikke ainalyp, zattyq dengeyge týsedi. Tek jasóspirimderding «alghashqy mahabbaty» ghana taza mahabbat. Sebebi, kónil әli fәny әlemmen bylghanbaghan. Búl sezim taza, jan men jandy baylanystyratyn óte joghary sezim. Árkimning ózining búl alghashqy ystyq mahabbatyn ómir boyy esinde saqtauy osydan bolsa kerek.

Endi Shәkәrimning ólenine keleyik. «Sorly búlbúl Jargha asyq bop, Núrly gýlge aitty zar» dep aqyn mahabbattyng shyny, yaghny Alla men shybyn jannyng arasyndaghy qatynasty bildirip otyr. Mahabbat – asyqtyng (ghashyqtyn) quaty, mahabbat bolmasa ghashyqtyq ta joq. Sopylar dәstýrimen aqyn ózining ghashyqtyghyn osylay jyrlaydy. Búlbúl men kóbelek – Shәkәrimning ózi, al gýl men sham – Alla taghala. Ólenning ekinshi shumaghynda «Jan deneme kirgeninde, Birge kirgen osy dert» dep búl ghashyqtyqqa tandanatyn eshtene joq ekenin týsindiredi. Onyng sebebi – «Jer jaralmay túrghanynda, Mende Asyqtyng núry bar». Jer qashan jaralghan? Búl turaly adamzat balasynda týrli boljamdardan basqa  anyq derek joq. Sebebi, jerding jaraluy býkil әlemning jaraluyna baylanysty, adamnyng oiy jetpeytin óte ertede. Al jan bolsa jerden de ertede bolghan eken. Sebebi ol mәngilikti Alla taghalanyng núry. Onda  ony bizding ólshemimiz jetpeytin mәngilikti deuge bolady. «Mende Asyqtyng núry bar» dep Shәkәrim osylay jannyng mәngilikti ekenin jәne Allagha degen ghashyqtyq sezim de onyng mәngilikti qasiyeti ekenin bildiredi.

Jan – Alla taghalanyng núry. Endeshe, jan Alla taghalanyng bir bóligi. Jandar Alla taghaladan taraghanda Alla taghalanyng núry bolyp taraydy. Búl kýnning sәulesi tәrizdi. Kýn sәulesi korpuskul dep atalatyn óte kishkene bólikterden qúralady. Sol siyaqty Allanyng núry da Onyng ózimen salystyrghanda óte kishkene jandardan qúralady eken. Búl ruhany bilimdi eshqanday zattyq qúralmen bilip bolmaydy. Endeshe ol Shәkәrimning jýreginen shyqqan. Osylay Shәkәrim jannyng mәngilik qasiyetin anyqtaydy. Jan Ghashyqtan (Asyqtan) shyqqandyqtan, onyng da ghashyqtyq, yaghny mahabbat sezimi bar. Sondyqtan jan ýnemi ózining Ghashyghyna úmtylady. «Jan deneme kirgeninde birge kirgen osy dert» dep búl mahabbat dertting әrbir jan iyesi ýshin tabighy nәrse ekenin kórsetedi. Ghaziz Jangha degen mahabbat – shybyn jannyng tabighy qasiyeti. Biraq ol ghashyqtyq úmytylghan. Sondyqtan oghan tandanatyn eshtene de joq. Sonymen birge, búl dertke eshqanday em de joq. Yaghny búl dertti dәrigerding kómegimen emdep jazu mýmkin emes. Búl dert Alla taghala salghan jannyng tabighy qasiyeti bolghandyqtan, ol dertke Alla taghalanyng ózinen basqa eshkim de kómektese almaydy. Ol dert mәngilikti jan qasiyeti, odan adam óz betimen qútyluy mýmkin emes. Endeshe ghashyqtyq, yaghny mahabbat býkil jan iyelerine, tipti, býkil bolmysqa tәn qasiyet. Ghashyqtyq barlyq jan iyelerining qasiyeti bolghandyqtan, olardyng barlyghy da ghashyqtyqqa beyim. «Mende bar da, tipti sizde, Joq emes búl qasiyet» dep aqyn búl qasiyetting barlyq jan iyelerine ortaq ekenin eskertedi. Biraq búl ghashyqtyq әrbir jan iyesinde onyng sana-sezimining dengeyine baylanysty әrtýrli bolady. Ózderining sýiispenshilik oiyndarynda hayuanattardy da osy sezim basqarady. Biraq adamdarda basqasha, joghary dengeyde. Sana-sezimderi tәndik dengeyden aspay, jalghan menning yqpalynda jýrgen kópshilik  qauym ózderining mahabbat sezimderin ózderining jaqyn adamdaryna, júbaylaryna baghyttaydy. Olardyng jandary osylay qanaghat alugha úmtylady. Biraq búnday jaghdayda jan  men ekinshi jannyng arasynda tәn bóget bolyp, eki jannyng arasynda qúrylghan perde tәrizdi olardyng bir-birine degen taza mahabbattaryna bóget bolady. Osylay mahabbat sezimi sýiispenshilikke ainalady. Yaghni, sýiispenshilik pen mahabattyng aiyrmasy ýlken. Sýiispenshilik tәnder arasyndaghy qatynas bolsa, al mahabbat jandar arasyndaghy qatynas. Tәn arqyly alghan sýiispenshilik qanaghattandyrmaghandyqtan, jan endi ózining ghashyqtyghyn qanaghattandyru ýshin basqa obekt izdeuge mәjbýr bolady. Ózin tәnmen balap, jan naghyz mahabbatty kóksep izdeniske týsedi. Osylay adamdy bir jannan ekinshi jangha auystyryp әurege salady, ayaghy zardapqa ainalady. Mahabbat ruhany quat bolghandyqtan, ol biriktirushi kýsh bolyp tabylady. Al sýiispenshilikke keletin bolsaq, ol tәn arqyly bilinetin bolghandyqtan materialdyq quatqa ainalyp, sýiispenshilik әlsirep, alghashqy baylanystyng ýziluine әkeledi. Qazirgi zamandaghy adamzat qauymyndaghy otbasynyng jappay búzylyp, «erkin mahabbattyn» óris aluyn osymen týsindiruge bolady. Onyng sebebi «Ony (ghashyqtyq qasiyetti) óshirip bәriniz de, dedinizder jaudy (tәndi) Jar». Shәkәrim osylay adamzat qoghamyndaghy týrli janjal, halyqtar arasyndaghy soghystardyng sebebin kórsetkendey bolady.

Sonymen, adam balasynyng mahabbat izdep sergeldenge týsu sebebi – jannyng mahabbat sezimi ekeni. Sebebi, ózining mәngilikti jan ekenin úmytqan adam baqytty fәny ómirden izdep, taba almaydy. Al Jargha (Allagha) ghashyqtyq tudyratyn mahabbat – mýlde basqasha. Búl ghashyqtyq – mәngilikti jәne joghary lәzzatqa toly. Jәne Jargha mahabbatqa jetken adam barlyq jan iyelerin, әriyne, onyng ishinde ózining jaqyn adamdaryn da, sýietini belgili. Aqyndar jyrlaytyn naghyz mahabbat ta osy dengeydi bildiredi.   Sondyqtan kókirek kózin ashyp, Jargha ghashyqtyqqa úmtylu kerek.

Biraq búl dengeyge әrkim jete almaydy. Onyng sebebin Shәkәrim әri qaray bylay dep týsindiredi:

Aldaghangha ketting azyp,

Ápsýn oqyp ýirenip,

Berdi saytan dúgha jazyp,

     Sony qyldyng boytúmar...

...Dýnie ómirin men synadym,

Eshbirinde opa joq.

Qosh, ómirim, qosh, qúmarym,

     Qosh, jәdigói, nәpsi qar!

(«Sorly búlbúl Jargha asyq bop»)

Bolmysqa kónil kózimen (jýrek kózimen ) qaramay bas kózimen (zattyq kózben) qarap, Jaryn kórmey adasudyng sebebi nәpsining yqpalymen búrys jolgha týsip ketkendikten eken. «Fәni» ómir degenimiz osy. «Fәni» degenning maghynasy «jalghan» degendi bildirip, búl sóz ómirding haqiqatqa, naghyz shyndyqqa jatpaytynyn, tek qana salystyrmaly shyndyq ekenin bildiredi. Endeshe búl ómirdegining barlyghy da naghyz shyndyq emes, salystyrmaly, býgin shyndyq, erteng ótirik bolatyn qúbylmaly, ótkinshi. Onyng sebebi – ómir shyndyghyn nәpsining yqpalyndaghy adamdar jazady. Olardyng jazghandarynda naghyz shyndyq, yaghny haqiqat boluy mýmkin emes. Sebebi, nәpsi barlyghyn ózining sanasynan ótkizip, búrmalap otyrady. Búl jazylghandar «әpsýn» dep atalady (әpsәnә – adamdardyng jazghandary). Mine, nәpsiden aryla almay jýrgen adamdardyng osy jazghandaryna sengen adamdargha aqyn «Aldaghangha ketting azyp, Ápsýn oqyp ýirenip» deydi aqyn. Búl adamdardyng jazghanyn saytannyng jazghanymen birdey deuge bolady. Sebebi, әrqashan da nәpsi óz sanasynyng túrghysynan týsinip, ózining qúmarlyghy ýshin jasaydy. Nәpsining yqpaly saytannyng әreketimen birdey. Sebebi, nәpsi yqpalyndaghy adamdy saytan biyleydi. Onyng jazghany da,  oqyghan dúghasy da saytandiki. Sondyqtan sol jazghandargha erip, sony boytúmar qylyp, adasu jolyna týstin, dep aqyn әrkimning kózin ashqysy keledi.

Osynyng barlyghyn jaqsy týsinip, jalghan ómirde opa joq ekenin bilgennen keyin «Qosh, ómirim, qosh, qúmarym, Qosh, jәdigói, nәpsi qar!» dep ózining nәpsini tolyq tәrki etkenin bildiredi.

Al taza jannyng lәzzatqa toly ekeni turaly әuliyelerding aitqan ózderi óte kóp. Búl joghary lәzzatty sózben aityp jetkizuge bolmaytyndyqtan, olar ony mastyqpen salystyrady. Búghan Shәkәrimning «Imanym» atty bir top ólenderi dәlel.

Shәkәrimning әuliyeligin onyng osy jan sipattary turaly jazghan ólenderi jaqsy kórsetedi. Alla taghalanyng shapaghat núry týsken kezinde jazghan ólenderinen, onyng qanday lәzzat sezimde bolghany anyq bilinedi, al jazghandary mәngilikti jan qasiyetterin sipattaytyn bolghandyqtan, onyng shygharmalary da mәngilikti ekeni dausyz.

 

Dosym Omarov,

shәkәrimtanushy ghalym, filosof

Abai.kz

3 pikir