Konferensiyamyzdy kezekti qonaghy Zardyhan Qinayatúlynyng oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha bergen jauaptaryp jariyalaudy odan әri jalghastyramyz.

Búl jolghy jauabynda Zardyhan Qinayatúly latyn әlipbiyine qatysty saualgha jauap bere kelip bylay deydi: «Latyn әlipbiyine kóshu kerek. Men múny búrynnan oilaytynmyn. Preziydent latyn әlipbiyine kóshu mәselesin búdan búryn eki ret: 2001 jәne 2006 jyly aitqan edi. Al, biylghy joldauda 2025 jylgha deyin kóshuimiz qajet dep naqty uaqytyn belgilep aitty. Keybireuler latyn әlipbii degen oiyn, ol qazaqqa ziyan keltiredi dep aityp, jazyp jýr. Biraq, men әlipby mәselesinde Preziydentting oiyn jýz payyz qoldaymyn».

- Putinge kýreng qabaq tanytqan Nazarbaev Týrkiyagha úshyp baryp, naz aitqanday boldy. Demek, eski dosymyzdan alystasaq, kóne týrki odaghynyng quatty elge ainalar mýmkindigi bar ma?

- Núrekeng Týrkiya barghan saparynda búryn aityp kórmegen jaqsy sóz aitty.

Álemde jan sany 240 million týrki tektes halyq bar. Týrki halyqtarynyng birligi shyn mәninde jýzege assa, ol eshkimge aldyrmaytyn qamal bolar edi. Qazaqstan ya týrki birligi men Rossiyany qatar ústauy kerek, ya keleshekte týrki faktoryn algha shygharuy tiyis. Sondyqtan Preziydentting Týrkiyada aitqan sózin әlgindey oilardyng úshyghy ma dep qabyldadym.

Konferensiyamyzdy kezekti qonaghy Zardyhan Qinayatúlynyng oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha bergen jauaptaryp jariyalaudy odan әri jalghastyramyz.

Búl jolghy jauabynda Zardyhan Qinayatúly latyn әlipbiyine qatysty saualgha jauap bere kelip bylay deydi: «Latyn әlipbiyine kóshu kerek. Men múny búrynnan oilaytynmyn. Preziydent latyn әlipbiyine kóshu mәselesin búdan búryn eki ret: 2001 jәne 2006 jyly aitqan edi. Al, biylghy joldauda 2025 jylgha deyin kóshuimiz qajet dep naqty uaqytyn belgilep aitty. Keybireuler latyn әlipbii degen oiyn, ol qazaqqa ziyan keltiredi dep aityp, jazyp jýr. Biraq, men әlipby mәselesinde Preziydentting oiyn jýz payyz qoldaymyn».

- Putinge kýreng qabaq tanytqan Nazarbaev Týrkiyagha úshyp baryp, naz aitqanday boldy. Demek, eski dosymyzdan alystasaq, kóne týrki odaghynyng quatty elge ainalar mýmkindigi bar ma?

- Núrekeng Týrkiya barghan saparynda búryn aityp kórmegen jaqsy sóz aitty.

Álemde jan sany 240 million týrki tektes halyq bar. Týrki halyqtarynyng birligi shyn mәninde jýzege assa, ol eshkimge aldyrmaytyn qamal bolar edi. Qazaqstan ya týrki birligi men Rossiyany qatar ústauy kerek, ya keleshekte týrki faktoryn algha shygharuy tiyis. Sondyqtan Preziydentting Týrkiyada aitqan sózin әlgindey oilardyng úshyghy ma dep qabyldadym.

- Balalarynyz qay tilde, kim bolyp oqyp, ósti?

-  Bes balam bar. Eki úl, ýsh qyz. Shyny kerek, tórteui orys mektebin, bireui múnghúl mektebin bitirdi. Ýlken úlym bilim alghan jeri - Vengriyada túryp jatyr. Kishi úlym Batys elderinde oqyp kelip, býgingi JOO da ústaz bolyp júmys isteydi. Qyzdarym da әrtýrli qyzmette. Bәri ayaghynan túrghan. Balaly-shaghaly.

- Ózinizge qarsy aitylghan syndargha qalay qaraysyz?

- Dúrys әri shyn syn bolsa qabyldaymyn. Mysaly, jogharyda bir súraq berushi aitqanday Shynghys handy siz nege sovettik kózqaraspen qabyldap, aityp jýrsiz deytindey syndardy qabylday almaymyn. Óitkeni, ol dәieksiz qabylaugha túrmaytyn syn. Al eger mening jazghan enbekterimdi qarap, soghan baylanysty mynaday derek bar osyny nege paydalanbadynyz, qaperge almadynyz dese, onday syndy qabyldaymyn jәne ol adamgha alghys aitar edim.

Talay syn estidim. Syngha әbden iylengen adambyz ghoy. Sondyqtan syngha qarsy emespin. Adal syn aitqan adamdy jaqsy kóremin.

- Mongholiyadan kelgen aghayyndar ekining birinde, birining artynan biri shyraq alyp, tipti QR -da ýkimettik mekmelerge deyin aryzdasyp, sottasyp jatady. Múnyng sebebi ne? Aqsaqal retinde sizderdi tynday ma?

- Qazaqstanda Múnghúliyadan kelgen qazaqtar bir-birimen aitysyp jýr eken degendi óz basym estimegen ekenmin. Basqany qoyyp, ghylym salasyn aitayyq. Mәselen, ghylymnyng әr salasynda Múnghúliyadan kelgen professor ghalymdar jeterlik. Alayda, olar ózara aityspaq týgili, bir-birine artyq sóz aitqan emes. Sondyqtan súraq berushi azamattyng aityp otyrghany jansaq әngime bolar.

-  Asalaumaghalikum agha! Qanday kitaptar oqisyz, qazir ne oqyp jýrsiz?

- Oi, qaraghym-ay, kitaptyng astynda otyrghan adammyn ghoy. Kýnine tariyhqa qatysty talay kitapty qaraymyn. Jaryq kórip jatqan keleli әdebiyetterdi jibermey oqugha tyrysamyn.

- Sheteldegi qazaqtar ne isteui kerek? Azyp-tozyp múnda kelse kýni belgili, Japan daladan da alaqanday  jer beriluining ózi qiyamet. Siz qanday aqyl aitasyz?

- Kezinde sheteldegi 5 million qazaq týgel kelinder degen úran tastalghany ras. Ol uaqytta populistik әngimeler kóp boldy. Sol kezding ózinde-aq barlyq qazaqtyng kóship kelui mýmkin emestigin aitqanmyn.

Múnghúliyadaghy, Qytaydaghy, Rossiyadaghy qazaqtardyng bәri shekaralyq aimaqtarda orynalasqan. Yaghni, eki elding arasyndaghy shekarany júmsartqysh kýshter.

Búryn sheteldegi qazaqtar tórkinsiz jetim qyzdyng kýiin keship keldi. Al, qazir shetelde jýrip qanday bir jaghday bola qalsa, «Qazaqstanyma ketemin!» deysin. Yaghni, sheteldegi әrbir qazaqtyng artynda Qazaqstan degen irgeli eli, últy, memleketi úly Otany bar. Búl - perishteng qorghap jýrgendey seziletin alyp kýsh.

Qazirgi sheteldegi qazaqtar baqytty dep oilaymyn. Eger jaghdaylary jaqsy, baqytty ómir keship jatsa, túra bergenderi de jón. Keleshegin oilasa kelsin. Al, qanday bir qiyn jaghday tuyndap jatsa, Qazaqstan olardy dalagha tastamaytyny anyq.

«Ózge elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol» degen sóz eskirdi. Búl - ortaghasyrlyq maqal. Mәselen, Beybarys súltannyng ómiri. Kezinde satylyp ketken qúl edi. Keyin Mysyrdy biyledi. Kimnen kem boldy. Onyng ýstine qazir dýniyejýzi jahandanyp, bir memleketke úqsap kele jatyr. Bir aqparattyq kenistikte ómir sýrip jatyrmyz. Mysaly, Germaniyadaghy tuysynmen internet arqyly kýnde bet kórisip, sóilesip otyrugha tolyq mýmkindik bar. Úshaqpen kelemin desen, bir kýnde jetip keluge bolady. Sondyqtan adamdar ózge elde óz últyn, dinin, dilin saqtay alsa, túra beruine jaghday bar.

-  Latyn әlipbiyine degen kózqarasynyz qanday? Jәne oghan qashan, qalay kóshuimiz kerek?

-  Latyn әlipbiyine kóshu kerek. Men múny búrynnan oilaytynmyn. Preziydent latyn әlipbiyine kóshu mәselesin búdan búryn eki ret: 2001 jәne 2006 jyly aitqan edi. Al, biylghy joldauda 2025 jylgha deyin kóshuimiz qajet dep naqty uaqytyn belgilep aitty. Keybireuler latyn әlipbii degen oiyn, ol qazaqqa ziyan keltiredi dep aityp, jazyp jýr. Biraq, men әlipby mәselesinde Preziydentting oiyn jýz payyz qoldaymyn.

Keyde keybir adamdarmen kezdesip, aitysyp qalyp jýrmiz. Olar eki nәrseni aitady. Birinshisi, qazaq tilin bilmeytin qazaqtar latyngha kóshkende qalyp qoyady da, qazaq ekige bólinedi deydi. Kirillisada jýrgende de qazaq tilin mengermegen, moyyndamaghan adam latyngha ótip ana tiline iyile qalady degen qiyn sharua. Qazaq latyngha kóship, ilgeri ketkende sonynan ózgeleri kelip qosylmasa, latynnan shygha qashyp, keri ketedi degenge senbeymin.

Ekinshi bir aitatyndary: mәdeniyetimiz ben әdeby múralarymyz shang basyp dalada qalady-mys. Meninshe, búl bos sóz. Mysaly, audarma baghdarlamasy jasalghan jaghdayda kirillisadan latyngha bir kitapty 15-20 minutta audarugha bolady.

Halyq ózine qajetti dýniyelerdi óz audaryp, jónge salyp alady. Al, kereksizi qalady. Amal joq. Oghan renjuding keregi joq. Mәselen men elge kelgeli 11 kitap jazyppyn. Latyngha kóshken kezde onyng qanshasy audarylatynyn, qanshasynyng qalatynyn bilmeymin. El kerek etse, audaryp alady. Qajet etpese, oghan ókpelemeymin.

Latyn әlipbii bizding jazu tәjirbiyemizde bar. 1929 jyldan 1939 jylgha deyin latyn әlipbiyinde boldyq qoy. Onyng ýstine týrki halyqtarynyng bir-birine jaqyndauy, aralasuyna kóp septigi tiyer edi. Qazir kirillisada jazatyn tórt-aq memleket bar: Resey, Bolgariya, Qyrghyzstan jәne Qazaqstan. Álem algha ketip barady.

- Siz kezinde Qazaqstangha kóshudi qoldap ýlken qate jiberdiniz! Mongholiyadaghy qazaqtardy kóshiru - monghol ýkimetindegi últshyldardyng qazaq diasporasynyng jyldam ósiminen qoryqqandyqtan oilap tapqandary bolatyn. Sol kezdegi ýkimet basshysynyng orynbasary Ganbold 1990 jyldyng sonynda shyghar, Gorbachev pen ózining kurstasy Egor Gaydargha baryp: "Bizdegi azghana qazaqty alyp kózderin qúrtyndarshy" dep jalynghan. Áytpese 50 jyldan keyin Úlan-Batyr ekinshi Qazaq elining astanasyna ainalady. Qazaq ósip, mongholdar azayyp barady degendi aitqan. Sosyn, mongholdar Halhyn goldaghy, Hentiy aimaghy Chandyghyndaghy, Nalayhdaghy ashpaqshy bolghan qazaq mektepterin japqan. Qazaqtardy aldymen Leningradqa aparyp qúrylysqa salmaq boldy, barmady, Altay ólkesining Kosh-Agachyna apardy, bardy. Keyin Qazaqstangha mal baghugha jiberip, Abaq Kereyding toz-tozyn shyghardy. Al, siz birge kelgen azghana naymandarynyzben qazir Almatyda otyrsyz. Mongholiya jerindegi qazaq qozghalmay túra túrghanda ghoy, endi 2050 jylgha jetpey-aq ejelgi Týrki jerin Orhon men Onondy, Kerulen men Tuyl ózeni boyyn qalyng qazaqqa ainaldyryp, ekinshi Qazaq Elin jasap alar edik. Sosyn, eki Koreya sekildi bolmay-aq qosyla salyp imperiyagha ainalar edik. Siz sony kezinde qoldamay mәnsapqa satyldynyz, elshi boldynyz. Qazirgi jayynyz osy! Kelisesiz be?

- Kelispeymin.Biraq bireuding oiyn joqqa shygharudyng qajeti joq shyghar. Búl azamattiki ýlken arman.

1991 jyly Múnghúliyanyng statistikasyndaghy adamdardan súratyp, qazaqtyng sanyn shygharghan edim. Sol kezde 136 myng qazaq bar bolatyn. Onyng 70 myndayy kóshti. Qalghandary ósti. Osydan ýsh jyl búrynghy sanaqtyng nәtiyjesi boyynsha Múnghúliyadaghy qazaqtyng sany 94 myn. Al, múnghúldardyng ósimi 3 mlngha tayap qaldy. Sonda qalay, sol bayaghy 136 myng adammen imperiya qúru mýmkin be edi? Biraq, men armandaytyn adamdardy jaqsy kóremin. Alayda, súraq berushining armany eshqashan jýzege asatyn dýnie emes.

Al, Ganbold, Gorbachev, Gaydargha qatysty aitylghan әngimelerding bәri jalghan.

-   Assalaumagalaikum! Kezinde siz qoldap, qorgap jurgen jigitterdin kobi qazirgi Mongol elining tizginin ustap jurgender.Biriprezidentbolsabasqalaryministerlerdegensiaqti... olarmenhabarlasypturasyzba? En songy ret Mongolia prezidentimenjaneoz prezidentimizbenqashanjolyktynyz?

-  1996 jyly elshiliktegi qyzmetimdi tapsyryp, Ulanbatyrgha baryp júmys esebimdi ótkizip kelgen son, Múnghúliyagha qaytyp barghan joqpyn. Tughan-tuys, bala-shaghanyng bәri osynda, elde. Al, ol jaqtaghy adamdarmen internet, hat arqyly habarlasyp túramyn. Múnghúliyanyng qazirgi Preziydenti óz qyzmetine kirisken kezde qúttyqtap hat jazghanmyn. Byltyr taghy bir ret hat jazdym. Ol kisi de maghan jauap hat jazdy. Ótkende Múnghúliyanyng memlekettik hatshysy kelip ketken. Jolyghyp kóp әngime aittyq. Sol siyaqty adamdarmen kezdesip túramyn. Odan basqa kóp eshkimmen aralaspaymyn.

Qazaqstan Preziydentimen bet-bet, onasha emes, kóppen birge eki ret jolyqqanmyn. Birinshi, Múnghúliyanyng elshisi Gungadorj senimhat tapsyrghanda birge boldym. Biraq ol kezde Preziydentpen sóilesip, men qazaq edim, anau-mynau degen әngime bolghan joq. Sosyn Preziydentke «jýz jyldyng adamy» degen altyn medali tapsyrylghan kezde kóp adamnyng ishinde boldym. Suretke týstim. Ol kisimen jýzbe-jýz sóilesip kórgen adam emespin. Ol kisige bir ret ýy mәselesi boyynsha hat jazdym. Ol kezde elshiliktegi qyzmetim ayaqtalyp, ellt qalugha qamdanyp, túrar jer joq jýrgen kezim edi. Sóitip, Preziydentting tapsyrmasy boyynsha osy otyrghan ýidi bergen edi.

- Siz Jaqayym Sartay batyrdy ómirde bolmaghan dep qalay qatelestiniz әlde dәleliniz bar ma? Myng bala qozghalysyna kýmәn keltiruinizge ne týrtki? Noghay úlysy onyng qúramyndaghy kishi jýz qazaqtary tarihy jayly ne aitasyz? Ataqty Ábilhayyr han jayly pikiriniz qanday? Abylay hannyng ózi qúrmet tútqan Ábilhayyr handy nege Abylaydan tómen qoyamyz? Tarih әdil baghasyn bermey me?

- «Jaujýrek myng bala» filimine ssenariy jazylghan kezden bastap, bastan-ayaq kenesshi boldym. Búl turasynda Aqan Sataev «Anyz adam» jurnalynda: «Zaqang jasy kelgenine qaramay kýndiz-týni qasymyzda boldy. Ol kisining kóp kómegi boldy» dep aitqan.

Men Sartay turaly adasqan joqpyn. Kerisinshe, súraq qoyyp otyrghan adam adasyp otyr. Filimdegi Sartay ol - әdeby jiyntyq obraz. Ol - Sartay batyr emes. Sartay batyr 1785 jyly qaytys bolghan adam. IYә, Sartay batyr bolghan. Qalmaqtarmen soghystargha qatysqan.  Bir jyrda onyng myng balagha qatysqany turaly aitylady. Al, jongharlarmen bolghan soghystyng negizgi fronty úly jýz ben orta jýzde jýrdi.

Myng balany men eshqashan joqqa shygharmaymyn. Zamanbek Núrqadilov Almatynyng әkimi bolyp túrghanda tarih institutynyng adamdaryn jinap, Manash Qozybaev, men jәne birneshe adam bar, Myng bala turaly teatrlandyrylghan qoyylym qoy kerek degen mәseleni әkimning aldynda aitqanbyz. Myng bala qozghalysyn qoldamasam, filimge kenesshi bolmas edim. Myng bala mәselesinde eshqashan qatelesken joqpyn.

Filimning túsaukeserinde bir adam maghan jogharydaghyday súraq qoyghan. Biraq ol kezde oghan jauap beruge mýmkindik bolmady. Keyin «Aqiqat» jurnalynda Myng balagha qatysty óz pikirimdi aitqanmyn.

Filimdegi Sartay beynesining әdeby jiyntyq obraz ekenin Amanshaev ta, Aqan Sataev ta, biz de aittyq. Búl mәseleni men kótergim kelmep edi. Halyqtyng bir toby «Mening batyrym, bizding Sartay» dep otyrghanda ony seniki emes dep aitudy tilemep edim. Amal joq, súraq qoyghan song aityp otyrmyn.

Shyny kerek, el ishinde әngime bolmas ýshin filimdi týsiru barysynda da Sartaydyng atyn ózgertu mәselesin qoyghanmyn. Biraq ol kezde ol moyyndala qoymady. Ótken is ótti. Kino tabysty shyqty. Halyq qoldady. Aqan Sataev jәne basqalardyng enbegine tabys tileymin.

Noghay qúramyndaghy kishi jýz qazaqtary turaly saualgha kelsek, «Qazaq memleketi jәne Joshy han» degen kitabymda Noghay qúramyndaghy kishi jýz qazaqtary jóninde jazylghan. Izdegen, qyzyghatyn adam bolsa, sol kitaptan oqyp, tanysuyna bolady.

Al, Ábilqayyr turaly pikirimdi «Anyz adam» jurnalynyng 2012 jyly qantar aiynda shyqqan 2 nómirinde jazdym.

Árbir hannyng óz orny bar. Jogharyda aittyq, qazaqtyng 32 úly hany jәne 28 jýzding hany bar. Sol jýz handarynyng biri - Ábilqayyr.

Ábilqayyrdyng tarihtaghy atqarghan zor isining biri - Ordabasyda múqym qazaqtyng bas qolbasshysy bolyp taghayyndalyp, Anyraqay shayqasynda qazaqty jeniske jetkizgeni. Janaghy aityp otyrghan «Jaujýrek myng balada» Ábilqayyrdyng róli jaqsy kórsetilgen. Sondyqtan handardy bir-birimen jarystyrudyng qajeti joq. Abylaydyng óz tarihy, óz róli bar, Ábilqayyrdyng óz tarihy, ózi róli bar. Biz sol tarihty, atqarghan isterin bilip alsaq, sol jetedi.

- Qarasay degen batyr boldy ma, tarihta bar ma? «Týp túqiyannan ózime sheyin» degen kitap tarihy qúndy múra ma? Onyng avtory Qazbek bek Tauasarúlyna siz «Jylaghan jyldar shejiresi» degen kitabynyzda silteme jasap Qazbek bek babam degen ekensiz. Sonday «babanyzdyn» baryna esh kýmәndәnbaysyz ba?

Altayshy

- Men ony «Jylaghan jyldar shejiresinde» qoldanghanym ras.Ol kezde «Týp túqiyannan ózime sheyin» degen kitaptyng barlyq mәselesin ashpaghan, biteu kezim edi. Súraq bergen adammen kelisemin. Babam dep qoldanghanym shyn. Biraq, alghashqy oiym qazir ózgerdi. Atalghan enbek kóp synaldy. Aqyry, «Týp túqiyannan ózime sheyinnin» týp núsqasy tabylmady. Búl kitap turaly pikirimdi Qazbek bek Tauasarúly jazghan qoljazbasy tabylghan kezde ghana aita alamyn.

(jalghasy bar)

Abai.kz