Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Janalyqtar 2846 0 pikir 18 Mamyr, 2013 saghat 08:16

Qazaqtyng tili qysqaryp barady

Keshe redaksiyamyzgha Almatydaghy birneshe mektepting múghalimderi habarlasty. Aty-jónderin, qay mektepten ekenin aitqysy kelmegen olar júmysynan aiyrylyp qaludan qor­qatynyn jasyrmady. Olardyng mәlimetinshe, aldaghy jana oqu jylynda mektep baghdarlamasyndaghy qazaq tili pәnining saghattary qysqaryp, olardyng ornyna shet tilderi men jaratylystanu pәnderining saghaty kóbeytilmek eken.

HH ghasyrdyng basynda 0,2 payyz ghana qazaq orys tilin mengerse, 1960 jyldary qazaqtyng 70 payyzy orys tilin erkin biletin jaghdaygha jetken. Nege? Óitkeni orys tilin ýiretu balabaqsha jәne mektepten bastaldy. Tilding әleumettik-lingvistikalyq bazasy men oqytu-әdiste­melik qúraldary talapqa say jasalyp, jasaqtaldy. Al qazir elimizdegi qazaq tilin oqytu әdis-tәsilderinen mún­day talapqa say dýniyelerdi әreng tabasyz. Mektep baghdarlamasyndaghy qazaq tili pәnining saghattary da osy olqylyqtyng qatarynda. Eger jogharyda sóz bolghan saghat qysqaruy turaly aqparat shyn bolsa...

Keshe redaksiyamyzgha Almatydaghy birneshe mektepting múghalimderi habarlasty. Aty-jónderin, qay mektepten ekenin aitqysy kelmegen olar júmysynan aiyrylyp qaludan qor­qatynyn jasyrmady. Olardyng mәlimetinshe, aldaghy jana oqu jylynda mektep baghdarlamasyndaghy qazaq tili pәnining saghattary qysqaryp, olardyng ornyna shet tilderi men jaratylystanu pәnderining saghaty kóbeytilmek eken.

HH ghasyrdyng basynda 0,2 payyz ghana qazaq orys tilin mengerse, 1960 jyldary qazaqtyng 70 payyzy orys tilin erkin biletin jaghdaygha jetken. Nege? Óitkeni orys tilin ýiretu balabaqsha jәne mektepten bastaldy. Tilding әleumettik-lingvistikalyq bazasy men oqytu-әdiste­melik qúraldary talapqa say jasalyp, jasaqtaldy. Al qazir elimizdegi qazaq tilin oqytu әdis-tәsilderinen mún­day talapqa say dýniyelerdi әreng tabasyz. Mektep baghdarlamasyndaghy qazaq tili pәnining saghattary da osy olqylyqtyng qatarynda. Eger jogharyda sóz bolghan saghat qysqaruy turaly aqparat shyn bolsa...

Otarsyzdandyru - bilim salasynda týbegeyli reforma jasap, jana úrpaqty últ patrioty etip shygharugha kýsh salu. Al bizding bilim-ghylym salasynan múnday janalyqty taba alasyz ba? Bizdegi reformalar, kerisinshe, bire­se Batysqa, birese orysqa elikteuden úzay almady. Memlekettik til mәselesi - Qazaqstanda osy kýnge deyin týiini tarqamaghan problema. Preziydentting jyl sayynghy joldauynda osy problemagha qatysty birqatar tapsyrma beriledi. Áytse de, Qazaq elining memlekettik tilining kósegesi búdan kógergen emes. Kerisinshe, jyl sanap qazaq tili búghan deyin syghalaghan bosaghasynan da alystap barady. Búl - ashy da bolsa, shyndyq.

Qalalyq jerlerdegi orys jәne aralas mektepterde qazaq tili pәninin aptalyq saghaty nebәri eki-ýshten aspaghan. Lingvist ghalymdardyng dәleldeuinshe, kez kelgen tilde aitar oiyndy tolyq jetkizu ýshin 3500 sóz jet­kilikti. Qazir elimizdegi orys tildi mektepterde 1-synyptan 9-synypqa deyin qazaq tili shamamen 1600 saghat oqytylady. Ókinishke qaray, oqushylarymyzdyng 1600 saghatta 160 sózdi de jetik mengerip shygha almaydy.

Baltyq jaghalauy elderin­degi mektepterde orys tilin oqytu saghattaryn qysqartudy 2004-05 jyldary-aq qolgha aldy. Al ózbekterding memlekettik tilining múrtyn búzbay saqtaghan últ ekeni әu bastan belgili. Estoniyada ata-analar balalaryn eston mektepterine berudi jón sanaydy. Ukraina el aumaghyndaghy aqparattyq kenistikten bastap memlekettik organdardy da orys tilinen "tazartyp", ukrain tiline kóshirdi. Reseydin, Baltyq jaghalauyndaghy elderdin, Ukrainanyn, Moldaviyanyng últtyq sayasat konsepsiyalary "memleket qúrushy últqa eshqanday últ balama bolmauy kerek" deytin ústanymnan túrady. Kezinde Baltyq jaghalauyndaghy elderde memleket qúrushy últtyng mәdeniyeti, tili, dini turaly ýlken pikirtalas tughanda, sol elding preziydentinen bastap, premier-ministrine de­yin: "Bizding sizder siyaqty bas­qa otanymyz joq. Ózge elding mәdeniyeti, tili óz mem­leket­terinde damyp jatyr. Sondyqtan memleket qúrushy últtyng ruhany qúndylyghy, mәdeniyeti men tili, jalpy әleumettik jaghdayy әrqashan airyqsha basymdyqta bolady",- dep diasporalargha mәseleni tótesinen qoydy. Óitkeni búl elder óz bolashaqtaryn memleketti qúraushy últtyng tilimen baylanystyrady. Memlekettik til arqyly últynyng myzghymas irgetasyn býgin qalauda. Al Qazaqstandaghy memlekettik til mәselesi men diasporalar men memleketti qúraushy últtyng ara salmaghy qanday? Salystyrudyng ózi úyat. Endi kelip mektepterdegi qazaq tilining saghatyn qysqartsa qalay bolmaq?

Bizge habarlasqan ústazdardyng biri: "Bizge jetken sybystargha sensek, osy jyldyng kýzinde jogharydaghylar orys tilin memlekettik tilmen tenestirmek eken. Sol ýshin mektep baghdarlamasyndaghy qazaq tili pәnderining saghattary qysqartylyp, sonyng ese­binen orys tili sabaqtary kóbeyetin kórinedi. Eger búl ras bolsa, tәuelsizdigimizden býtindey aiyrylamyz ghoy?" - dedi. El ishine taraghan sy­bys­tardyng kóbi rasqa ainalyp, talay ret Konstitusiyamyzgha da ózgertuler engizil­gen-di. Osyny eskersek, pәn saghattaryna qatysty búl sybysqa mәn bermeuge bolmas. Ústazdardyng búl dabylyna tiyisti mekemelerden naqty jauap bolady dep ýmittene­miz.

S.MÁDIY.

"Jas Alash" gazeti

0 pikir