Beysenbi, 9 Mamyr 2024
Biylik 1735 0 pikir 15 Aqpan, 2023 saghat 15:03

Adam saudasymen kýres – Qazaqstan biyligining jiti nazarynda

Adam saudasy býkil әlem boyynsha túsau saluy qiyn asa auyr qylmys. Adam saudasy zannyng kýshin әlsiretip, halyqaralyq shiyelenis tughyzyp, túraqsyzdyqqa alyp kelui mýmkin. Onymen qosa, adam saudasymen ainalysatyn transúlttyq qylmystyq úiymdardyng qazynasyn toltyrady.

Adam ómirining kýl-talqanyn shygharyp, moralidy týrde joyyp tynatyn, tipti ólimge aparatyn qylmys – adam saudasy әlemdegi zansyz biznesting ishinde ýshinshi orynda túr. Birinshi orynda – qaru-jaraq satu, ekinshi orynda – esirtki satu jәne ýshinshi oryngha adam saudasy shyqqan. BÚÚ kóshi-qon komiytetining esebi boyynsha adam saudasymen ainalysatyndar jylyna 150 mlrd dollar tabysqa keneledi eken.

Qazaqstan da әlemning ózge elderi sekildi adam saudasymen kýresti jýrgizuge kýsh salyp jatyr. Osyghan qaramastan adamdy saudalau, ony úrlau, erkinen tys júmysqa salu qylmystary tolastaghan emes.

Álemdegi adam saudasy qúrbandarynyng 70 payyzdan astamy – qoghamnyng әlsiz toby – әielder, jasóspirim qyzdar. Jalpy qúrbandardyng ýshten birin balalar qúraydy. Adam saudasyna qatysty keng taraghan qylmys – әielderdi jezókshelikke salu. Qazaqstannan úrlanghan әiel adamdar Resey, Týrkiya jәne Saud Arabiyasy sekildi elderge jóneltiledi. Atalghan elderge Qazaqstan azamattary ýshin vizalyq jenildikterding boluymen de baylanysty. Júmys isteu maqsatynda shetelge baryp, aldanyp, qúldyqqa týsip qalatyn otandastar da az emes.

Sonymen qatar, kórshiles Ortalyq Aziya elderinen Qazaqstangha kelip, tәnin saudalaytyndar da barshylyq. Qazaqstangha qúrylys, auyl sharuashylyghy jәne sauda-sattyq salasynda enbek etuge kelip, qúldyqqa úshyrap jatatyn er azamattar da bar. Adam saudasy faktilerining kóshi-qon ýderisterimen birge ósetinin monitoring júmystary dәleldeydi.

Qazaqstanda 2018-2020 jyldar aralyghynda adam saudasyna baylanysty 1 100-ge juyq qylmys tirkelgen.

Globalslaveryindex-ting 2016 jylghy deregi boyynsha, Qazaqstan adamdy qúldyqta ústau qylmysynyng boljamdy taraluy jóninen Europa men Ortalyq Aziya ónirlerine kiretin 50 elding ishinde 21-shi orynda túr, 75 myng adam qúldyqta dep kórsetilgen. Degenmen derekterding naqtylyghyna eshkim kepil bola almaydy. Sebebi: shetelden keletin migranttardyng qúldyqqa týsuine qatysty mәlimetter anyq emes. Onyng ýstine qúldyqqa týskender bosaghannan keyin kek alushylar boluy mýmkin ekeninen qauiptenip, shaghym aitpaydy.

Sondyqtan resmy qylmystyq jauapkershilikke tartylghandardy eseptemesek qúldyqqa týsip, adam saudasynyng qúrbanyna ainalghandar turaly tap basyp aitu qiyn. Jogharyda atalghan úiym siyaqty tәuelsiz instituttar monitoring nәtiyjesin, zertteulerdi negizge alyp boljam jasaydy.

Qazaqstan songhy jyldary adam saudasymen kýres baghytyndaghy zannamalyq bazany kýsheytti. 2006 jyly adam saudasyna qatysty qylmystyq jauapkershilik iske qosty. Osylaysha jaylap jauapkershilik dengeyi qatandatyldy. Qazaqstan 2008 jyly BÚÚ Palerm hattamasyna qol qoydy.

Biraq  AQSh Memlekettik departamenti 2019 jylghy esebinde Qazaqstandy adam saudasymen kýreste «baqylaudaghy elder» qataryna engizip, eldegi zannamalyq jauapkershilikti әlsiz dep tanydy. Osyghan baylanysty búl baghyttaghy qylmys sany da azaymay otyr dep dabyl qaqty.

Qazaqstan men AQSh arasynda keneytilgen seriktestik turaly komissiya bar. 2019 jyldyng qarashasynda osy komissiyanyng múryndyq boluymen adam qúqyqtary jónindegi júmys toby qúryldy. Júmys tobyna QR Ádilet ministrligi men Qazaqstannyng AQSh-taghy elshiligi jetekshilik etti.

«Baqylaudaghy elder» 4 sanatqa bólinedi. Qazaqstan atalghan esepte ýshinshi sanattaghy elderding qataryna qosylghan. Búl sanatqa qosylghan elge halyqaralyq dengeyde shekteuler (halyqaralyq qarjy instituttarynyng kómegin shekteu, gumanitarlyq emes kómek týrlerin toqtatu t.b.) nemese AQSh bastaghan keybir elderding sanksiyasy salynuy mýmkin ekenin aita ketu kerek.

Qazaqstanda qylmystyq kodekske ózgerister engizilip, adam saudasyna baylanysty kinәli túlghalargha jauapkershilik kýsheytildi. Atap aitsaq, 2014 jylghy 3 shildedegi Qazaqstan Respublikasynyng Qylmystyq kodeksi 128 babynyng 1-tarmaghynda «Adamdy satyp alu-satu nemese oghan qatysty ózge de mәmileler jasasu, sol siyaqty ony qanau ne azghyryp kóndiru, tasymaldau, beru, jasyru, alu, sonday-aq qanau maqsatynda ózge de is-әreketter jasau – mýlki tәrkilenip, tórt jyldan jeti jylgha deyingi merzimge bas bostandyghynan aiyrugha jazalanady» dep jazylghan.

Búryn jaza 3 jyl bolatyn. Al adam saudasyna qatysty toptyq týrde jasalghan qylmys bolghan jaghdayda qylmyskerding mýlki tәrkilenip, 15 jylgha deyin bas bostandyghynan aiyru jazasy qarastyrylghan. Jәbirlenushimen aldyn jazbasha kelisim, ala sóz baylasu, psihikalyq aldap-arbau, materialdyq tәueldilik jaghdayyn paydalanu siyaqty jaghdaylardar da qylmystyq jauapkershilikten qashugha mýmkindik bermeydi.

Biyl  elimizde alghash ret adam saudasyna qarsy kýres turaly zang jobasy qolgha alyndy. Zang jobasy 2023 jylghy qantar – Ádilet ministrligine, 2023 jylghy aqpan – Ýkimetke, al 2023 jylghy sәuir – Parlamentke joldanady.

Preziydent janyndaghy Adam qúqyq­tary jónindegi komissiyanyng hatshysy Tastemir Ábishevting sózinshe, zang jobasynda sheteldik migranttardyng enbek qatynastaryn retteu mәselesi qaras­tyrylghan jәne basqa da manyzdy ba­ghyt­tar qamtylghan.

Zang qoldanysqa en­gizilse, adam qúqyghy turaly erejeler halyqaralyq standarttargha say bolady.

Elimizde 2016 jyldan beri adam saudasynyng qúrbandaryna atauly әleumettik kómek kórsetiledi. Alayda búl kómekti tek Qazaqstan azamattary, elimizde túrghylyqty túryp jatqan sheteldik azamattar men qandastar ala alady. Al týrli sebeptermen Qazaq­stangha uaqytsha kelgen enbek migranttary adam saudasynyng qúrbany bolghanda atauly әleumettik kómek ala almaydy. Osy mәseleni halyqaralyq sarapshylar kóp kóterdi. Osy baghyttaghy zannamalyq qújattardyng bolmauy Qazaqstannyng keybir halyqaralyq reytingterde nashar kórsetkishke ie boluyna sebep.

Bilikti mamandardyng kýshimen әzirlenip jatqan zang jobasy osy siyaqty týitkilderdi mәselelerdi sheshedi degen senim bar.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldauynda adam saudasy problemasynyng ózekti­ligin, múnday qylmystardy tergeu jә­ne kinәlilerdi sot tәrtibimen jazalau rәsimin jaqsartu qajettigin, sonday-aq memlekettik organdardyng is-qimylyn ýilestiruding manyzdylyghyn atap ótti. Osyny negizge ala otyryp, býginde uәkiletti organdar dәiekti júmys jýrgizude. Ishki ister ministrligi jýieli negizde osynday faktorlardy anyqtaugha baghyttalghan respublikalyq jedel aldyn alu is-sharalaryn jýrgizip jatyr.

Adam saudasynyng aldyn alu jәne atalghan qylmysqa qarsy ymyrasyz kýres kez kelgen eldin, jeke azamattardyng nazaryndaghy basty mәselelerding biri boluy kerek. Óitkeni búl adamnyng taghdyry, densaulyghy, ómiri, onyng qúqyghynyng qorghaluy degen sóz. Adam balasy ýshin búlar eng basty qúndylyq.

 

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1788
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1777
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1494
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1395