Elimizde 2017 jyly memlekettilikti nyghaytudy kózdegen «Sakraldy Qazaqstan» ghylymiy-zertteu ortalyghy qúryldy. Negizgi maqsaty – jalpyúlttyq qasiyetti oryndardyng tizimin naqtylap, olardy jan-jaqty nasihattau edi. Sol uaqytta ortalyq basshysy Berik Ábdighali: «Is jýzinde, halyq búl jerlerdi búghan deyin anyqtap qoyghan. Bizding mindetimiz – sakraldy oryndardyng birynghay jelisin qúru. Bizge sakraldy jәne ruhany qúndylyqtar manyzdy. Olar ýlken tәrbiyelik jәne bilimdik sipattaghy ról oinaydy. Keleshektegi mindet – olardy keninen nasihattau. Adamdar qanday qúndylyqtargha ie ekenderin týsinui kerek»,- dep kórsetti. «Sakraldy Qazaqstan» ghylymiy-zertteu ortalyghy Qazaqstannyng jalpyúlttyq kiyeli 100 nysanynyng tizimin úsyndy. Onda erekshe taghzym etiletin tabighy múra eskertkishteri; arheologiyalyq jәne arhiytekturalyq eskertkishter; iri orta ghasyrlyq qalalyq ortalyqtar jәne Qazaq handyghynyng astanalary; diny jәne ghibadat oryndary; tarihy túlghalargha qatysty kiyeli oryndar; sayasi, tarihy oqighalargha baylanysty oryndar naqtylandy.

Qazaqstan boyynsha qasiyetti, kiyeli oryndardyng sipattamasyn tarihi, ghylymy negizde tereng biletin janadan ashylghan býgingi Úlytau oblysynyng әkimi, memleket jәne qogham qayratkeri, sayasattanu ghylymdarynyng kandidaty, alashtanushy ghalym Berik Ábdighalidyng Qazaqstan aimaqtarynyng atauyn ózgertu boyynsha úsynysyn oryndy dep sanaymyz. Múnday úsynys elimiz tәuelsizdikti endi alghan uaqytta aitylmady. Ghalymdargha onday pikir bildiruge halyqaralyq geosayasy ahual, eldegi әleumettik-ekonomikalyq jaghday mýmkindik bermedi. Endigi kezekte, Qazaq elinde memeleket qúrushy halyqtyng ýles salmaghy jetpis payyzdan asqan uaqytta osynday úsynystardyng bildiriluin jәne jýzege asuyn oryndy jәne uaqytyly dep bilemiz.

Birinshiden, bizde bir ghana Qazaqstan atauly Otanymyz boluy kerek. Ony Ontýstik, Soltýstik, Batys, Shyghys dep bólshekteuding qisyny joq. Búlaysha bólgende bir-birimen qyrghiqabaq Ontýstik jәne Soltýstik Koreya esimizge eriksiz oralady. Olardyng taghdyrynan Qúday saqtasyn. Ontýstik Qazaqstan oblysyna 2018 jyly Týrkistan aty berilgeni dúrys boldy. Qazaqqa ghana emes, týrik bútaghynan órbigen bauyrlas halyqtar ýshin Týrkistan – qasiyetti sóz, kiyeli oryn. Teginde, osynday tarihy maghynasy terende, halyqtyng jadynda saqtalghan qasiyetti sózderding mentalidik, arhetiptik, simvoldyq maghynasy bary belgili. Qazaq balasy Altay degende týrkilik tamyryn, saq, ghún dәuirinen jalghasqan bay tarihyn, saltanatty kezenin kóz aldyna elestetedi.

Bir ghasyr búryn alash aqyny Maghjan Júmabayúly (1893-1938) otty ólenderimen qazaqtyng ghana emes, kýlli týrkilerding otarshyldyq ezgide jatqan kýiin bayandady. «Týrkistan», «Tez baram», «Oral», «Jer jýzine...», «Oral tauy», «Alystaghy bauyryma» ólenderinde Maghjannyng aqyndyq qiyaly Altyn Orda, Kók Týrik, Ghún, Saq zamanyna boylap, babalardyng qaharmandyq erligin pash etti. Erte zamandaghy batyr babanyng aruaghyn tiriltu arqyly býgingi úrpaqtyng sana-sezimin oyatam dep sanady. «Jer jýzine er ataghym jayylghan» dep bastalatyn óleninde aqyn ózin bylay qayrady:

Erkin yrghyp shyqqam asqar Altaygha,

Qyrda túryp sadaq tartqam Qytaygha.

Talay tayghaq, tar keshude taymaghan

Batyr jýrek, qayrat endi alday ma?!

Osy ólendegi oqigha jelisi Ghún zamanynan da tereng Saq dәuirine jetelep әketetinin kózi qaraqty, kókiregi oyau oqyrman jaqsy angharady. Yaghni, bir kezdegi bahadýr babamyzdyng erligine Batys pen Shyghystyng bәri moyynsúnghan, onyng aldynda bas iygen. Endigi tirligimiz qalay boldy? Múnday úsaqtalu, namyssyzdanu aibyndy týrkilerding úrpaghyna jarasa ma deydi shayyr.

«Týrikting altyn besigi – Altay, erjetip, ósip-óngen ordasy – Týrkistan» dep jazdy «Qazaq tarihynan» zertteuinde alash qalam qayratkeri Qoshke Kemengerúly (1896-1937). Alash kezeninde Altay, Týrkistan, Túran sekildi qasiyeti, kiyesi bar sózder kórkem әdebiyette, maqalalarda, ghylymiy-tanymdyq zerttetu enbekterde maqsatty týrde jazyldy. Olargha anyqtama berilip, sipattamasy ashyldy. Halyq jadynda saqtalghan qasiyetti sózding mentaldik, arhetiptik maghynasynyng oyanuyna negiz jasaldy. Alash arystary sol arqyly qazaq sanysyn oyatyp, tarihy jadyn terendetudi kózdedi. Býgingi tanda, tәuelsiz el bolghan kezimizde biz de osylay kiyesi bar sózderdi, qasiyetti jer, su ataularyn aimaq atyna bergenimizdi jalghastyruymyz kerek dep sanaymyz. Búl orayda B.Ábdighalidyng Batys Qazaqstandy Aqjayyq, Shyghys Qazaqstandy Altay dep auystyrsaq degeni – qúptarlyq úsynys. Zar zaman aqyny Múrat Mónkeúlynyng (1843-1906):

Edildi kelip alghany –

Etekke qoldy salghany.

Jayyqty kelip alghany –

Jaghagha qoldy salghany,

dep qily taghdyrymyzdy jyrgha qosqanyn bilemiz. Otarshyl patshalyq biylik Jayyq ózenining atauyn kartadan óshirip, ornyna Oraldy bekitse de, halyq sanasynda, jadynda bekip qalghan búl qasiyetti sózding úghymyn ózgerte almady. Biz býgin tarihy әdildikti ornatu maqsatynda Batys Qazaqstan atauy ornyna Oral emes, Aqjayyq degen oblys atauyn bekituimiz kerek degen pikirdi qoldaymyz.

Soltýstik Qazaqstandy – Qyzyljar dep auystyrugha baylanysty týrli pikir aityluda. Álbette Qyzyljar atauy Petropavl qalasyna berilse qúba-qúp bolar edi. Sol qasiyeti ólkede tuyp-ósken, ómirden erte ozghan talantty aqyn Erik Asqarov (1959-2003) ólenderinde tabighat kórinisi, onyng әsem sureti beriledi de, sonymen birge aqynnyng tuyp-ósken auyly, tughan jeri, qasiyetti Qyzyljary men kerbez Kókshesi suretteledi. Búl toptaghy ólenderi tuyp-ósken auylyna, Qyzyljary men Kókshetauyna arnalghan: «Qys bolsa Qyzyljargha ketkim keler», «Qyzyljarda biyl tipti qar qalyn», «Maysham jaryghynda jazylghan jyr», «Esime týsip, ótken, ketkenderim», «Qara ormannyng qoltyghynan jel kirip», «Kórging kelse qar búrqaghan borandy», «Qyzyljar», «Men erteng Qyzyljargha taghy attanam», «Qosterekting qúdyghy». Osy orayda bayqaghanymyz, aqyn ólenderinde Petropavl qala aty mýlde kezdespeydi. Esesine «Qyzyljarym», «Qyzyljar qysy» sózi men sóz tirkesi jii úshyrasady. Mysaly: «Qys bolsa, Qyzyljargha ketkim keler», «Jýr, janym, Qyzyljargha keteyikshi», «Qyzyljarda biyl tipti qar qalyn», «Abay aitqan shybynsyz jaz kerek pe, // Myna bizding Qyzyljargha kel onda!», «Qyzyqtyrsa Pushkin sýigen altyn kýz, Myna bizding Qyzyljargha taghy kel», «Syny ketpes súlulyqtyng barlyghyn // Myna bizding Qyzyljardan tabasyn». Aqyn osy arqyly tughan qalasynyng tól aty Qyzyljar ekenin taghy da eske salghanday. Qalasyna degen ystyq mahabbatyn ata-babasynan qalghan Qyzyljar atauymen jetkizgendey.

Aqyn sózi – halyq tilegi, onyng ayauly arman-ansary. Qazaq aqyndary jyrlap ótken Túran men Týrkistan, Altay men Aqjayyq, Qyzyljar men Bayanauyl Qazaq elining әr balasyna qasiyetti sózder, kiyeli mekender. Bayanauyl oblys atauyna berilgeni de qisyngha qonady. Álbette qazaq ghylymyna, ruhaniyatyna, mәdeniyeti men ónerine qasiyetti Bayanauyl topyraghynyng bergeni telegey teniz. Halyq arasynda «Bayanauyl fenomeni» degen týsinik bar. Onyng bastauynda Búqar jyrau, Shong bi, Músa Shormanúly syndy kórnekti aghartushy, el aghalary, qayratkerlerding túrghany; Jayau Músa, Mәshhýr Jýsip, Jýsipbek Aymauytúly, Súltanmahmút Torayghyrúly, Jarylghapberdi Júmabayúly, Qanysh Sәtbaev, Álkey Marghúlan, Shapyq Shókiyn, Zeytin Aqyshev, Zeyin Shashkiyn, Shәken Aymanov bastaghan ghylym, óner, mәdeniyet túlghalarymen jalghasatyny belgili. Sondyqtan Bayanauyl degende tabighaty kórkem, túlghalary tekti aimaqty kóz aldymyzgha elestetemiz. Qasiyetti Bayanauyl sózi Pavlodar ornyna qoldanylsa jarasady. Oblys pen qala atauy qazir Pavlodar dep atalatyny uaqytsha dep sanaymyz. Týbinde búl ataular da qazaqshalanady dep kәmil senemiz.

Osy orayda sheshimin kýtken Almaty oblysyndaghy Úighyr audany atauyn da últtyq naqyshqa auystyru kerektigin eskeremiz. Úighyrlar – qazaqpen tamyry bir, dini men dili ortaq tuysqan halyq. Elimizde úighyr tili men mәdeniyetinin, salt-dәstýrining saqtaluyna barlyq jaghday jasalghan. Alayda shekaralyq aimaqta jeke halyq atynda audannyng boluy jerimizding birtútastyghyna kedergi keltiredi, sonday-aq búl jaghday ólkening bayyrghy jergilikti túrghyndarynyng namysyna tiyedi. Bizde Nemis, Ózbek, Korey, Dýngen syndy jeke halyq atynda audan joq. Betin aulaq qylsyn. Tura solay Úighyr atyndaghy audandy da ózgertuimiz kerek dep sanaymyz.

On shaqty jyl búryn bolashaqta memleket atauynyng Qazaqstan emes, Qazaq eli dep ózgerui jayynda qoghamda pikir bildirildi. Búl orayda bizding aitpaghymyz, «Qazaq eli» memleket atauy qazaqpen birge erteden jasap kele jatyr. El – týrik tamyrly tól sózimiz. Memleket atauy Qazaq eli dep auyssa, búl jaghday Otanymyzdyng halyqaralyq kenistikte imidjdik túrghydan tanyluyna, últty úiystyryp, jana dengeyge damuyna serpin beretin jaghday bolady dep oilaymyz. Atalghan úsynys oryndy. Týbinde ol kýnge de jetemiz dep bilemiz. Qazaq eli atauyn aighaqtaytyn Europa, AQSh, Qytay eli kitaphanalarynan tabylghan kartalar, derek kózderi mol. Ásirese búl ataudy Alash oqyghandary zertteulerinde, shygharmalarynda jii qoldandy.

Býgingi tanda aldymen elimizding aimaq ataularyn últtyq naqyshqa keltirip alu – memlekettik manyzdy isting biri. Búl oraydaghy bastamalardy, qisyndy úsynystardy jón kóremiz. Keyingi jyldarda, ilgeri ghasyrlarda bir atauly, bir mýddeli, maqsaty ortaq, tilegi jaqyn bólshektenbeytin Qazaq eli bolyp qayta týlep, birtútas quatty últqa ainalamyz dep esepteymiz. Sol kezde Maghjan jaryqtyq jyrlaghanday, Túran topyraghynyng qara shanyraghynda qalghan qazaq halqy tuysqan týrik bútaghynan órbigen bauyrlarynyng basyn odan әri biriktire týsedi dep senemiz.

Qayyrbek Kemenger

Abai.kz