Júma, 10 Mamyr 2024
Janalyqtar 3451 0 pikir 19 Sәuir, 2013 saghat 07:15

Qalihan Ysqaq. Az ókpening kóp syry

(Ángime)

Bókemning eski dosy aq samauyrdyng eki qúlaghy deldiyip dastarqan basyna kelgeli biraz uaqyt ótti. Bókem tórding qaq basynda maldasyn qúryp alyp qong shaydy soraptap otyr. Múhtardyng kelinshegi aqqúmangha shaydy qayta-qayta eselep, әbiger bop jýr. Qoldaryna may jaqqan bir-bir ýzim nan ústap ketken balalar da kýrkege qaytalap eki-ýsh retten kirip shyqty.

Qiibay kesesin bayaghyda tónkerip, esik jaqtaghy ertoqymnyng ýstine shyghyp ap tym-tyrys otyr. Múhtar irgeden kók shynynyng qylqighan moynynan qylghyndyra sýirep shyghyp, dastarqangha dýnk etkizip qoyyp qaldy. Qiibaydyng qas-qabaghy da endi-endi jazylyp, jadyrayyn dedi.

- Men otyrghan jerde andaghy pәlendi kórsetpe - dedi Bókem, ol aq samauyrdan kózin taydyryp әketti de, ashyq esikten taghy da dalagha sýzilip otyryp qaldy. Tek jaypaq shyny ústaghan ong qolynyng sausaqtary men shay úrttaghan erni ghana bolar-bolmas әntek jybyrlaydy. Búl Bókemning bir nәrsege ashulanayyn degeni. Múhtar "Moskvanyng airyqsha" kókmoyynynyng aq qanyltyr sәldesin sypyra berip, qoly bótelkening auzynda qatyp qaldy.

- Bóke-au, ony siz ishpeysiz ghoy, - dep Qiibay qaljyng aitqysy keldi.

- Sen iship jetistirip jýr edin?! - Bókemning qonyr qoy kózderi shaqyrayyp ketti. -Basqa - basqa, osy sen araq ishkendi dogharsang qaytedi!

-  Ishpesek, eptep tatamyz da, - dedi Qiibay.

(Ángime)

Bókemning eski dosy aq samauyrdyng eki qúlaghy deldiyip dastarqan basyna kelgeli biraz uaqyt ótti. Bókem tórding qaq basynda maldasyn qúryp alyp qong shaydy soraptap otyr. Múhtardyng kelinshegi aqqúmangha shaydy qayta-qayta eselep, әbiger bop jýr. Qoldaryna may jaqqan bir-bir ýzim nan ústap ketken balalar da kýrkege qaytalap eki-ýsh retten kirip shyqty.

Qiibay kesesin bayaghyda tónkerip, esik jaqtaghy ertoqymnyng ýstine shyghyp ap tym-tyrys otyr. Múhtar irgeden kók shynynyng qylqighan moynynan qylghyndyra sýirep shyghyp, dastarqangha dýnk etkizip qoyyp qaldy. Qiibaydyng qas-qabaghy da endi-endi jazylyp, jadyrayyn dedi.

- Men otyrghan jerde andaghy pәlendi kórsetpe - dedi Bókem, ol aq samauyrdan kózin taydyryp әketti de, ashyq esikten taghy da dalagha sýzilip otyryp qaldy. Tek jaypaq shyny ústaghan ong qolynyng sausaqtary men shay úrttaghan erni ghana bolar-bolmas әntek jybyrlaydy. Búl Bókemning bir nәrsege ashulanayyn degeni. Múhtar "Moskvanyng airyqsha" kókmoyynynyng aq qanyltyr sәldesin sypyra berip, qoly bótelkening auzynda qatyp qaldy.

- Bóke-au, ony siz ishpeysiz ghoy, - dep Qiibay qaljyng aitqysy keldi.

- Sen iship jetistirip jýr edin?! - Bókemning qonyr qoy kózderi shaqyrayyp ketti. -Basqa - basqa, osy sen araq ishkendi dogharsang qaytedi!

-  Ishpesek, eptep tatamyz da, - dedi Qiibay.

-  Sóitinder, solaryng jón! Adam bolasyndar! Ýlkening de, kishing de qylqiyp, osy kók sugha telmirip kep otyrghandaryn. Bireuing aidyn-kýnning amanynda jútap, semiyany da jútatyp. Bireuing tәp-tәuir abyroydan airylyp!.. Sharua deydi ghoy!..

- Sharua istegen bir adam mendey-aq bolsyn! Menen basqanyng bәri araq ishpeydi. Menen basqanyng bәri abyroyly! Bәri әp-әdemi, bәri jyp-jylmaghay! Olar ósetinder ghoy, adam bolatyndar ghoy!..

Ayaday kýrkening ishi abyr-kýbir bop baryp tyna qaldy. Bókem shynayaghyn tónkerip tastady, kelini aq samauyrdy tysqa kótere jóneldi. Múhtar bótelkesh aldy da, "osy pәleni qaydan kórsetip edim" degendey, kónilsiz sylq etkizil irgege tastay saldy. Sosyn dastarqandaghy irimshik-qúrtty, nannyng tilikterin sypyryp jinay bastady. Shal sózining tikeley Qiibay men Múhtargha qatysy bolmasa da, bir shyndyghy bar edi. Qaljyn-shynyn aralastyryp otyrsa da, Qiibaydyng qaghytpasynda әldebir ishtey eregisting nyshany jatqanday. Ol eregis ózining professor degen ekinshi mazaq esimimen sabaqtalatyn tәrizdi...

Qiibaydyng osy sovhozgha kelgen betinde әldekimderge jaqpay qalghany da ras. Biraq araq ishkeni ýshin emes, tynysh jatqan әldekimderding shyrqyn búzyp, sonan kýni býginge deyin shetqaqpay kergeni de bar. ...Ol alystaghy ýlken bir mal sovhozynda bas mal dәriger bop istep jýrgen jerinen aulym dep, aghayyndarym dep ansap keldi. Ol eshkimnen ataq ta, abyroy da qaryzgha súraghan joq, lauazym da, ýlken qyzmet te tilegen emes, shaghyn bólimshege qatardaghy mal dәrigeri bop ornalasty. Biraq artynan kelgenine qatty ókinip, tilin tistedi. Opyryp jep, súghynyp kirip ketetin әldebir "abyroyly" basshysymaq bar, onyng manynda ainalyp-ýiirilip jatyp jastyq, iyilip tósek bolugha әzir túratyn jandayshaptar da az emes. Bireuine mal kerek, bireuine as kerek, sondaghy mayly kemikshe júlqylaytyny ortanyng mýlki.

- Áy, Qiibay, aghayyndy adambyz ghoy, pәlen shopannyng otarynan tórt-bes basqa akt jasay salshy, esebin keltire salarmyz keyin. Búghan ol әuelde tang qaldy, keyin baqsa ezining qúrdastary, әriptesterining ýiretken, solardyng dәndetken auruy eken. Búghan da ghajap qalyp qoydy. Biraq bastyq týgil qúday bol, tisine syzdyq salmady.

- Áy, Qiibay, ózimsing ghoy, qoymadan bir qoydyng etin aldym, sonyng salmaghyn bes qadaq dep jazghyza salshy, keyin esebin tabarmyz.

- He dep?!

- E, pәlen shopannan bir toqty ólip kepti ghoy, sonyng salmaghyn 30-40 qadaqqa kóter de, júmysshylardyng ortaq qazanyna jibergize sal. Bastyq jegen qúnan qoydyng salmaghy bes qadaq ta, auyryp ólgen aryq toqty 30-40 qadaq jәne onyng shandyryn bel taldyryp, bilek syzdatqan júmysshylardyng sozghylauy kerek. Jegizgeni bylay túrsyn, basshysymaqtardyng óneshinen ótip ketken talay-talay mayly qúiryqtardy qayta qústyryp, tipti anau mynau toqty-torym emes, on shaqty jylqyny týgimen asap qoyghan alpauyttardyng jelkesinen qysyp otyryp, suyryp alugha tura keldi. Sosyn-aq Qiibay "әldekimderge" jaqpay qaldy, oghan degen ataq-abyroy da tu syrtyn berip, ainalyp ótetin boldy. Qaydaghy qiyn júmysqa Qiibay barady, qaydaghy pәle-jalasy shash-etekten shym-shytyryqta shyrghalandap Qiibay jýredi. Al "әldekimder" tap-taza, bastyqqa da shyrayly, basqagha da әp-әdemi. Tipti bolmay bara jatqan song bir kýni toy-tomalaqty paydalanyp, aghayyn sýrey bolghansyp, oghan qasaqana araq berip, "oybay, Qiibay araqqúmar" degen әngime taratty. Sonyng kesirinen ol tórt-bes ay júmyssyz jýrdi. Yzalanghan jas jigit basqa jaqqa ketip qalsam ba dep te oilady. Biraq kir juyp, kindik kesken tughan eldi, tughan jerdi tastap ketu onay ma?

Onyng ýstine qaytsem de әdildikke jetem dep ýmittendi. Qualap jýrip qyzmetine qayta ornalasty. Taghy da jayyna jýrmey, "әldekimderdi" týrtpektey jýrdi. Úsaq maldy tarttyruda Armeniyanyng ataqty professory Baybursyannyng әdisin kirgizdi. Mal sharuashylyghynda úlan-qayyr paydasy barlyghyn kórgen song qoldandy. Búl qozylardyng tez jetiluine, búrynghy әdispen tartylghan maldanayyna bes kilogramm salmaqty artyq qosuyna sebebin tiygize, onyng ýstine veterinarlardyng enbegin de jenildetti. Alayda әldebir salaqtardyng kesirinen mal ishinde aramza ketip, oghan da Qiibay "kýnәqar" bop shygha keldi. Qolma-qol Baybursyannyng әdisi tyiishyp tastaldy da, Qiibaydyng "professor" degen kekesin ataghy ghana qaldy. Jas jigit sonda da kuni býginge deyin bas tartpay, qaysarlyqpen óz isin qosh kórip, kýndelikti tәjiriybesinde iske asyryp keledi. Júmyr basty pendege júqpaytyn әdet bar ma, aumaly-tókpeli kónil kýiding sәtinde, bireuden sóz estip, "әldekimnen" qiyanat shekken shaqtarda "kókmoyyngha" kórshi qonghan sәtteri de bolypty. Bókemning әlgi bir ashuly sózining tórkini osy bir óngimeden sabaqtalghan edi...

- Qúy mynaghan ana pәlennen, búl ýiden shyghatyn týri joq qoy, - dedi Bókem Múhtargha. Múhtar bótelkege qol soza qoymady. Qiibay әli sol erding ýstinde, birdemeni búldirip alghan tentek baladay jer shúqylap, tanaudy anda-sanda bir tartyp, bosaghada otyr. Bókemning qas-qabaghyn bayqap qaldy ma, kelini de, bala-shagha da ýige kiruge jasqanshaqtap tysta jýr. Kýrke ishi tym-tyrys, bәri de auyzdaryna su toltyryp alghanday úrttary torsiya qapty.

Qas qarayyp, kóz baylanugha ainaldy. Esik aldyndaghy jer oshaqtyng oty óleusirep barady. Qara siyr iytinip týginge kirip ketipti, tanauyn pysh-pysh tartyp qoyyp, bylsh-bylsh kýisep túr. Qoy әldeqashan jusap qalghan.

- Osy erteng de júmys bar shyghar-au, - dep Bókem ýy ishindegi ýnsizdikti ózi búzdy. Búl onyng "jolgha shyqpaymyz ba" degeni edi. Qiibay ony emireuinnen syozip, tysqa shygha

jóneldi.

.. .Altaydyng pyshaqtay qyrynan sýzilip ay shyqty. Mújylghan kýlshedey bir sheti ketiyinkirep qapty, betine aighyzdanyp noqta týsipti. Aghash pen búta-qaraghannyng kәlenkesi zorayyp, jer beti ala-qúla bop, oily-shúnqyr kóbeyip ketken tәrizdi. Álginde ghana týn qaranghylyghyn qaq jaryp, qara joldyng ýstinde ýzdik-sozdyq zyrqyrap jatqan mashinalardyng qos janary solghyn tartyp, ay núrynan jasqanghanday jypylyq-jypylyq etip, kirpikterin damylsyz qaghyp barady. Tau jaqtan esken samal tentek ózenning sarylyn dar etkizip birde qúlaghynnyng týbine ap keledi de, birde alysqa qualap, qúmyqtyryp aparyp tastaydy. Shóp dym tartyp, janghyryq azaya bastaghan. Daraqy targaqtardyng darqyly, qarasu boyyndaghy baqalardyng shúryly, shóp arasyndaghy shildekting shyryly, búghan at túyaghynyng dýsiri men jýgenning syldyry qosyldy, osynyng bәri týn tirligining ghajap bir tynysy sekildi.

Birqydyru artta qalghan qotannan gurs etip myltyq atyldy. Múhtardyng qara berdenkesining dausy, inir qaranghylyghynda auyl toryghan iyt-qústy qúr dәrimen bir jasqap alatyn shopandardyng әdeti. Búl da týn balasynyng әdepki tirligi. Qaraghayly qúba belding jon-arqasy dir etkendey boldy. Bir sәtke targhaqtyng darqyly da, shildelikting shyryly, baqanyng shúryly da tyna qalghanday, tym-tyrys. Tek Qiibaydyng tory azbany ghana jol jiyegindegi bidayyq basyn shalulap keledi.

- Nemene, úiyqtap kelemisin? Attyng basyn tejep otyrmaysynba, bylay, - dep, Bókem jaqtyrmay qaldy.

- Ózi de bir ashqaraq neme, - dedi de, Qiibay tory azbandy shaujaylay bastady. Algha týsip ketken Bókemning qúla jorghasy jalghyz ayaq sýrleumen jylansha sumandap ilestirer emes. Áudem jer úzap baryp tizginin tartty da,Bókem Qiibaygha búryldy:

- Álgi Múhtargha qozylardy jatqyzbay, bala-shaghagha qualata ber dep aityp ketpegenimizdi qarashy, jas tól, úmasyna qan úiyp, kóterilmey qalmasa jarar edi.

- Ózi de biletin shyghar, sәby emes qoy.

- Bilse jón-au. Sevderding sәbiyden qaybir ozghandaryng bar. Bәkem aldyna búrylyp, attyng basyn emin-erkin qoya berdi. Taltaq qúla jorgha artqy eki ayaghymen sýrleu jiyegindegi

qalyng jusandy syrp-syrp etkizip maypanday jóneldi. Alpystan assa da, at ýstinde qazdiish tip-tik otyratyn Bókemning yqshamdy denesi tipti shayqalmaytyn tәrizdi. Tory azbannyng bel ortasyna otyryp alyp, birde ayandap, birde yrq-yrq jeldirip, Qiibay keledi salpaqtap. Damylsyz erbendegen bir tútam ayaqtary bolmasa, torghayday denesi alakeuim ay jaryghynda tipti kishireyip, myjyrayghan kepkasynyng tóbesi attyng qos qúlaghynyng arasylan qylt etip birde kórinip, birde kórinbey ketedi. Ay tughasyn aspan aq shaghyrmaqtanyp, júldyzdar kók túnghiyghyna kvterilip, alystap ketti. Altaydyng ak bas shyndary da dónkiyip-dónkiyip zorayyp barady. Teristen soqqan salqyn jel qoynaudan qonalqy tappaghan aq ýlpek búlttardy shopannyng júrtynda qalghan jýn-jýrqanyng júryntyghynday shyng basynan arly-berli qualap jýr.

- Kóshke ergen kýshik qúsamay qatargha ilessey, - dedi Bókem kýre jolgha týsken song Qiibaygha. Ol tory azbandy borbaylap-borbaylap jiberip, yrqyldatyp quyp jetti.

- Bóke, jarysasyz ba? - dedi.

- Menimen jarysyp qaytesin. Biz shal boldyq, qatarynnan qalmasang bopty da. Tegi, adam miner atyn da óz minezine qaray tandaytyn boluy kerek. Bókem kósh sonyna salaqtal ergendi jaqtyrmaytyn adam, óz túsynyn, zamanynyng aldynghy sapynsa, el-júrtqa bas-kóz bop, qashanda oq boyy alda kele jatqan kisi. Onyng әsheyingi sóz arasy qyp aitqan "qatarynnan qalmasang bopty da" degen әzil-shyny aralas bir eskertpesinde de ýgha bilgen paqyrgha basalqalyq aqy2 bar. "Qartayghanda kәri boz jorgha shygha berse" qanday jaqsy. Mening kóz aldyma sonau bir shaqta bala-shaghany, qaspaqmúryn inilerin ógizge mingizip ap, aldyna sap tompyldatyp qualap kele jatatyn Bókem elestedi. Janashyr jarqyn minezi, ýlkenge de, kitttige de qamqor bolghan adal kónili, el ýshin, kóp ýshin jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey, týn qatyp jýretin tynyshsyz qareketi býgin de dәl bayaghysynday. Ol býgin de sharuanyng torysynday birde elpek, birde ayanday beretin bir inisin "qatarynnan qalma" dep tompyldatyp qualap keledi...

...IYrelendegen qara joldyng ýstinde qatar syzyp eki adam keledi. Birining basyn qyrau shalyp, iyegi aqjaghal bolghanmen, birining saqal-múrty jana tebindep, týbitiyek atanghanymen әrqaysysynyng osynau qara joldyng ýstinde arqalap bara jatqan jýgi bar; auyr bolsyn, jenil bolsyn, әiteuir shamasynsha bólip-jarysyp keledi. Jasyna da qaramay, uaqytyna da qaramay, ejelden zamandas bop kele jatqan adamdar. Mýmkin, ómirding osynau bir úzaq soqpaghynda birining mezgil arqalatqan auyr jýkten qabyrghasy qayysqan shyghar, biraq artynda tynys berer inisi bar ghoy; mýmkin, birining tar soqpaqta búltalaqtay beretin shalduarlyghy, jelókpeligi de bolghan shyghar, biraq aldynda aqyl aigar, aighayshygha jýrer aghasy bar ghoy. "Balam basyma shyqty, inim ózekke tepti" degen pendening ózegin órt jalasyn...

1963 jyl.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1879
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1930
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1622
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1484