Filosofiya degenimiz - qarapayym tilmen aitqanda әlemnin, dýniyening birligi turaly ilim bolyp shyghady.   Sondyqtan da ol osy birlik týzilimindegi  ortaq zandylyqtardyng mәnin zertteudi óz moynyna alghan. Ejelgi balang nanym-senim, diny kózqarastar, filosofiyalyq aqyl-oylar, payymdar bolsyn,  meyili barshasy jaratylystyng týpki mәnin, sonyng bastau kózin, tútastyghyn, birligin, kez kelgen qúbylystyng bir-birimen baylanystylyghyn moyyndaghan hәm sony sóz etken.  Materialistik tanymdy aitpaghannyng ózinde  barsha aqyl-oy iyeleri dýniyening týpki negizin, bastau qaynaryn  qúdyretti kýshpen baylanystyryp, onyng BIRINShI  iyesin tanyp biluge qúlshynghan. Sol BIRINShINI bilu, tanu arqyly jaratylystyn  qúpiyalaryn, kerek bolsa adam ózining jaratylys bolmysyn ashugha talpynghan. Oghan bir mysal, filosof Dekart bylay degen: «Adam- tútastay shekteuli jaratylys. Al sonday shekteuli adam sheksizdikti mýldem týsine almaydy.» Osynday aqyl-oy danyshpandary jazyp qaldyrghan  danalyq kitaptardy bylay qoyghan da, Payghambarlar arqyly uahy etilgen kitaptar da sol turaly aitylatyny aqiqat qoy.  Qasiyetti Qúrannyng Zariyat sýresining 56-sýresinde, « Men jyndar men adam balasyn(meni tanyp), maghan ghibadat etsin dep jarattym»-dep anyq jetkizilgen.

Filosofiya degenimiz - qarapayym tilmen aitqanda әlemnin, dýniyening birligi turaly ilim bolyp shyghady.   Sondyqtan da ol osy birlik týzilimindegi  ortaq zandylyqtardyng mәnin zertteudi óz moynyna alghan. Ejelgi balang nanym-senim, diny kózqarastar, filosofiyalyq aqyl-oylar, payymdar bolsyn,  meyili barshasy jaratylystyng týpki mәnin, sonyng bastau kózin, tútastyghyn, birligin, kez kelgen qúbylystyng bir-birimen baylanystylyghyn moyyndaghan hәm sony sóz etken.  Materialistik tanymdy aitpaghannyng ózinde  barsha aqyl-oy iyeleri dýniyening týpki negizin, bastau qaynaryn  qúdyretti kýshpen baylanystyryp, onyng BIRINShI  iyesin tanyp biluge qúlshynghan. Sol BIRINShINI bilu, tanu arqyly jaratylystyn  qúpiyalaryn, kerek bolsa adam ózining jaratylys bolmysyn ashugha talpynghan. Oghan bir mysal, filosof Dekart bylay degen: «Adam- tútastay shekteuli jaratylys. Al sonday shekteuli adam sheksizdikti mýldem týsine almaydy.» Osynday aqyl-oy danyshpandary jazyp qaldyrghan  danalyq kitaptardy bylay qoyghan da, Payghambarlar arqyly uahy etilgen kitaptar da sol turaly aitylatyny aqiqat qoy.  Qasiyetti Qúrannyng Zariyat sýresining 56-sýresinde, « Men jyndar men adam balasyn(meni tanyp), maghan ghibadat etsin dep jarattym»-dep anyq jetkizilgen.

Arifmetikalyq sandardyng tizbegi boyynsha bir (1) degen san sandyq jýiening basynda túr.    Bir(1) sany- eng әueli dýniyening basy degendi aighaqtasa kerek. Qazaqtyng qarapayym týsinigimen aitqanda kez kelgen nәrse bir nәrseden bastalady ghoy.  Sol siyaqty әrbir qúbylysta bir sebep bar.  Sol sebepti tughyzghan kýsh sol BIRINShI emes pe eken. Bir(1) sany ekinshiden barsha dýniyening birinshi kózi.  Bir(1) sanynyng payda boluy arqyly birlik, ondyq, jýzdik sandardyng jýiesin qalyptastyrdy, osynyng negizinde(bir sanyn aityp otyrmyz)  qosu, alu, keyinnen kóbeytu, bólu amaldaryn  iygerdi. Ýshinshiden, bir (1) sany jasampazdyqtyng sany.  Osyghan qatysty  payymdar qytaydyng Daos iliminde(b.d.d ýshinshi myng jyldyq) ornyqqan.  Onda 1 sany әlemnin, qúbylystyn, tirshilikting bastauyn bildiredi dep týsindirilgen. Tórtinshiden, 1 sany biriktirushilik qasiyetke ie eken. Sonday-aq, ol shyrsha aghashyna  balamalanghan. Olay bolsa, besinshiden, bir sany mәngi jasyl ómirdin, kórkem  túrpattyn, biyiktikting ólshemi. Daosizmde «ruh ýii», «birlik tynysy» maghynasyn bildiretin bir sany basqaday ilimderde de aiyryqsha sipatqa  ie bolghan.

Bir sanynan tuyndaytyn  birinshi degen rettik san esim batystaghy korolidardyn, patshalardyn  ansaryna ainaldy, olardyng mәrtebesin asqaqatty. Mysaly, Birinshi Karl, nemese Birinshi Petr... Bir qyzyghy orys tilindegi rettik sandardy auyzsha aitqanda «odiyn» degenning ornyna raz-dep bastap dva, triy-dep әri qaray kete beredi. Múndaghy birding ornyna qoldanylghan  «raz» sózi Jaratushynyng (Bojiya) mәnin aiqyndaydy.  Álemdik tipografiya tarihynyng dәstýrinde  kitaptyng beti 1- nomerden bastalmaytyny neni menzeydi? Mýmkin osynda adam sanasyna әbden ornyqqan diniy-mistikalyq sebep  te bar shyghar.

Birinshige úmtylu adamdar arasyndaghy bәskelestikti  qozdyrdy, óshpendilikti oyatty, jankeshtilikti tughyzdy. Birinshi bolu, yaghny bir sanyn iyemdenu  ýshingi tartys әli toqtaghan joq. Ókinishke oray kóbisining taghdyry qayghyly ayaqtalyp jatty. Amerikany birinshi bolyp kim ashty?-degen dýdәmal súraqtyng jauaby әli aiqyndalghan joq. Býkilәlemdik tartylys zanyn birinshi bolyp kim ashty?- Niuton. Gharyshqa kim birinshi úshty?- Gagariyn. Mine osylaysha kete beredi. Bir (1) sany-altynshydan, sapanyng ozyq ýlgisi boldy.  Al endi 1 sanynyng arifmetikalyq qasiyetine kelsek, birge birdi qossang eki(1+1=2), ekige birdi qossang ýsh(2+1=3), ýshke birdi qossang tórt( 3+1=4).... osylay kete beredi. Jәne bir ózgermeytin aqiqat: birdi birge kóbeytseng bir( 1x1=1), birdi birge bólseng de bir(1:1=1) Kez-kelgen natural sandy birge bólseng ózi shyghady, al ózin ózine bólseng bir shyghady, yaghny bir ózining jasampazdyq mәnin saqtaydy, tórkinin joghaltpaydy.  Teginde qosu-arttyru, alu-azaytu amaldary adam balasynyng eng alghash ózi oilap tapqan jәne iygere alghan sandyq týzilimning bastauy bolar.

Al, kóbeytu, bólu- Jartaushynyng qúzyretindegi mýmkindikter edi. Shyndyghynda adam eshnәrseni kóbeyte ne bóle almaydy, ony arttyrady, nemese azaytady. Kóbeytu nemese kóbey, sol sekildi bólu nemese bólinu- Jaratushynyng úly múghjizalarynyng biri, ol jalpy tirshilikting jaratylysyn, kóbengin bildiredi. Kóbengding ózi bólinuding saldary ekendigin filosoftar da moyyndaghan( O.Shpangler)  Bastapqydaghy býkilәlemdik jarylys (astronomiyanyn, fizikanyng songhy jetistikteri de quattap otyrghan) eng alghashqy bólinu ekeni aqiqat. Ol ol ma, jatyrdaghy embriondardyn, ósimdik tozandarynyng bólinui kóbengge alyp keletini әldeqashan dәiektelgen shyndyq Qosu, alu-jansyz zattargha paydalanylsa, kóbeytu, bólu- jandy tirshilikting ómir sýru, payda bolu negizi eken.  Adam balasy aqyl-oyynyng arqasynda  qosudan góri kóbeytudin, azaytudan góri bóluding óte-móte tiyimdi amal ekenin bilip. sony arifmetikada qoldana bastady. Búl keyinnen himiya, fizika, biologiya, genetika sekildi jaratylystanu ghylymdarynada  iske asyrdy. Qasiyetti qranda mynaday ayat bar: «Bólinbeytindi bólmender».  Shyndyghynda adamnyng aqyl-oyy atomdy ajyratty, ony bóldi, odan ne shyqty? Adam balasy basyna aiyqpaytyn asa qauipti qater tóndirip aldy. Týbinde adam órkeniyetining joyylyp ketuine osy sebep bolmasyna kim kepil. Kezinde ATOM- №1 bolatyn.  Bir sany -qashanda quattyng kózi, ol-toptastyrushy, biriktirushi kýsh. Aghylshyn fiziygi Stiyven Hoking «Uaqyttyng qysqasha tarihy» atty kitabynda ghalamnyng jaratylys tarihyn tórt dәuirge bóledi de onyng birinshi dәuirinde uaqyt әli bastalmaghan shaqta bolashaq býkil ghalamnyng massasy bir-aq nýktege shoghyrlanghan, sodan Ýlken Jarylys bolghan degen tújyrym aitady.* (Ybyraev S. Allahtyng dәlelin óz shynashaghymnen kóremin. Shapaghat-Núr juranly 18-b. №11 201j) Olay bolsa, әuelgi nýkte - birlik, tútastyq eken.

Álemdik mifologiyadaghy simvoldyng mәnin zerttegen ghalymdar bylay deydi: «Nýkte(kindik, ortalyq )-bastau, barlyq barshylyqtyng nemese ilki sebepting bastapqy nýktesi. Kindiktin  pishini men mólsheri joq, sondyqtan da ol bólinbeytin núrdyn, ilki Biregeyding mýmkin bolarlyq keskini bolyp tabylady. Nýkte-absalutting simvoly. ...Bir sanynan basqa barlyq san ataulynyng siyaqty Kindikten de onyng jariyalary(kóresinderi) arqyly barsha ghalam (zattar, nәrseler, tirshilik) payda bolghan.» *(Qondybay S. Arghyqazaq mifologiyasy Almaty «Dayk-Press» 2004 47-b.) Sol siyaqty nýkte, shenber-simvoldaryn sandyq simvoldarmen úshtastyrugha bolady eken.  «Búl jaghdayda nýkte әrqashan da  bir (1) sanymen simvoldanady da, shenber men sәule birden bastap sheksizdikke deyingi kez kelgen býtin sanmen simvoldana beredi.  Miftik dәstýrlerde 1:3, 1:7, 1:9, 1:12 siyaqty araqatynastar(proporsiyalar) qoldanylady...»(sonda-47)  Osy negizde qarastyratyn  bolsaq, geometriyalyq nýktemen nemese arifmetikalyq bir (1) sanymen belgilengen simvol - dýniyening týpki negizi, ilki uaqyt, uaqyttyng basy men ayaghy bolyp shyghady, yaghny absaluttik AQIQAT, bizdin  tanyp biluimizge  mýmkin emes JARATUShY ÚLY KÝSh.

Qazaqtaghy «birlik» sózining maghynasy aqyl-sanasy,  arman-tilegi, maqsat-mýddesi, oi-pighyly, qam-qaraketi bir baghytqa júmyldyrylghan adamdardyn, әleumettik toptyn,  hәm halyqtyn  riyasyz toptasuyn bildirse kerek. «Birlik týbi-tirlik»-degen qazaq  bir sanynyn  toptastyrushy, biriktirushi kýshine ilanghan jәne «Eki aqqudyng bir basshysy bolady» dep soghan moyyn úsynghan. Kiyeli sandardyn  qazaq úghymyndaghy qasiyetin zerttegen ghalymdar , aitalyq K. Q. Rysbaeva bir sanynyng «qúday, alla jaratushy iyem» sózderimen tirkesip keletinin aitady.*(Rysbaeva G. San esimderge baylanysty kulittik frazeologizmder. N.Sauranbaev jәne qazaq til bilimi Almaty. 2008.) Áriyne onyng negizi de joq emes.  VIII- ghasyrdan bastap islam dinin asyl dinimiz dep qabyldaghan ata-babalarymyz  qasiyetti qúrany kәrimde taygha tanba basqanday etip uahy etilgen;  «(Múhammed) senen búrynghy barlyq payghambarlardy: «Kýdiksiz. Menen basqa qúday joq. Maghan ghana qúlshylyq  qylyndar» degen uahiymen jiberdik»- degen(Ánbiya21/25)  ayattardy  jadyna toqyp óskendigi belgili. Olar Allany tumaghan, tuylmaghan jaratushy jalghyz(bir) kýsh dep tanydy. Yaghny on segiz myng ghalamnyn, gharshynyn, adamdar men jyndardyng jalghyz iyesi, bir ghana tiregi ol-Alla dep moyyndaldy.  Sol siyaqty bayyrghy kóshpeliler ýshin bir sanynyn  ornyghuyna islamgha deyingi kezendegi Tәnirlik nanym-senimning aiyryqsha әseri boldy. Olar eng әueli Tәniri týsinigin qalyptastyryp, Kóktegi bir Tәnirige syiynghany belgili. Osylaysha Tәnirining birligi týrkilerding dýnie tanymyndaghy basty ólshemge ainaldy. VIII-ghasyrdaghy kóne týrki jazbalarynda «Úly Kók  Tәniri qoldaghany» turaly mәtinder bar.  H-ghasyrdaómir sýrgen arab sayahatshysy Ibn Fadlan «týrikterding qiyn-qystau shaqta «Bir Tәniri» dep, basyn kókke qaratyp, minәjat etkenderine kuә bolghanyn» jazyp qaldyrsy, HIII ghasyrdaghy batys sayahatshylary(Marko Polo, Plano Karpini) Joshy úlsyndaghy handardyng (Mónke) «Bir Tәnirige tabynatyndaryn»  aitady. Olay bolsa bizding ata-babalarymyzdyng dýniyedegi «BIR» degen jasampazdyqty, onyng sipatyn, syryn әuelide Tәnirining esimimen, onyng Úly qúdyretimen tanyp bilgen. Týrkilerding bayyrghy tanymy boyynsha «Tәniri» metafizikalyq kiyeli úghymmen fizikalyq әlemning ózara ýilesimdilikting kórinisi.  «Jogharyda Kók Tәniri (Aspan) tómende Qara Jer» úghymy osynyng dәleli. Sol sekildi Kýn, Ay sekildi aspan deneleri jalqy  kórinisi basty sebepterding de negizi  boldy.

Bir sany  eng әueli Alla atauymen tirkesip, Jaratushy iyemizdin  daralyghynan habar beredi: «Bissimilla sózdi bastayyn, bir Allagha tabynyp», «bir Alla ózing jar bola gór», «bir Alladan basqa senerim joq», «bir Alla qoldasyn», «bir qúdaydyng zaryn qylu», «Bir qúdaydyng didaryn sen kórmeseng kim kórer»(Búqar)t.b Jalghyzdyq, jalqy degen sózder bir sanynyng maghynasyn bildiretini týsinikti. Jalghyzdyq, jalghyzsyrau -jeke túlghanyng belgili bir sebeptermen әleumettik ortadan qol ýzip,  oqshaulanghan jayynan habar beretin psihikalyq kýi, tomaghatúiyq  ahual,  dәrmensiz hal, Múnday situasiyany bildiretin túraqty tirkester, әdeby keyipkerler, óleng joldary auyz eki tilde, foliklorlyq múralarda, aqyndardyng ólen-jyrlarynda   jii kezdesedi:

A) «Jalghyzdyq bir qúdaygha ghana jarasqan», «eki jarty bir býtin bolu», «jalghyz shyqpa sapargha, ókinishte qalarsyn», «jalghyz jýrip jol tapqansha, kóppen birge adas», «jalghyz adam qorghan emes, jalghyz aghash orman emes», «jalghyzdyng jary qúday», «jalghyzdyng ýni shyqpas, jayaudyng shany shyqpas», «atadan qalghan qu jalghyz», «jalghyzgha oy ýiirsek» t.b

B) qazaq ertegilerining deni «Ertede bir bay bolypty, onyng bir úly bir qyzy nemese birbalasy bolypty nemese bayaghy zamanda bir hannyng jalghyz balasy bolypty...»-dep bastalatyny qalypty sujettik ekspozisiya. Epostyq jyrlarymyzdyng da basty qaharmandary bireuding jalghyzy, jalqysy. Mysaly: Alpamys, Qobylandy, Qúbyghúl, Er Kenes, Bozmúnay, Qyz jibek, Aqjýnis, Bayan súlu t.b Bir qúdaydyng nazary týskedikten búlardy perishteler, әuliye-әmbiyelerding ózi qoldap jýredi.

V) «Isataydan aiyrylyp, // jalghyzdyqpen boldym dos.» (Mahambet) «Molasynday baqsynyn//jalghyz qaldym tap shynym.» «Dýniyede jalghyz qalghan adam-adamnyng ólgeni. Qapashylyqtyng bәri sonyng basynda. Dýniyede bar jaman da kópte, biraq qyzyq ta, ermek tekópte. Bastapqygha kim shydaydy? Songhygha kim azbaydy?»(Abay) «Ekining biri bolsam armanym ne// men qalghan bir atanyng jalghyzy edim.»(Mәdiy), «Jaryghym-ay, deushiedi ghoy jalghyzdyng jary qúday»(Múqaghaliy)

Qazirgi qazaq tilindegi bir-birinshi degen san esimder túnghysh, alghashqy, bas, ýlken, eng sekildi syn esimderdin, kýsheytkish ýsteuding maghynasyn bere alady. Atamyz qazaq birinshi balany, yaghny ýlken balany «túnghysh» dep atap, «tólimning basy, suymnyng túnyghy» dep әlpeshtegen, enshisin de erekshelep bergen. Abay Qúnanbayúlyn qazaqtyng birinshi aqyny demey, bas aqyny dep tanidy. Adamnyng eng dangóiin danyshpan, eng myqty paluanyn «týie paluan», jylqynyng eng jýirigin túlpar, býrkitting eng alghyryn qyran, itting en  shapshanyn tazy dep ataghany tәrizdi. Ózge halyqtar siyaqty «birinshi bolu» qazaq ýshin de qadirli. Qazaq alghashqygha, bir sózben aitqanda birinshige erekshe mәn bergen. Birinshi ret...

• Ay janasyn kórgende «Ay kórdim, aman kórdim» dep sәlem berse, kelinning alghashqy bosagha kóruin tabaldyryq attady dep otqa may qýiyp tәu etkizgen.
• bolashaq kelindi birinshi kóruge kelgende shymyldyghyna ýki qadaghan, kórimdik súraghan.
• sayatshylyqúa shyghudy «qansonar» dep atap, qanjyghasy maylanyp qaytqan qúsbegi oljasyn basqagha baylaghan, qúsqa ústaghan jeminen toyat qyldyrghan.
• er balagha qúlyn nemese tay tartu etip, ony «bәsire» dep ataghan. Jas balany ashamaygha otyrghyzyp, shashu shashyp, auyl-ýidi aralatqan.
• el jaylaugha qonghan song alghash ret bie baylaghandy «qymyzmúryndyq» dep atap, kórshi-qolandy shaqyrghan.
• jaqsy habargha sýiinshi, jana kiyim, jaqsy zatqa kórimdik súraghan hәm ony tartynbay bergen.

«Birinshige» qatysty múnday yrym-joralghylar halqymyzda mol. Aqyn-jyraular men biy-sheshenderding sózderindegi «Biirinshi tilek tileni, bir Alladan jazbasqa...»(Búqar jyrau), «Birinshide ne jama, bilimsiz ósken úl jaman...», «Bir degenim...» Búlar- salt-sanamyzda, tarihy әdeby múralarymyzda saqtalghan dәstýrli mәdeny qúndylyqtarymyz bolyp tabylatyny sózsiz. Sonday-aq, qazaq tilinde bir sany arqyly jasalynghan  kulitik frazologizmdermen qatar adamnyng minez qúlqyn, zattyng ólshemin, mólsherin bildiretin  tirkester de barshylyq. Mysaly, «bir auyz sóz», «bir shókim búlt», «bir shymshym shәi», «bir mysqal salmaq»,  «bir betkey», «bir uys topyraq»,  «bir úrttam su», «bir tamshy su», «bir attam jer», «bir qarys», «bir sýiem», «bir eli», «bir tal» t.b Osy orayda bir auyz sózding mәnin filosofiyalyq-poetikalyq týrde órnektegen aqynnyng «Bir auyz sóz» ólenine jazylghan әndi eske týsirsek te jetip jatyr.

Birinshini madaqtau bayyrghy týrkilerdin, mongholdardyng salty bolatyn. Jýirik jylqyny, qyran qústy, paluan jigitti maqtau, yaghny madaq jyrlaryn aitu ejelgi salt edi. Búl kórinis mongholdarda saqtalynghan. Islam dining әserinen bolar Alladan basqany madaqtau zor kýnә degen senimge say múnday dәstýr qazaq arasynan qol ýzip ketken. Alayda Shoqan Uәlihanovtyng jazbalarynda qazaq arasynda atty maqtau jyrlary bolghandyghy jayly aitylady*. Osynday madaq jyrlar әr halyqtyng batyrlyq jyrlarynyng tuyp qalyptasuyna negiz bolghany belgili.  Eng әuelgide Altaydy kiyeli jalghyz mekenimiz dep tanyghan olar Altaydy madaqtaudy ózderine borysh sanaghan. Úly sapargha shyghar aldynda, jyr tolghaudyng aldynda Altaydy madaqqa qosqan, óitpegende Altaydyng iyesi Áulie qonyr renjiydi, sonyng qarghysyna úshyraymyz dep sengen.

Týrki tilderindegi «bir», «biyr», «pir» sózderi orys tilindegi «pervyi»/bir-biyr-ber-per/ sózinin  jasalymyna  negiz bolghandyghynda dau joq. Álde kerisinshe. Olay deyin deseniz,  O Sýleymenovting aituynsha, grekterding ejelgi moarhiyalyq titulynan bastau alatyn latyn tilindegi- prlnceps- prins(birinshi basshy, kósem, patshanyng úly), mysyrlyqtardyng fero- pirghauyn(per-ýi, on-un-ýlken)-sózderining tórkinin týrki tilindegi «bir-pir» sózimen nemese osyny simvoldaghan nýktemen baylanystyrady, ýndieuropalyqtar rettik san esim iydeyasyn týrkilerding titul qúramynda paydalanylghan «birinshi» san esiminen alghanyn aitady. Ejelgi slaviyandardyng miftik qúdayy «Perunnyn» týp tórkini de osyghan sayady. Jәne bylay deydi; «Sonymen qatar,..rettik san esim nýkte men syzyqqa basymdyq berdi.» Keyinnen Ýndistangha keng taraghan «B(I)RAHMAN» dinining ataluynda  negizinde «bir» nemese «pir», «peri» sózderi jatqan joq pa eken degen oida qalasyn.

Qazirgi monghol tilinde bir sanyn «neki»(neg) dep ataydy. Osy ekining kómeskilegen týri qazaq tilinde de saqtalghanyn bayqaugha bolady. Ol-«neken sayaq», yaghny jalghyz-jarym degendi bildiredi. S. Qondybay úsynatyn «ng\\nt» etomoiyminin  keyingi janghyryghy týrki-monghol tilderinde «nýkte-nekte» týrine úlasqan deuge bolady. Tórkini latyn tilinen dep tanylyp jýrgen muzyka tilindegi «not(a)» sózining arghy bastauyn osydan izdeuge de bolady. Sol siyaqty orys tilindegi «brak» sózi týrkini «bir+oq bolu», «bir+aq bolu» tirkesinen, bylaysha aitqanda «eki jarty bir býtin boludan» bastau alyp jatqanday kórinedi. «Odiyn» sózining etimologiyasy turaly aitqanda «o», «on(d)» silteu esimdikterining jasyryn túrghandyghy bayqalady. Al, «odinokiy»-jalghyzdyq, «edinisa» sózi- bir, birlik degenge sәikes keledi. Hәkim Abay orys tilindegi «edinisa» sózin qoldana otyryp, bir sanynyn  kóshbasshylyq sipatyn anyq jetkizedi: «Edinisa-jaqsysy// ergen eli beyne nól.// edinisa nólsiz-aq,// óz basyndyq bolar sol.// Edinisa ketkende,// ne bolady ónsheng nól?» Bir sany, onyng tanbasy  Úly Jasampazdyqty bildirse, nól- ózi әigilep túrghanday eshtemening joqtyghyn, bar bolsa oynyng maghynasyzdyghyn, kenistiktegi haosty bildiredi. Kileng nóldi tize berseng ne shyghady? Biraq ol bir(1) emes. Ol bir sany bar kezde ghana maghynagha iye. Bir(1)= bar - absaluttik aqiqat - mәngilik. Nól(0)= joq - boluy mýmkin - joq bolady. Bir sózben aitqanda BIR sany -Úly Jaratushygha qatysty simvoldy belgilese, Nól, ol - Jartaushynyng qúdyretimen jaratylghandar. Sonday-aq, Bir sany ÚLY, DARA, MÁNGILIK degendi aighaqtaydy, al biz - nólmiz. «Bir nәrseni qalasa, Onyng búiryghy «Bol!» deu ghana. Sonda әlgi nәrse bola qalady»- deydi Qúran ayattary(Iasin sýresi 82 -ayat)

Arab alfabiytinde a dybysy, sandyq jýiesinde bir sany tik qoyylghan jalghyz tayaqshamen tanbalanghany belgili. Alfabitte ol A dybysyn, rettik sanda bir degen sifrdy bildiredi. Bir sanynyng tanbalyq keskini namazgha túrghan  músylmandy beyneleytindey. BIR ALLANYNG aldynda qúlshylyq qylyp túrghan bir músylman...

Álemdik filosofiyada «ego»-«men» degen subiektinin(praktikalyq, oilau, tanymdyq qyzmet atqaratyn adam) ózegin belgileytin kategoriya bar. Ol onyng onyng ishki ruhany әlemin nemese tútas tirshiligin belgileydi. «Mennin» kýsh-quatyn erekshe dәriptegen batystyq ghylym adamnyng jan men tәnnen jaralghan biologiyalyq óskin, fizikalyq kýsh, psihikalyq sezim iyesi ekendigin úmytyp, jeke túlghanyng artyqshylyghyn dәripteumen ainalysyp ketti. Qúdayyn úmytqan adamdardyng arasynda menmenshilidik, yaghny «egoizm» keng óris aldy. Osy «ego»-dan  shyqqan egoizm degenimiz- adamnyng ózin ózi shamadan tys jaqsy kórui, óz mýddesin ózgelerden joghary qongy, qara basynyng qamyn ghana kýiitteui. Ondaylardy bayaghy qazaq, «ózim degenning ógiz qara kýshi bar»-dep bir-aq auyz sózben týiindegen.  «Ego»-«ya»-«men» degen ózdik esimdik týrindegi sóz qashanda «Men-birinshimin!» degendi әigilese, ol óz ortasynda menmendiktin, órkókirektiliktin, astamshylyqtyn, tәkabbarlyqtyn, dandaysushylyqtyng qasiyetsizdiigin tanytyp otyrady. Múnday qasiyetsizdik adamnyng jeke yuasyna jәne әleumettik ortagha opa taptyrmaytyny belgili. Kerisinshe qarapayymdylyq, kishpeyildilik, qayyrymdylyq, kópshildilik sekildi kórkem minezder dәripteletin islam dininde astamshyl adamnyng aqyry ne bolatyny jayynda bylay deydi: «Kim de-kim jýreginde tozanday órkókirektik bolsa, ol kisi júmaqqa kirmeydi.»(Muslimnen ruayat etilgen Payghambardy hadiysi). Allagha jaqpaytyn  adamnyng eng birinshi jaman minezi, ol - MENMENDIK hәm tәkabbarlyq.  Músylmannyng ahlaq etikasynda jәne soghan negizdelgen qazaqy tәrbiyede «MEN» dep sóileudi óte әdepsizdik dep tanyghan jәne osynyng ózi Allagha kýpirlik dep sanalghan, auyr kýnәgha eseptegen. «Men emes Alla istedi nemese Allanyng rizashylyghy ýshin, Allanyng búiryghymen-dep ait»- degendi qatang eskertip otyrghan. Áriyne izgilikti jaqsy isterdi. Soghan qaraghanda «MEN!»-dep aitu tek Allagha ghana jarassa kerek.  Birinshi jaqtaghy MEN, yaghny BIRINShI bolu  qúdyreti kýshti Allanyng ghana enshisinde eken. Tildik túrghydan alghanda «BIRINShI- MEN emes - OL» nemese ONIKI. Danyshpan Abay ol turaly bylay deydi:  «Aqylgha syimas Ol Alla...» nemese «Adam ghapyl dýniyeni der «meniki»// «Meniki» dep jýrgeni bәri oniki.» Qazirgi qazaq tilindegi ana, ol týrindegi silteu esimdikterining bayyrghy týbiri a, o ekendigin eskersek(M. Tomanov,  Ibatov t.b) bir sany «men emes-ol» degen maghynadaghy silteulik túlghasynda qoldanylghan.  Olay bolsa, Allanyng sәlby sipattarynyng biri «Ál-uahdaniyagha»- onyng bireu, dara, jalghyz ekendigine illahy ilana otyryp, BIR-BIRINShI degen sandyq  qatynastyng simvoly  sol Jaratushyny tanugha talpyndyratyn bir ólshem bolghandyghyn  aitqymyz kelip edi. Áriyne, óz qadery halimizshe. Artyq-kemin  Alla keshirsin!

(Jalghasy bar)

Abai.kz