Goloshekiyn... qyzteke bolyp shyqty!

Kenestik biylikting alghashqy jyldarynda Qazaqstandy kimder basqardy, jalpy «ortalyqtan» arnayy jiberilgen «qolshoqparlardyn» shynayy kelbeti qanday edi? Memleket tarihy institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory Býrkitbay Ayaghannyng maqalasy osy jayynda oy tolghaydy.

Kenestik tarihnamada «ortalyqtyn» ókilderi turaly, olardyng adamgershilik, kәsiby qasiyetteri turaly synarjaqty jazbalar saqtalghan. Alayda, keyingi zert­teuler kórsetkendey, «revolusio­ner­lerdin» shynayy kelbeti, mýldem basqasha bolyp shyqty. Biylik ókilderi búqaralyq aqparat qúraldarynda, radio men telearnalarda partiyalyq qyzmet­kerlerdi «shynayy marksist» «naghyz le­ninshil», «internasionalist» retinde asyra dәriptedi. Al, shyndyghynda, olar­dyng kóbining bilimi tayaz, oi-óresining tómendigi bayqaldy. Oghan ústazym, belgili akademik Kenes Núrpeyisting «...V.IY.Lenin qúrghan partiyanyng basqaru appa­ratyndaghy jetekshilerding keybireulerinde tipti orta bilim de joq eken, mysaly S.Ordjonikidze bar bolghany bir jyldyq veterinar kursyn bitirgen. Al, Alashorda ýkimetining basqaru appa­ratyndaghy on bes adamnyng segizinde joghary bilim bar jәne bilim bolghanda qanday!» degen sózderi dәlel.

Goloshekiyn... qyzteke bolyp shyqty!

Kenestik biylikting alghashqy jyldarynda Qazaqstandy kimder basqardy, jalpy «ortalyqtan» arnayy jiberilgen «qolshoqparlardyn» shynayy kelbeti qanday edi? Memleket tarihy institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory Býrkitbay Ayaghannyng maqalasy osy jayynda oy tolghaydy.

Kenestik tarihnamada «ortalyqtyn» ókilderi turaly, olardyng adamgershilik, kәsiby qasiyetteri turaly synarjaqty jazbalar saqtalghan. Alayda, keyingi zert­teuler kórsetkendey, «revolusio­ner­lerdin» shynayy kelbeti, mýldem basqasha bolyp shyqty. Biylik ókilderi búqaralyq aqparat qúraldarynda, radio men telearnalarda partiyalyq qyzmet­kerlerdi «shynayy marksist» «naghyz le­ninshil», «internasionalist» retinde asyra dәriptedi. Al, shyndyghynda, olar­dyng kóbining bilimi tayaz, oi-óresining tómendigi bayqaldy. Oghan ústazym, belgili akademik Kenes Núrpeyisting «...V.IY.Lenin qúrghan partiyanyng basqaru appa­ratyndaghy jetekshilerding keybireulerinde tipti orta bilim de joq eken, mysaly S.Ordjonikidze bar bolghany bir jyldyq veterinar kursyn bitirgen. Al, Alashorda ýkimetining basqaru appa­ratyndaghy on bes adamnyng segizinde joghary bilim bar jәne bilim bolghanda qanday!» degen sózderi dәlel.

Partiya qyzmetkerleri biliksizdigimen qoymay, qorshaghan ortasyna qaty­gez, adamdargha meyirimsiz bolghan. «Qy­zyldardyn» qoly tiygen jerlerding bәri qangha boyalyp, elding demografiyalyq ahua­ly kýrt nasharlady. Áriyne, búl qúr­ghaq sózder emes. Múnyng bәrin «gor­bachevtyq dәuirde» ashylghan qúpiya mú­raghat qorlary aighaqtaydy. Mysaly, 1917 jyly Qyzylordadaghy (búrynghy Perovsk - Aqmeshit) biylik, jasy 20-gha jeter-jetpes Iosif Gerjod degen «búzaqygha» búiyrdy. Ol soghystan qayt­qan soldattar men tylda qalghan «suyq qaruly» adamdardy sonynan ertip, Syr­dyng boyyn panalaghan. Onyng al­ghashqy qadamy «qyzyl terrordan» bas­talyp, sol bayaghy «búratana» «halyqty tәrbiyeleu», «adam qylu» siyaqty bóspe sózderge qúryldy. Myndaghan aqmeshit­tikter Gerjodtyng «qandy qol tyrna­ghyna» ilikti, al qalghandary kórshi elderge qashyp, jan saughalady.

IY.Gerjodtyng ómir jolyna qarasaq, revolusiyagha deyin jәy hat tasushy, «poshta qyzmetkeri» bolypty. Soghys jyl­darynda ghana qazaqtyng birtuar aza­mattary Túrar Rysqúlov pen Súl­tanbek Qojanovtyng tikeley aralasuymen ús­tal­ghan. Tergeu-tintu júmystary kezinde I. Gerjodtyng ýiinen birshama altyn qory tabylghan, soghan qaraghanda әieli ekeui tonalghan altyndy ýiinde ja­syrghan boluy kerek.

1919 jyly IY.Gerjod Tashkent Sov­­depining sheshimimen atu jazasy­na kesiledi. Biraq, Irkutskidegi (Qiyr­ Shyghys) onyng seriktesteri «revolu­sionerdi» Tash­kentten shúghyl aldyrtyp, sol kýni-aq erkine qoya beredi. Osylaysha, ke­nes­tik sayasatkerler «bir kemedegining jany bir» degendey, onyng ómirin «kózding qarashyghynday» saqtap qalady.

Odan keyingi 1937-1938 jyldardaghy jappay repressiyalau, fin soghysy, ekinshi dýnie jýzilik soghys, japon soghy­synan aman qútylghan Iosif Gerjod, 1967 jyly Qyzylordagha qaytyp ora­lady jәne úyalmay bir kóshege esimin berudi súraydy. Onyng 260 bettik qol­jaz­basynda «qazan» revolusiyasynyng keremetteri turaly oilary jazylghan.

Kelesi belsendi revolusioner - Filipp Isaevich Goloshekin (shyn esimi Shaya Iskovich). Onyng sayasy portretin alghash somdaghan akademik Manash Qo­zy­baev bolatyn. Ol «óte qatygez, kókirek, barynsha beymaza» bolypty. «Qan­dy­qol», «danghaza» Filipp Isaevich «Kishi qa­zan» sayasatyn iske asyrdy, qa­zaq ziya­lylaryn «seyfullinshildik», «men­­de­shev­shildik», «sәduaqasov­shyl­dyq» dep bólip, bәrin qughyn-sýrginge úshyratty.

Al, ózi arsyz, azghyndaghan adam bo­lyp shyqty, yaghny «erkekting erkekpen qúmarlanuy» auruyna shaldyqqan. Búl turaly 1939 jyldyng 24 sәuirinde Nikolay Ejov (ol Qazaqstanda, Semeyde birqatar qyzmetter atqardy) mynaday mәlimetter beredi: «V 1924 godu v Semipalatinsk so mnoy poehal moy davniy priyateli Dementiev. S nim u menya byly v 1924 godu neskoliko sluchaev pederastii. V 1925 godu v gorode Orenburge ya ustanovil pederasticheskui svyazi s Boyarskiym, togda predstaviytelem Kazahskogo oblsovprofa. V tom je 1925 godu sostoyalsya perevod stolisy Kazahstana iz Orenburga v Kyzylordu, kuda na rabotu vyehal y ya. Vskore tuda priyehal sekretarem kraykoma F.IY.Goloshekiyn. Priyehal on holostyakom, bez jeny, ya toje jil na holostyaskom polojenii. Do svoego otiezda v Moskvu (okolo 2-h mesyasev) ya faktichesky pereselilsya k nemu na kvartiru y tam chasto nocheval. S nim u menya takje vskore ustanovilasi pederasticheskaya svyazi, kotoraya periodichesky prodoljalasi do moego otiezda. Svyazi s nim byla, kak y predydushie vzay­moaktivnaya». Qaranyz: Petrov N., Yansen M. «Stalinskiy pitomes - Nikolay Ejov».M., 2009. Sentralinyy arhiv FSB. F.3., opisi 6., d. 3. 420-423 ll.). Partiyalyq basqaru apparatyndaghy jetekshi qyzmetkerlerding kelbeti, ruhany dýniyesi (eger solay deuge kelse), mine osynday. Búl - totalitarizmning bir ghana qyry. Jýgensiz ketken biylik, mәde­niyet­sizdik, adam taghdyryn taptau, múnyng bәri - totalitarizm әlemimen astasyp jatyr. Mysaly, 1956 jyly N.S. Hrushev Qa­zaq­stannyng ontýstigindegi Bostandyq auda­ny men 500 myng gektargha juyq jerlerin Ózbekstangha beruge mәjbýr etti. Sol kezde respublikanyng Jogharghy Kenesin Jú­mabek Tәshenov basqarghan-dy. «Úly Dala túlghalary» seriyasymen jaqynda shyq­qan «Júmabek Tәshenov» atty kitapta my­­­­na­­day oilar aitylady: «Resmy qú­jat­­ta deputattar «qoldady, quattady, birin-biri qúttyqtady» dep jazylghanmen, qan­­day qazaq jerining bir bóligin óz qol­darymen basqa respublikagha berip jatsa, quana qoysyn. Amal joq, múny kýshtining aldynda bas ii dep bilgenimiz jón. Al, Qa­zaq KSR Jogharghy Kenesi sessiyasynyng stenografiyalyq esebinde jazylghandar­dyng bәri kenestik iydeolo­giya­nyng sol ke­zen­­degi kózboyaushylyghy dep úghynuymyz kerek».

*  *  *

Kenestik biyleushi Iosif Viys­sario­novich Stalinning jeke basyn dәripteude HH ghasyrdyng 30-40 jyldaryndaghy tehnologiyalyq revolusiyanyng manyzy zor boldy. Óitkeni, telegraf, radio ar­qyly jetken aqparattardyng mýmkindik­teri úlghayyp, partiyalyq nasihattau jú­mystary KSRO kenistigin tolyq qamty­dy. Alghashqyda bolishevikter partiyasy, sosyn kommunistik partiya, al 1936 jyldan bastap - býkilodaqtyq kommunistik partiyasy, aqyrynda Kenes Odaghy kommunistik partiyasy atalghan jetekshi kompartiyanyng mýshelerining ereksheligi nede? Eng bastysy, kommunister maqsat­ty­lyq, tegeurindilik, senimdilik siyaqty qasiyetterimen milliondaghan adamdardyng jýregin jaulap aldy, sóitip qoghamnyng birden-bir jaghymdy sayasy kýshine ai­nal­dy. Ásirese, Germaniyamen soghysta boli­shevikterding (sinoniymi - kommunister) bedeli búrynghydan da arta týsti.

Kenestik nasihat soghystyng sebepterin býrkemeleumen shektelmey, adam shy­ghynyn barynsha jasyrugha tyrysty. Ay­talyq, keyingi derekter boyynsha Kenes memleketining soghysqa dayyndyqsyz kirisui, әskery tútqyndardyng taghdyry belgili boldy. Mysaly, 1941 jyldyng mau­sym-qazan ailarynda KSRO-nyng 3 mln. 900 adamy tútqyngha týsken. Búl adamzat tarihynda búryn-sondy bolmaghan sandar!

Tipti kenestik biylik otandastaryn elge qaytaru ýshin jalghan uәdeler berdi. Alayda, elge oralghan soghys tútqyndary temir torgha qayta týsti. KSRO ómir sý­ruin toqtatqangha deyin olardyng qúqyq­tary shekteldi, arnayy qyzmetting (spesslujba) qatang baqylauynda boldy. Al, Batysta dәl osynday jaghday órkeniyetti túrghydan sheshilip jatty. Olar tiyisti tekseruden keyin el qataryna qosyldy, al keybireuleri «Tiri qalghany ýshin» medalimen marapattalghan.

Bәrinen de óz elining qorlyghyn kótere almaghan talay bozdaq ózin-ózi óltirdi, qanshasy kenestik konslagerilerde iz-týz­siz ketti. «Býitkenimshe ólgenim jaq­sy edi ghoy» dep birneshe ret oqtal­gha­nymen jeme-jemge kelgende dәti jetpegenderi bar. Eriksiz kýrsinesin, kókeyde «Apyr-ay, ne degen qogham edi, adamdy qor­lau­dyng búdan asqan týri bolar ma?» degen yzaly saual qalady. «Qazaq tút­qy­ny» kitabynyng avtory Sýleymen Beke­novting «soghys nege kerek, nege kinәsiz birin-biri tanymaytyn, qastan­dyghy joq adamdar birine-biri jau bolyp qyrylysyp jatyr» degen ishki oilarymen arpa­ly­suy zandy qúbylys.

Osy rette Ýkili Ybyraydyng «Ayna­layyn» hýkimet, Qylghanyng qyrghyn hikmet. Qúrsaugha saldyng sau basty, Manay­ymdy jau basty... Aqiqat jolyn tay­ghyzdyn, Tar týrmege syighyzdyn. Appaq quday shal kýnde, Qiyametke qighyzdyn» degen óleng joldary eriksiz eske oralady.

Ekinshi dýniyejýzilik soghysta da ke­nestik әskerding shyghyny kóp bolatyn. Múny partiyalyq basshylyq barynsha ja­syrugha tyrysty. Mysaly, 1945 jyly IY.Stalin 7 mln. adamdy joghalttyq dese, 1961 jyly N.Hrushev ony 12 mln.-gha ósirdi, al KSRO Qorghanys ministrli­gi­ning 1991 jylghy mәlimetteri boyynsha Úly Otan soghysynda 28 mln.-nan astam adam qaza tapqan. Soghystyng auyr zar­da­byn adamzat basyna bermesin dep tileyik.

Osydan keyin eshqanday erkindigi joq, adam qúqyqtary taptalghan kenestik memlekettik qúrylystyng bolashaghy turaly ne aitugha bolady?

Kenestik mәdeniyet pen tildi damytu turaly aitsaq, jappay orystandyru saya­satynyng zardabynan últtyq tildegi bala­baqshalar men mektepter jabylyp qaldy, ózge halyqtardy ana tilinen aiyru maq­saty kózdeldi. N.Hrushevting kezinde KSRO sosializmdi ysyryp, «kommunizm elesin» quyp ketti. 1961 jylghy bagh­darlamada «KSRO 1980 jyldary kom­munizmge jetedi» degen tújyrym­da­ma bolatyn. Qayda sol kommunizm? Eles sol eles kýiinde qaldy.

Kenestik ar-ojdan erkindigine kelsek, dinderding bәrine bir mezgilde qatang ba­qylau ornatyldy. Jalpy, leninizm ilimi fetishizmge negizdelgen-di, óitkeni ol әlemdik dinderdi de almastyrdy ghoy. El­ding týkpir-týkpirinde qiratylghan meshitter men shirkeulerding ýiindileri kóbeydi. Olardyng ornyna janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptaghan revolusiya kó­semderine arnalghan birtekti (birtipti) eskertkishter boy kóterdi. Tipti kolhoz-sovhozdardyng da syrtqy kelbeti bir-biri­nen ainymaushy edi. Kenestik biylikting әleumettik sayasatynyng naqty kórinisteri KSRO-da birynghay ýlgide salynghan qala­lar men eldi-mekenderden de bayqaldy. «Sosialistik qoghamnyn» «kazarmalyq» sipaty kenestik arhiytekturalyq ghima­rat­tardan da aiqyn kórinip túrdy.

Bolishevizm basshylary memlekettik instituttardyng bәrin joqqa shyghardy. Onyng kenestik tiypin ghana moyyndady, ol qatang baqylaugha negizdelgen, qoghamnyng barlyq salasyn týgel qamtityn organgha ainaldy. Osylaysha, Qytay, Soltýstik Koreya, Kuba, Angola jәne t.b. elderde sheksiz, burokratiyalyq memlekettik apparat iske qosylyp, halqy qangha boyal­dy.

Kenestik dәuirding әleumettik salasy da aqsap túrghan-dy. Qanaudy jong­dy (ekspluatasiya) jaqtaghan bolishevikter, endi júmysshylardy qanaudyng mehanizmderin aiqyndap bergen K.Marksting «qosymsha qún» turaly tezisterin bas­shy­lyqqa aldy. Qanaudyng búl týri eko­nomikalyq kategoriya emes-tin, ol adam bol­mysyna sәikes keldi. Mysaly auqat­ty-bay adamdar, qazirgi tilmen aitqanda «mesenattar», qarapayym adamdardy jú­mys­pen qamtu arqyly qoghamnyng әleu­mettik mәselelerin (júmyssyzdyq, enbe­kaqy, jataqhana) sheshuge tyrysty. Ke­nestik memlekettik apparattyng qanaushy­lyq róli de boldy, ol júmysshylardyng manday terimen kelgen paydany («qo­sym­sha qúndy») talan-tarajgha saldy, «týgi­men jútqandary da bar». Keybir shetel ghalymdary bizderdi mysqyldap, «homo sovetikus» deytin.

Kenestik-Mәskeulik nomenklatu­ra­nyng eng auyr qylmysy - eksperiyment arqyly jasalghan «birtekti kenes hal­qyn» qúru bolatyn. Milliondaghan adam­dardyng ana tili men tarihy tamyrlary joghalyp, qoyyrtpaqtanghan «kenes últy» payda boldy. Múnyng astarynda «orys­tandyru sayasatynyn» jatqanyn KSRO basshylary N.Hrushev, M.Suslov jasyr­ghan joq, ashyq aityp otyrdy. Osy tústa AQSh-taghy bayyrghy halyq - ýndisterding tarihy eske týsedi. Kenestik tarihnamadan «rezervasiyalaudy» kóne taypa - ýn­disterdi qudalap, bir jerde ústau dep tý­sindik. Al, shyn mәninde HVIII-HIH gha­syrlardaghy amerikalyq gumanisterding (T.Djefferson, R.Franklin t.b.) tú­syn­da Europa halqynyng ýndisterge zorlyq-zombylyq kórsetuine qatang tyiym sa­lyn­dy, tipti olargha kishigirim jer telimderi berilip, qamqorlyq jasalghan. Jal­py «rezervasiya» aimaghyna AQSh-tyng zandary jýrmeydi, bayyrghy halyqtar ózderining salt-dәstýrimen ómir sýrip jatyr.

Al, kenestik biylik ne istedi? Olar «bú­ratana» halyqtardy joiy sayasatyn jýrgizdi, osy maqsatpen milliondaghan adamdardy shet aimaqtargha qudalady, sóitip 1930-1940 jyldary nemis, korey, kavkazdyqtar men Qyrym tatarlaryn deportasiyagha úshyratty.

Milliondaghan adamnyng taghdyryn osylaysha tәlkekke salghan jýieni - qa­laysha «tendik әpergen sosializm» deymiz?..

Órkeniyetti elderde «adam qúqyq­ta­ryn shekteu men últtardyng namysyn tap­tau - asa auyr qylmys» sanalady jәne BÚÚ-nyng qújattarymen zandas­tyrylghan. Osy qújatty moyyndaytyn ondaghan elderding tizimining basynda KSRO túratyn. Alayda, tipti «Jeneva konvensiyasyn» moyyndamaghan KSRO, onday halyqaralyq qújattargha pysqy­ryp ta qaramady. KSRO әlemdegi birden-bir «sosialistik el», «kommunizm qúry­lysshysy» dep keudelerin kerip, kórshi­les jatqan әlsiz elderdi qorqytumen ai­nalysty.

Sol sayasattyng yqpalymen soghystan keyingi jyldary, naqtylap aitsaq, 1956 jyly Vengriyagha, 1968 jyly Chehoslova­kiyagha, 1979 jyly Aughanstangha, 1980 jy­ly Polishagha múzday qarulanghan KSRO әskerleri engizildi. Kenestik biylikting búl agressiyasy barynsha býrkemelenip, «iyn­ter­na­sionaldyq kómek» dep ataldy.

K.Marksting «sosialistik qúrylys» ekonomikasyn basqaru qaghidalaryn iske asyrghan V.I. Leniyn, IY.Staliyn, N.Hrushev, keyinnen L.Brejnev pen Yu.Andropovtar, qoghamnyng barlyq salasyn memlekettendirudi kózdedi, sol arqyly memlekettik kapitalizmdi odan әri damytty. Naryqtyq ekonomikanyng ornyn jospar­gha negizdelgen ekonomika basty. Partiya­lyq basqarudyng tiyimsiz әri kýrdeli jýie­si KSRO ekonomikasynyng tamyry­na balta shapty, ekonomika bәsekege qabiletti boludan qaldy. Milliondaghan adamdar qansha tyrysqanymen, KSRO-ny óndiristi, quatty elge ainaldyra almady. Nәtiyjesinde elimizde kýndelikti tútynu tauarlary tapshy boldy: azyq-týlik, kiyim-keshek, dәri-dәrmekter jetispedi. Kol­hozdargha negizdelgen auyl sharuashy­ly­ghy kenes halqyn asyray almady. KSRO jyl sayyn shetelden astyq satyp alugha mәjbýr boldy. Sonday-aq, altyn, valuta satu arqyly Avstraliya, Kanada, Argentina siyaqty elderden biday alyp otyrghan. Resmy mәlimetter boyynsha AQSh-tan 17 mln. 900 tonna biday satyp alghan (1975 j.), kóp keshikpey onyng kólemin 12 mln. tonnagha ósirgen. Búl prosess osylay jalghasa berdi.

Mamandardyng aituynsha, 1954-1956 jyldary tynayghan jerlerdi iygeruding de paydasynan ziyany kóp bolghan, taghy da azyq-týlik shetelden jetkizildi.

KSRO-da halyqqa «joghary bilim beru», «medisinalyq kómek» siyaqty әleu­mettik salalardyng qyzmeti tegin boldy. Osy bir «tegin» degen sóz partiyalyq ýgit-nasihat júmystarynda útymdy pay­da­lanyldy. Biraq, búl «teginshilik» adam­dardyng ailyq jalaqysyn tóleu nemese kem tóleu esebinen jýrgizildi. Qazaqta «búl ne degen batpan qúiryq, aidalada jatqan qúiryq» degen sóz bar, yaghny tegin dýnie bolmaydy, «sudyng da súrauy bar» degen maghynada aitylghan.

Taghy bir problema - adamdardy mýlkinen aiyru. Jalpy kenes halqy jeke menshiginen, basqaru isinen, mәdeniyeti men salt-dәstýrinen aiyrylu qaupin bastan keshirdi. Kolhozdar men sovhozdar, za­vodtar men fabrikalar «jalpy halyq­tyq menshikke», yaghny burokratiya men nomenklaturanyng qolyna ótti, búqara­lyq mekemeler qúryldy, sóitip júmys­shylar óndiris qúral-jabdyqtarynan aiy­ryldy. Olardyng kóbi enbegining jemisin kóre almady, tengermeshilik saldary­nan jalaqy, syiaqy bólingen kezde «jo­ghary kórsetkishteri» eskerusiz qaldy. Sonday-aq, memleket qoghamdyq úiymdar arqyly adamdardy yntalandyryp oty­ru­dy esten shygharmady, olardyng keudesin ordender men tósbelgilerge toltyr­dy, aty-jónderin baspasóz arqyly jariyalap, el-júrtymen tanys­tyryp qoydy, sauyqtyru oryndaryna joldamalar úiym­dastyrdy.

Soghystan keyin AQSh-pen teketires­ken KSRO jantalasyp baqty. Biraq, bә­sekege qabiletsiz KSRO jenilip qaldy, sosialistik iydeologiya men kompartiya­nyng bedeli týsti. Mynaday faktilerdi keltireyik, 1991 jyly kompartiya mýshe­lerining sany 21 mln.-nan 15 mln.-gha qys­qaryp ketken. Biraq, kompartiyany birjolata kýiretken aqyrghy soqqy 1991 jyl­dyng tamyzynda berildi. Kóp keshikpey, biylikke kelgen Boris Elisin RKSFR aumaghyndaghy KOKP qyzmetin mýldem toqtatty. Osy jyldyng qyrkýiek aiynda Qazaqstan Kommunistik partiyasy da taratylady. Osylaysha, 1991 jyl tarih qoynauyna markstik-lenindik eksperiy­ment­­ting ayaqtalu kezeni retinde endi. Kommunistik partiya kenes halqyna jasaghan qiyanattary ýshin ne keshirim súramady, ne qoshtasa almady, sol kýiimen arenadan shyqty.

Kenestik jýie arqyly ózin kórsetken, búryn-sondy bolmaghan qatygez, sheksiz biylikti qalay aqtasanyz da, ol bir kezderi ar soty aldynda jauap berui tiyis.

Ótken jyly Astana qalasynda «1932-1933 jyldardaghy asharshylyq qúr­bandaryna eskertkish» monumentining ashylu rәsiminde sóilegen sózinde Elbasy N.Á. Nazarbaev: «Búl, birinshiden, asharshylyqta qúrban bolghan million­dardyng ruhyna býgingi buynnan taghzym. Ekinshiden, keler úrpaq ata-babalarynyng qanday qasiretterdi bastan ótkergenin bilip jýruine qajet taghylym» degen bolatyn. Sondyqtan, erte me, kesh pe, tәubege kelu ruhany jaghynan tazarugha, ilgerileuge jol ashady.

*  *  *

HHI ghasyrdaghy qoghamtanushylar men ghalymdardyng kópshiligi Marks «Maniy­fe­sinin» býkil adamzatqa «ziyan­dy kitap» bolghanyn moyyndaydy. Kenestik dәuirde әleumettik eksperiymentting әserimen adam­dardyng qúqyqtary shekteldi, jan­dary kýizeldi, qúrbandyqqa úshyrady. Búl jýie, HH ghasyrdyng 90-jyl­da­ryn­da jer-jahangha ózining tym әlsiz, bәsekege qabiletsiz memleket qúrghanyn kórsetti. Bir kezderi odaqqa birikken respublikalar da kenestik biylikting osaldyghyn moyyndady, aqyry olar jantalasyp, KSRO-nyng kýireuin tezdetti. Búl neni kórsetedi?.. Qanday kezende de, qanday qoghamda da burokratiya ýnemi baqylauda boluy kerektigin kórsetedi, olay etpegen jaghdayda totalitarizm kýsh alyp, qaytadan tirilui mýmkin.

Býrkitbay AYaGhAN,

tarih ghylymdarynyng

doktory, professor.

"Egemen Qazaqstan" gazeti