5

Osydan keyin, Shynjang ýkimeti men jergilikti az sandy últtar halqynyng ortasynda әigili «11 bitim» sharty jýrgizildi. Arada birneshe ay ótkende 14-qazan kýni, Shúng shyng qalasynan samoletpen, Shynjang ýkimetining jana basshysy Jang jy júng óz qasyna birneshe adam ertip Ýrimjige keldi. «11 bitimdegi» talas-tartys týiini Ólkelik ókimet qúru men, Shynjang armiyasyn ózgertip qúru bolghandyqtan, general Jang jy júng óz janyna belgili maytalman gomindanshyl aqsýiekter: Liyan-han-sau, Pyng shy en, Uang zyng shenderdi birge ala jetti. Búlar, Shúng shyng qalasyndaghy gomindannyng Ortalyq ókimetin biylegen Jang qay shynyng jibergen sayypqyrandary edi. Úzaqqa sozylghan kenesting talas-tartysy barysynda az últ ókilderining talabynan beli qayysqan Jang jy júng talay ret Shúng shyng qalasyna baryp, Jang qay shydan jol-joryq alyp keldi. Ýsh ualayatshylar da Ilege eki dýrkin samoletpen baryp, Qúlja qalasynda kenes qúryp qaytty. Jetpis kýnge sozylghan talas-tartys aqyrynda «11 bitim» tekstisi әreng bekitilgen. Ólkelik ókimet qúrudyng alghashqy sharttary maqúldanghan.

«11 bitim»

5

Osydan keyin, Shynjang ýkimeti men jergilikti az sandy últtar halqynyng ortasynda әigili «11 bitim» sharty jýrgizildi. Arada birneshe ay ótkende 14-qazan kýni, Shúng shyng qalasynan samoletpen, Shynjang ýkimetining jana basshysy Jang jy júng óz qasyna birneshe adam ertip Ýrimjige keldi. «11 bitimdegi» talas-tartys týiini Ólkelik ókimet qúru men, Shynjang armiyasyn ózgertip qúru bolghandyqtan, general Jang jy júng óz janyna belgili maytalman gomindanshyl aqsýiekter: Liyan-han-sau, Pyng shy en, Uang zyng shenderdi birge ala jetti. Búlar, Shúng shyng qalasyndaghy gomindannyng Ortalyq ókimetin biylegen Jang qay shynyng jibergen sayypqyrandary edi. Úzaqqa sozylghan kenesting talas-tartysy barysynda az últ ókilderining talabynan beli qayysqan Jang jy júng talay ret Shúng shyng qalasyna baryp, Jang qay shydan jol-joryq alyp keldi. Ýsh ualayatshylar da Ilege eki dýrkin samoletpen baryp, Qúlja qalasynda kenes qúryp qaytty. Jetpis kýnge sozylghan talas-tartys aqyrynda «11 bitim» tekstisi әreng bekitilgen. Ólkelik ókimet qúrudyng alghashqy sharttary maqúldanghan.

«11 bitim»

1. Shynjang halqyna ózderine senimdi adamdardan jergilikti saylau-saylanu qúqyghyn beru. Búl ýshin oqigha iske asqannan bastap 3 ay ishinde әrqaysy audannyng halqy ózderine kenes mýshelerin saylap, audandyq kenes qúrady. Sol arqyly audandyq ókimet basshysy - Ákimdi saylaydy. Orynbasary ekeuin. Ólkelik ókimetting bekituine úsynady. Al aimaqtyq ýkimet - «uәly mekemesinin» qyzmetkerlerin sol aimaq basshysy - uәly ózi taghayyndaydy. Jәne ólkelik kenes mýsheleri saylanyp, ol halyqtyng mún-múqtajy ýshin jana respublikalyq ókimetke úsynys jasap, ony baqylap, әri sol júmysqa kómektesedi.

2. Ýkimet diny kemsitushilikterdi qaldyrady. Halyqqa dinge senuge tolyq erkindik beredi.

3. Memlekettik júmys tilinde qytaysha men úighyrsha jazu teng qoldanylady. Ókimetke úsynghan týrli baylanys-hattarda óz últynyng jazuyn ghana qoldanugha rúhsat qylynady.

4. Bastauysh, orta mektepterde óz últynyng tilinde sabaq ótiledi. Orta mektepke qytay jazuy, tili tiyisinshe kiredi. Joghary oqu oryndarynda múqtajyna qaray teng oqytylady.

5. Ókimet últtyq mәdeniyet pen ónerkәsipti erkin damytudy belgileydi.

6. Jiyn ótkizu, ondaghy sóz erkindigin belgileydi.

7. Alym-salyqty halyqtyng әl-auqatyna qarap belgileydi.

8. Saudagerlerge ishki-syrtqy sauda erkindigin beredi. Tek shet elge sauda jasaushylar ýkimet pen shet el ortasyndaghy shartnamalargha baghynady.

9. Shynjang ólkelik ókimetining qúramyn Ortalyq ókimet tolyqtaydy. 25 mýshening onyn Ortalyq ókimet dayyndaydy. Qalghanyn jergilikti aimaqtar úsynyp, Ortalyq ókimet bekitedi. a) Ortalyq bekitetin 10 mýshe: 1. Basqarma. (Shynjang ýkimetining basshysy) 2. Bas hatshy. 3. Ishki ister ministrining bastyghy. 4. Qazyna ministrining bastyghy. 5. Túrmystyq ister qajetin óteu basqarmasynyng bastyghy. 6. Oqu-aghartu ministri nazaraty. 7. Qúrylys ministri nazaratynyng bastyghy. 8. Mәdeniyet basqarmasynyng bastyghy, siyaqtylar. 9. Últtyq armiya qúrugha rúqsat etiledi. Ony tek az últ әskerlerimen tolyqtyru shart. 10. Oqigha jýz bergennen tartyp eki jaqtaghy týrmege jәne tútqyngha alynghan adam on kýn ishinde bosatylyp, olardy búdan bylay búrynghy «jazasymen» kemsitip-qorlamaugha kepildik beriledi.

Ortalyq ókimet ókilderining basshysy general Jang jy jún.

Shyghys Týrkistan, ýsh aimaq uәkilderi: Ahmedjan Qasymi, Ysqaqbek Mininúly, Ábdikәrim Abbasúghly, Dәlelhan Sýgirbaev, Jaghda Atalyqúly. Biraq Tarbaghatay aimaghy jartylay, Altay aimaghy әli de týgelimen derlik gomindang әskerining qolynda túrghandyqtan, aldaghy jaz ýsh aimaqty tazalau kezenine arnalghan jospar óz kýshine ie boyynda qaldy...

1946 jyly 1-aydyng 2-kýni әigili «11 bitimnin» tolyq teksti bitip, ólkelik ókimet qúrudyng alghashqy sharttary maqúldandy. Osydan keyin taghy bes ay tabandaghan súhbat ótkizilip 1946-jylghy 6-aydyng 6-kýni Shynjanda resmy «Shyghys Týrkistan» atty tariyhqa maghlúm, irgeli respublikanyng qúrylghandyghy songhy móri basyla bekilitip jariyalandy. Jana ókimet basshysy, general Jang jy júng «batys-soltýstik әskery mekemening bastyghy degen atpen dýmin taqqa tiygizdi. Orynbasarlary az últ ókili Ahmedjan Qasymov, Búrhan Shahidiy.

Eki jaq birlesip ótkizgen Últtyq armiya saylauynda «Ýsh Aymaq» tónkerisine qatysushylardan ýlken әskery lauazymgha ie bolghandar qatarynda Ile aimaghynan: Ysqaqbek pen Ábdikәrim Abbasúghly general shenin birden alghan. Al bayaghy Nylqy polisiyasynyng bastyghy - Ryn-dau-synyng orynbasary, ózi Ile soghysynyng kósemi - Ákbardyng janqiyar dosy Nýsiphan men sol Nylqy týrmesinen bosap shyqqan úzyn, sylynghyr qara jigit Qazyhan polkovnik dәrejesin enshiledi. Maqsút pen Qarymsaq ta qúralaqan qalmay, danqy jer jarghan osy bir jinalys zalynan sary ala kiyimdi qosarlanghan podpolkovnik bolyp shyqty.

Tarbaghatay aimaghynan Atalyqúly Jaghda polkovnik dәrejesin iyelegen. Búl kezde Altay aimaghy da azat etilgendikten Dәlelhan Sýgirbaev armiya generaly ataghyn aldy. Biraq mine, osy tústa qaytalanbastay ýlken ókinishti is ótti... Tariyhqa mәlim «Ýsh aimaq» tónkerisining qaynar kóz, oshaghy - Iledegi «Tas týlek» úiymynyng irge tasyn qolymen qalasqan er jýrek Fuje saylaugha yrza bolmaghandyqtan býkil Shynjandy eleng etkizip, ózin-ózi buynyp óluge qighan!... Búl degen - úrpaqtan-úrpaqqa qalarlyq, anyq bir orny tolmas ókinish edi! Basqarushylardyng jenis buyna masattana, dandaysyp, toyattanuynan tughan, izgi niyetti úrpaq aldynda keshilmes kinәsi amal joq, qoldan jasaldy! Óz dými júmsaq kópshikke tie bastaghandar ortalarynda jalqy jýrgen qalmaq tónkerisshisining sóz sóileri bola almaghan! Keshe jalghyz oqtan jany qalghandaryn býgin úmytyp, ómirmen ajal ortasynda tize qosqan qandykóilek dostaryna qamqor bola almaghanyn aighyzdap tarih betine jazghan! Basqalaryna layyq bolghan «general» ataghyn eske alghanda, Shyghys Týrkistan halqy aldynda, jәne tapjylmas tarih aldynda ataqsyz, biraq órshil, qaysar, general Fuje emes pe!!!

Bir kezdegi atyshuly Jonghar qalmaghynyng endigi sarqynshaghy bolyp, say-sayda qalghan Shynjannyng az últtarynyng biri, osy Torghauyttardyng taghdyryn sonyng adal perzenti Fuje asqan qamqorlyq, janashyrlyqpen oilanushy bola jýrip, últ-azattyghy kóterilisin bastaushynyng biri bolghan joq pa edi? Bayqap qarasa, myna saylaudaghy qazaq, úighyr, tatarlar eng ditteuli orynnyng bәrin ózderi bólip alyp, búghan óz últynyng taghdyryna ara týse jýrerliktey merey qaldyrmauy býrkit kiyeliligi turaly tәmsildi eske týsiretin.

«Býrkit balapanyn bir úyadan qatarynan ýsh jyl almaydy» degen sóz bar. Ótken eki jyl boyy birdey balapanyn aldyrghan ana-býrkit ýshinshi jyl taghy sorlasa yza doldyghynyng kýiiginen biyik aspangha sharyqtap ainalyp, shyrqay shyghyp alyp, óz basyn ólimge tigip birden tik tómen qúiylady deydi!... Sol ekpinimen kelip óz úyasyn soghyp, mert bolady-mys. Tap sol siyaqty óz joldastarynan Fujening de eng sheshushi, aqtyq retki kónili qara jerdey bolghan! Aytar auyzgha Shynjang ólkesinde «Shyghys Týrkistan memleketi» qúrylghanymen, azdar men әlsizder ýshin, osy olqylyq múnan bylay da bas súgha beretin sozylmaly indet bolatynyn, әdiletsizdikke tózbegen qaysar Fujening osy ólimining ózi-aq әigilep tastaghan!!!

Birinshi kitaptyng sony.

Abai.kz