«Eki» degenimiz ejelgi sandyq sóz

«Eki» degenimiz ejelgi sandyq sóz

«Eki» sany- adam balasynyn  zerdeli oiynyn, sanaly әrketining jemisi. Dýnie jaratylystyng syryn úghu, sipatyn tanu barysynda әlemdegi barsha dýniyening eki týzilimnen, yaghny júptasudan túratyndyghyn sezine bastady. Múny filosofiya ghylymynda «dualizm» dep ataydy. Dualizmning negizinde «әlemning әuelgi bastauy ruh pen zattan(materiya) túrady» degen payym ýstemdik qúrdy. Sonday-aq, jaratylystyng bolmysy turasyndaghy mifologiyalyq týsinik binarlyq(teli)  ólshemdi  qalyptastyrdy. Mysaly; aspan(Kók) pen jer, shyghys pen batys, kýn men týn, bar men joq, jan men tәn, ómir men ólim, ótken men bolashaq, jaqsy men jaman,  ystyq pen suyq, tәtti men ashy, quanysh pen qayghy, batyldyq pen qorqaqtyq, izgilik pen zúlymdyq, jas pen kәri, júmsaq pen qatty, jýiirik pen shaban,  erkek pen әiel t.b  Múnday júptasular ýilesimnen góri qarama-qayshylyqqa, birin-biri joqqa shygharugha, yaghny antipatiyalyq sipatqa ie en.  Teli dýniyening alamasuy-qozghalysty aiqyndaytyn birden-bir ólshem. Osynday  qarama-qayshy qúbylystardyng birinsiz biri bolmaytynyn, olardyng ajyraspaytynyn jәne birining biri mәnin ashatynyn alghash ret dәleledep bergen Geraklit ekendigi belgili. Sol siyaqty dýnie bolmysty ekige bólip qarastyru ejelgi halyqtardyn  barlyghynda bar: ejelgi qytay Dao filosofiyasyndaghy «ini» men «yani» nemese Konfusiylik ilim «jeni»(danalyqty iygeru) jәne «hiy»(ony jýzege asyru)  kategoriyasy, shyghys filosofiyasyndaghy  «ghylym batini» men «ghylym zahiriy», bir sózben aitqanda dýniyening ishki  ilimi-ghaqliya jәne syrtyq ilimi-naqliya, qazirgi zaman filosofiyasyndaghy logikalyq tәsilder «deduksiya»(kópten jalqygha qaray, abstraktilikten naqtylyqqa, jýrek kózinen ótkizu)  jәne «induksiya» (jalqydan kópke qaray, naqtylyqtan abstraktigi, yaghny aqyl tarazysy) «Eki» sany  matematikalyq túrghydan alghanda bir men birding qosyndysy: 1+1=2   Ekining erekshe qasiyeti ony ekig qossang da, kóbeytseng de «tórt» bolady: 2+2=4. 2x2=4

Jalpy shyghys filosofiyasy boyynsha «namys», «bәseke», «útys» degen maghynany beretin «eki» sany Jer men Kóktin, ereke pen әielding myzghymas odaghyn bildiretin kiyeli san. Ósudin, kóbending belgisi. Ýndieuropa tilderinde de qarama-qayshylyqty, aq pen qarany, erkek pen әielding birlestigin bildiredi eken* Múnday týsnik kóne týrkilerge de jat emes. «Tәnrini -bir» dep tanyghan olar  «Tәniri-әke men Jer-úmay nekeli» dep týsinip ózderining ómir bastauyn solargha negizdeydi. Sonday-aq, dey-týrkilik týsinik boyynsha ÁLEM- tiriler әlemi, onyng basqarushysy Ulegen jәne óliler әlemi, onyng biyleushisi Erlik dep sipattalghan.  Sol siyaqty aspan denelerin júptau da janasha tanymnyng órisin keneytti. Mysaly; Ay men Kýn, Ay men Sholpan, Aqboz at pen Kókboz at. Tanynyng atu men kýnning batuy da egiz úghymnyng enshisine búiyrdy. Sonday-aq, shyghys pen batys, soltýstik(teriskey) pen ontýstik(kýngey) baghyttary da óz ara júptyq negizdi qúrady.  Kiyiz ýide túrghan kóshpeliler esigin shyghysqa qaratyp, onyng eki bosaghasyna sakraldy mәn syighyzghan. Kýni býginge deyingi týsinikke say «eki bosagha, ol- erkek pen әiel». «Eki bosaghang berik bolsyn, aman bolsyn!»-degen bata sózder sodan qalghan. Bosagha maylau da sonyng kórinisi. Tilimizdegi «eki shylbyp, bir tizgin» qoldanysy kóshpeli elding sharuashylyq ýrdisinen shyqqan. Bayyrghy týrkilerdin(qanylylarda) eki dóngelekti oilap tabuy, onyng Kýn negizdi izomorfizmi,  «dóngelegen dýniye» turaly pәlsapalyq hәm poetikalyq    týsinikke negiz boldy.

Qalay aitqanmende   ata  erki zamany júbaylyq  nekeni   joqqa shyghara otyryp, «eki aqqudyng bir basshysy bolu» qajettigin moyyndatty. Ekining biri bolghan erkekting rólin jogharlatty. Adamnyng jaratylysyna nemese júbaylyq nekening payda boluyna  baylanysty ejelgi  tastaghy suretter, piktografiyalar,  diny әpsanalar «eki jartydan bir býtinning boluy» nemese «býtinning jarmaqtyghy» jayynda  syr shertedi. Aytalyq, bayyrghy shumer-vavilon saz beyneleulerinde denesi bir tútas, ayaq-qoldary, basy bólek adamdar(siam) bekerden-beker beyngelenbegen.  Sol kezdegi ilanym boyynsha «osy býtindi ekige bólu- erkek pen  úrghashynyng payda bolu negizi» degen maghynany bildirse kerek.  Genetik ghalymdar bir jynysta tolyq sol jynysty aiqyndaytyn qasiyetter(hromosom)  bolmaytynyn әldeqashan dәleldegen. Múndaghy basty manyzgha «H» hromosomy ie eken.

Dýniyedegi bar jaratylysty ekige bólu ýrdisi óte erte zamandardan bastau alghandyghyna kóz jetkizuge bolady. Ejelgi parsy júrtynyng Zaratushtra-Jartaushy-Ra dinining negizgi qaghidattaryn bayandaytyn «Avesta» kitabyndaghy jogharghy әlemdi biyleushiler sanatyndaghy mifologiyalyq qúdaylar  Ahuramazda men Ahriman -biri izgilktin, jasampaz ómirding jarylqaushysy bolsa, ekinshisi- zúlymdyq ataulynyng qorghaushysy. «Mazda» atauy kóne parsy tilinde «dana, aqyldy» degen maghynany beredi eken. Bir sózben aitqanda «Danyshpan Ahura» degendi bildiredi. Ýndieuropalyq dәstýrdegi Zevs, Indra, Perun t.b qúdaylar soghys-nayzaghay iyeleri esebinde qabyldansa, Ahuramazda- «abyzdar qauymdastyghynyn» basynda túrghan Izgilik qúdayy. B. d. D 6-4 ghasyrlardaghy ahemenidterding saz jazabalarynda jәne b.d 3-7 ghasyrlaryndaghy sasanidterding reliefinde Ahuramazda «Býkil әlemdi biyleushi, zor, ýly Jartaushy»-dep tanyghandyghy aiqyn jazylghan. Ol jer betindegi zúlymdyq ataulynyng qas jauy, aspan men jerding arasyn baylanystyryp túrghan Úly Kýsh IYesi. Al Ahriman bolsa Ahuramazdagha qarsy qoyylghan qara niyetting habarshysy, sonyng Jaqtaushysy. Ol Ahuramazdamen bir tughan egizding synary dep kóne kitaptarda jazylghan eken. Bir qyzyghy «Gat jazbalarynda» Ahuramazdanyng bir úly Spenta-Mayniu jaqsylyqtyng jarshysy bolsa, Angro-Mayniu -jamanshylyqtyng jaqtaushysy boldy-delingen.

Kónegerman mifologiyasynyng keyipkeri Tor -Midgardty (adamzat әlemin) pen Asgardty (aspan qúdaylaryn) alyptardan(etondardan) qorghaytyn Ermunganda atty jylangha qarsy qoyylghan mәdeny qaharman. Ýndilikterding «Brahman»/pirakman/ turaly diny anyzdarynda da Brahman júmyrtqany jaryp shyghyp, sodan keyin kýn men týndi, erkek pen әieldi jartaqany jayynda aitady. Islam anyzdary boyynsha Alla Taghala әu basta erkekti topyraqtan jaratyp, oghan perishteler arqyly ruh-jan salyp, oghan ADAM degen nyspy berip, onan keyin ol Adamnyng tilegi boyynsha әieldi-úrghashyny sonyng qisyq qabyrghasynan jaratqan-mys. Adam jynysynyng erkek jәne әiel(úrghashy) bolyp bólinuinde tirshilikting negizi. Ejelgi týrkiler mәdeniyetindegi binarlyq oppozisiyalardyng (Kýn men ai, jaryq pen qaranlyq, izgilik pen zúlymdyq, shyghs pen batys, erkek pen әiel)birin-biri tolqytyrp otyratyn mәnge ie bolghan. Osy jayynda A. Ghaliyev tómendegidey júptyq qatynastardyng ýilesimin kórsetedi: «Kýn-erkek- izgilik-jaryq-shyghys-tirshilik. Ay-әiel-zúlymdyq-qaranghylyq-sol- batys-ólim»*(465-b) Osynday týzididik týsinik qytaydyng «yan» men «ini» jýiesinde de bar.  Áyelding kýnәqarlyghy, zúlymdyghy jayynda diny әfsanalarda, ertegilerde, anyzdarda jii aitylady. Mysaly; Haua ananyng ibilisting aitqanyna senip jemis jeui, sóitip Adam ekeuining júmaqtan quyluy, «Qanay men Janay» ertegisindegi apaly-sinili Apan men Úpannyng aghalary jasaghan zúlym әreketteri t.b

Qalay aitqanmende eki sany simvoly bolghany belgili.  Sol siyaqty bergi qazaq týsinigindegi eki sanynyng úghymy islam qúndylyqtarymen molaydy. Olar, fәny men  baqi, yaghny bú dýnie men o dýniye, júmaq pen tozaq, eki iyqtaghy eki perishte, súraq alatyn eki perishte, eki týrli amal dәpteri, adam men shaytan, iman men kýnә t.b Barlyq diny kitaptarda, filosofiyalyq enbekterde aitylyp-jazylghan  osynau bir-birin joqqa shygharatyn hәm tolyqtyratyn eki júptyq sinkretizm tirshilikting negizi, mәngilikting de mәni  eken. Adamdar arasynda payda bolghan eki júp sany turaly týsinik bәsekelestikti, jarysty, tandaudy, sapadan sangha kóshudi tezdetti. Ózge halyqtar sekildi qazaq ertegilerining sujetinde de eki jol, eki esik, eki ýngir, eki jan, eki sandyq, eki aghash, eki ózen, eki tau, eki dos, eki jaqsy, eki jaman sekildi zattanghan teli úghymdar  kirige bastady. Aytalyq, «eki jaqsy qas bolmas, eki jaman qas bolmas»-degen maqal osynyng dәleli. Eki joldy tandaudyng kórinisi «Elemesting kórgenderi» atty ertegide bar. Onda aghayyndy ýsh jigitting aldynan eki jol shyghady. Biri-barsa kelmes, ekinshisi-barsa keler joly. Sol siyaqty «Kýn astyndaghy Kýnikey qyzda» da eki ýngir, altyn, kýmisten jaratylghan eki qanat, eki su(qúdyq) turaly aitylady, «Súrmergenning ajaly» ertegisinde aq jylan men qara jylannyng aiqasy bayandalghan.  Súrmergen  qara jylandy óltirip, aq jylangha kómektesedi. Osy arqyly bayyrghy adamdar jaqsylyq pen jamanshylyqtyng bitpes kýresin  túspaldap kórsetken, adamnyng izigilikti jaqtaushy ekendigin bildirgen. Ertedegi adamdardyng temir men mys, altyn men kýmis dep metalldardy bóluinde de osy teli týsinikting saldary bar. Ertegilerimiz ben epostyq jyrlarymyzda molynan úshyrasatyn «bir úl» úghymy bertin kele «bir úl, bir qyz» turaly teli úghymgha auysyp, onan berirekte «eki úl, nemese eki qyz» jayyndaghy  әngimelerge negiz boldy. Qazaqtyng «Qanay men Janay» ertegisinde osy atalghan eki jigitting Apan, Úpan atty eki qaryndasy bolady. Múnyng arhetiypi qazaq miyfindegi Ay men Sholpanda(Ayman-Sholpan) jatyr. Islam anyzdarynda eki úl-eki úrpaq úghymy jәne jer betindegi izgilik pen zúlymdyqtyng kórinis tabuy Adam Payghambardyng úldary Ábil men Qabylgha qatysty bayandalatyny belgili.

Dey-týrkilik mifologiyany jiti zerttegen S. Qondybay jartylystyng arghy bastau turaly óz payymy boyynsha shenberding ishindegi shenberdi(ertegilerdegi bir ýiding ishinde bir ýy bar, nemese bir sandyqtyng ishinde bir sandyq bar degen sujettik motiyfemalardy eske týsiriniz) «ghalamnyng eki  ýii(bólmesi)» dep atap, naqty ontologiyalyq shengeydegi sandyq simvolikanyn  «ishki ýidegi» mәni bir sanyn, al  «syrtqy ýidegi»  mәni  ýsh, jeti, toghyz, qyryq sandarynyng sipattaryn bildetindigin  kórsetedi.*(99-101b)  Ghalamdy ekige bólu-ekining arghy bastauy.

Áygili til mamany Á. Hasenov týrki tilderindegi negizig sózdik qorgha jatatyn san ataulary  ómir shyndyghynan, konkretti zattan alyghandyghyn aitady.* Qazaq tilindegi frazologizmderdik deni, aforizmder men maqal-mәtelderding bir aluany  osy san esimdermen jasalghandyghyn kóruge bolady. Onyng sebepteri de joq emes; ejelgi týrkiler de әr bir sangha ekerekshe mәn ýstep, onyng sakraldy qasiyetine sengen hәm sandardyng kiyeliligi turaly úghymdaryn bekitken, sol arqyly syrtqy dýniyemen qatynastaryn aiqyndaghan.

Ózimizge belgili bolyp otyrghan eki sanyna baylanysty  qazaq tilindegi túraqty tirkestik qoldanystardyng leksikalyq maghynasy, astarly mәni   sonshalyqty jaqsy baghany  bildirmeydi eken. Bir sózben aitqanda baba qazaq eki sanyn onsha kórmegen, qúrmettemegen  synayly. Adamnyng jaghymsyz  obrazyn beyneleytin tirkester «eki» sózimen astastyrylyp otyrghan. Eki sózining sinonimderi- egiz, qos, par, aiyr.  Eki sanyna baylanysty mynanday túraqty tildik qoldanystar maghlúm bolyp otyr: «eki dýniyening qyzyghy», « eki jýzdi adam», «eki betkey», «erding eki sóilegeni ólgenmen ten», «er bir ret, ez eki ret óledi», «eki kózding biri dúshpan», «múryn bolmasa eki kóz birin-biri shúqidy», «eki eli eringe tórt eli qaqapaq», «by ekeu bolsa, dau tórteu bolady», «eki jep biyge shyghau», «ebin tapqan eki asaydy», «eki jýris erinshekting isi», «jik shyqty eki qúlaghy tik shyqty», «eki ayaghyn bir etikke tyghu», «eki ókpesinen tekpileu», «eki ókpesin qolyna alyp jýgiru», «eki ezu eki qúlaghynda», «eki qolyn múrnyna tyghu», «eki adym jer erinshekke mún», «eki iyghyn júlyp jeu», «eki iyghyna eki kisi mingendey», «mandayy eki eli», «eki týie aidaghanday», «eki japsaq bir syltau etu», «eki qoly jaghasynda ketu», «eki iyininen su ketu», «eki úrty sualu», «eki keshting arasynda», «eki ottyng ortasynda qalu», «eki kemeni qúiryghynan ústaghan sugha ketedi», «eki taudyng basyn shalghan búghy ashtan óledi», «eki ýige qatar qazan qaynattyru», «eki etegi dalaqtap bosqa shabu», «eki ezuin jimay esi ketu», «eki shoqyp bir qarau», «eki kýnning birinde», «eki kózi tórt bolu», «bir ayaq qymyzdyng eki ayaq jeligi», «bir dauda eki bitim bolmau», «hannyng jarlyghyn eki etpeu», «er ashpaymyn degen esigin eki ashady», «ekining biri, egizding synary», «eki tuyp, bir qalghanym emes», «qos(eki) ýidi qonsy qondyrmau», «ayyr tildi әbjylan», «egiz laq eshkiden», «eki qolyn tóbesine qoy», «eki tizesin qúshaqtau», «eki әiel-oyran, eki siyr-ayran», «eki day bolu», «eki úryqtau», «eki sóileu», «eki ayaqtyda baja tatu...», «tól egiz tusa bir týp shóp aiyr shyghady», «eki qolgha bir enbek», «eki eneni tel emu» t.b

Arghy týrkiler mekendegen  eki júp taular: Altay men Sayan, Altay men Qanghay, Alatau men Pәmir,  Týbit(Tiybet) pen Týnilik(Gimalay), Qaptau(Kavkaz) men Qyrpat(Karpat). Qos ózender: Kerulen men Unyn, Enesay men Elana(Lena), Seyhun men Jayhun, Edil men Jayyq, Esil men Ertis, Tulay(Dunay) men Ton(Dnepr). Qos kólder: Baykól men Kópsukól, Usu men Qyrghyz, Jaysang men Marqa, Kókteniz(Balhash) men Aral, Hazar(Kaspiy) men Qara tenizder.

Qazaqtyn «ekige» qatysty әn-kýileri: «Eki jiyren», «Ekeuing de aq súnqar», «Ekeuim-ay», «Qoskýren», «Telqonyr», «Qos kelinshek», «Kәriboz men saltory». Sol sekildi qazaqtyng qara óleninde jii qoldanylatyn «eki auyldyng arasy» degen mikrokenistik  hat jazyp habarlasudyn, at izin salyp izdep keludin, kórisuge zar bolghan  saghynyshtyn, aqqu  armanyn úzaqtan kýtken  asyqtyqtyn  ansarly, ayauly mekeni.

(jalghasy bar)

Abai.kz