Dos KÓShIM. Latyn әrpine kóshu – sayasy qulyq boluy mýmkin
Biylik latyn әrpine ótu mәselesin kótermes búryn, qoghamdaghy tanymal belsendi azamattarmen bir-eki ret kezdesu jasap, aldymen halyqtyng tamyryn basyp bayqauy kerek edi. Olar júrttyng barlyghy birdey búl mәseleni qolday salady dep sanaghan shyghar. Ne bolmasa, әdeyi jasady ma, belgisiz. Búl, әriyne, biylikting ýlken qateligi. Al bizder sol qatelikti qaytaladyq. Taghy da qogham belsendileri ekige bólinip pikirtalasqa shyghudamyz. Búl dúrys ta siyaqty. Latyn әrpine kóshu mәselesi jóninde "Últ birligi" qozghalysynyng toghyz oblystaghy filialdary aimaqtardaghy azamattardyng pikirlerin bilu maqsatynda arnayy dóngelek ýstelder ótkizude.
Biylik latyn әrpine ótu mәselesin kótermes búryn, qoghamdaghy tanymal belsendi azamattarmen bir-eki ret kezdesu jasap, aldymen halyqtyng tamyryn basyp bayqauy kerek edi. Olar júrttyng barlyghy birdey búl mәseleni qolday salady dep sanaghan shyghar. Ne bolmasa, әdeyi jasady ma, belgisiz. Búl, әriyne, biylikting ýlken qateligi. Al bizder sol qatelikti qaytaladyq. Taghy da qogham belsendileri ekige bólinip pikirtalasqa shyghudamyz. Búl dúrys ta siyaqty. Latyn әrpine kóshu mәselesi jóninde "Últ birligi" qozghalysynyng toghyz oblystaghy filialdary aimaqtardaghy azamattardyng pikirlerin bilu maqsatynda arnayy dóngelek ýstelder ótkizude.
Jalpy, latyn әrpine kóshude bolatyn kelensizdikter - osyghan deyingi әdebiy-tarihy shygharmalardy audaru, kitaptardyng oqylmay qaluy, әrbir reforma qoghamdy keri shegindiredi degen siyaqty qarsylyq uәjder aityluda. Bayqap qarasaq, 1904 jyly A.Baytúrsynovtyng әlipbii shyqqanda, qazaq keri shegingen joq, kerisinshe, sol kezenderde ýlken bir serpilis bolyp, ruhaniy-mәdeny aghartushylyq júmystary jandana jýrdi deuge negiz bar. Sol jyldary qazaq osy bir janalyqty tez qabyldap, tez ýirendi. 1928 jyly latyn әrpine kóshken kezde de sol tústaghy qogham búl janalyqty tez qabyldap, tez mengere bildi. Ol kezde de, kirillisagha kóshkende de týrki әlemindegi bes elding ishinde qazaq halqynyng sauatsyzdanyp, qúrdymgha ketkenin bayqamaysyz. Kerisinshe, aldynghy qatarly, kózi ashyq ziyaly qauym ókilderi sol jyldary qazaqtan kóptep shyqqany mәlim. Qysqasy, әlipbiydi ózgertkennen ruhany bilim men oqu-bilimi toqtap qalmaytynyna osylay kóz jetkizu qiyn emes. Múny bizge tarih dәleldep otyr. Demek, reformanyn barlyghy keri qadam jasaugha týrtki bola bermeydi.
Ekinshiden, osyghan deyingi jazghan-syzghan dýniyelerding barlyghy oqylmay qalady degen pikir bar. Osyghan deyingi jaryq kórgen shygharmalardyng barlyghyn altyn qorgha kiredi dep aita almaymyn. Ol shygharmalardyng 90 payyzdayy sosrealizm baghytynda jazylghan, iydeologiyagha baylanysty jazylghan. Bizding ózimiz "Millionerlerdi" oqyp óssek te, әli kýnge deyin sol millionerlerding kim ekenin bilmeytinder bar aramyzda. Eger latyn әrpine kóshsek, osynday olqylyqtardyng barlyghy elekten ótip, sýzgiden shyghar edi. Býkil shygharmalarymyzdyng 10-15 payyzy ghana latyn grafikasyna audarylyp, keleshekke múra retinde jol kórsetip, ruhany qazynamyzgha ainalady. Al qalghandary, yaghniy 10-100 mynday tirajben shyqqan 90 payyzday shygharmalar syldyr suday aghyp keteri sózsiz.
Ózderiniz de bilesizder ghoy, sol kezende jazylghan dýniyelerding basym bóliginde sovhozdyng diyrektorynyng qyzy bolady, sol auylgha agronom bolyp bir jigit keledi de, ekeui bir-birine ghashyq bolady degen siyaqty qalyptasyp qalghan taqyryptardy qamtydy. Latyn әrpine kóshu arqyly osynday taqyryptaghy shygharmalardan birshama tazaramyz. Ýshinshiden, kirillisadan latyn grafikasyna audaru mәselesine kelsek, kompiuter mamandarynyng sózine qaraghanda, eshqanday qiyndyq joq. Meninshe, latyn әrpine kóshken sәtten bastap, orys tiline degen tәueldilikten qútylyp, ajyramastay kóringen kindikterimiz de ýziledi. Orys tilimen qosaqtasyp jýrip, kerek deseniz, memlekettik tilimizdi de óz túghyryna shyghara almadyq. Latyn әrpine kóshu - osy mәselening sheshiluine yqpal etui mýmkin jәne týrki әlemining tiline jaqyndaymyz.
Sonymen qatar latyn grafikasyna erteng nemese on jyldan keyin kósheyik degen úsynysqa tolyqtay qarsymyn. Qazaqstanda qazaq tiline barlyghy tolyqtay kóship, qoghamdaghy barlyq sala memlekettik tilde qyzmet jasamayynsha, latyn әlipbiyine kóshuding qajeti joq. Óitkeni jana grafikagha búlay kóshu - aldymyzgha kedergi bolyp, ayaghymyzgha túsau saluy әbden mýmkin. Osy kóshuding ayasynda endi kóptegen sebep-syltaulardyng kókesimen kezdesemiz. Mysaly, kirillisamen qazaq tilin mengeru onayyraq bolar, sondyqtan latyn әrpinde til ýiretu jәne ýirenu problemasy tuyndauy mýmkin. Sol sebepti, "ótkelde atyn auystyrmau" qaghiydasyn ústanghanymyz dúrys. Baspa júmystarynyng tilin, taghy basqa da latyn grafikasyna kóshudegi problemalardy syltau etip, biylik taghy da on-on bes jylgha qazaq tilin mengerudi keyinge shegeredi.
Preziydent kirillisadan latyngha kóshu turaly ýsh ret aitty. Esterinizde bolsa, 1990 jyly alghash ret kóterip, 1996 jyly dayyndaludy tapsyrghan-dy. Al jaqynda latyn әlipbiyine kóshudi týbegeyli sheshim retinde mәlimdedi. Búl jerde preziydentting sayasy qulyghy jatyr. Áldebir sayasy oiyn bastalghanday kórinedi maghan. EuroOdaqqa, Kedendik odaqqa qarsy shyghyp jatqan qazaqtarmen últtyq baghyttaghy azamattar negizinde bir oiyndy bastaghan siyaqty biylik. Ekinshiden, latyn әlipbiyine kóshu - Reseyge kórsetilgen sayasy qyry da boluy mýmkin. "Sender bizge mynaday etpesender, bizder týrki әlemine jaqyndaymyz. Kirillisany syrtqa laqtyryp tastaymyz" degen ses jatqanday. Búl jerde osynday bylyqqa úiyqqan oiyn jatyr dep sanaymyn. Kýni erteng preziydent: "halyq jәne M.Shahanov bastaghan 66 azamat latyn grafikasyna kóshuge qarsy eken",- dep jatsa, men tanghalmaymyn. Sebebi sayasatta әr uaqytta әldebir qadam jasamas búryn, ekinshi ret jasalatyn qadamnyng joldary da qarastyrylyp, dayyndyq jasalyp qoyady. Ol dayyndyq - qazaq qoghamyn ekige bóluden bastalyp otyr. Filolog retinde latyn әrpine kóshpes búryn birneshe mәseleni esten shygharmaudy aitqym keledi. Kezinde Týrkiyada týrki әlemindegi latyn grafikasyn jasauda aghattyq ketkeni bar. Týrik әlipbiyine keybir dybystardyng әripterin týsiru ýshin qosymsha basqa әripter engizildi sol tústa. Alayda ol әripterdi әzirbayjan, týrikmen elderi qabyldamady. Sondyqtan osynday olqylyqtardy boldyrmau ýshin bizder jalpy týrki әlemindegi qoldanysqa iye, ortaq týrki әlipbiyine say latyn grafikasyna kóshuimiz kerek.
Latyn grafikasyna kóshkennen keyingi 20 jylda nemere-shóberelerim orys basylymyn mýlde oqymaytyn, Qazaqstangha oryssha eshqanday gazet-jurnal kelmeytin (sebebi, ol kezde ony oqityn eshkim de bolmaydy) kezenge jetkenin qalaymyn. Ýsh jýz jyl boyy orystyng bodanynan shygha almaghan qazaqtyng shynayy tәuelsiz kezin, eng bolmasa, úrpaghym kórse eken degen armanym bar.
Dos KÓShIM,
sayasattanushy.
«Jas Alash» gazeti
