1986 jylghy jeltoqsan oqighalary jónindegi oqyrmandardyng nazaryna úsynylyp otyrylghan búl derekti hikayat sekseninshi jyldardyng ayaghynda qoljazba týrinde bolghan edi. Sol kezde tyng kózben aiqyn kórilgen, biraq, baspasóz betinde jariyalanbaghan jәne jyl ótken sayyn kómeskilenip, úmytyla bastaghan oqighalardy oqyrmandargha neghúrlym alghashqy kýiinde jetkizu, ong nemese teris әreketterge qatysy bolghan lauazym adamdarynyng kim ekenin kórsetu, sóitip, elimizding tarihynda búl oqigha jóninde shyndyqty qaltyrugha tyrysu – mening maqsatym. Ashy shyndyqty sol kýiinde býrkemelemey aitu keybireulerge únamauy da mýmkin. Biraq, kónilge qarap, aqiqattan auytqu tarihty búrmalaumen birdey bolar edi. 

Almatydaghy jәne respublikanyng birqatar qalalaryndaghy 1986 jylghy jeltoqsan oqighasy – jiyrmasynshy ghasyrdyng ishindegi erekshe este qalatyn kezen. Ol jarq etip óte shyqsa da, qazaq últy tarihynda býtindey bir qúbylys bolyp qaldy. Ataqty Jeltoqsandyqtarmen zamandas bolghanymdy men óz ómirimning eng jarqyn sәti dep sanaymyn.

Sol jyly men «Qazaqstan» kitap baspasynda redaktor edim. Derbes zeynetkerlikke shyqqan kezim bolatyn. Ortalyq alandaghy kitap dýkeninde jii bolyp túrdym. 17 jeltoqsan kýni tanertengi saghat toghyzdyng kezinde «Jalyn» dýkenine kelgenimde, alanda top-top bolyp jýrgen kóptegen jastardy kórdim. Olar ortalyq tribuna aldynan saltanatpen ótip jatty. Qoldarynda Leninning portreti, 5-6 plakat, úrandar bar. Men jurnalistik әdetpen olardyng mazmúnyn bilgim kelip, әdeyi barlyghyn kórip, oqyp shyghugha tyrystym. Úrandarda bylay dep jazylghan: «Árbir halyqtyng óz kósemi bolsyn», «Biz kýshpen emes, óz erkimizben qosylghymyz keledi», «Eshbir últqa artyqshylyq berilmesin», «Qazaqstan jasasyn», «Birinshi hatshy orys emes, qazaq bolsyn».

Saghat onnyng kezinde kitap dýkeninen shyqsam, alanda su shәship jýrgen eki-ýsh mashinany kórdim. Suyq su shәship jeltoqsannyng ayazynda jastardy malshyndyryp jatqanyn kórgende, búl jәy «mereke» emes, qaydaghy bir súrqiya uaqigha ekenin sezdim. Sol minutta mening qasymda Jabayhan Abdilidin de túrdy. Ol alandaghy kóriniske ýreylenip, tynyshsyzdanyp, sugha malshynghan balalardy ayap, ne nәrse ekenin tez bilgisi keluge asyqqanday, jedel basyp ketip qaldy. Men sol alangha qarap túra berippin. Osy kezden bastap, oqighanyng izine týsip, baqylaugha kiristim.

Órt sóndiretin mashinalardyng oqpandarynan atylghan sudan qashqan jastar bәribir, tarap ketpey, alannyng Furmanov kóshesi jaghyna jinaldy. Sodan Abay danghylynyng boyymen jýrip, Lenin danghylymen tómen týsip, Sovet kóshesine deyin baryp, Abay atyndaghy pedinstituttyng aldyna baryp toqtady. Osy instituttyng studentteri qosyldy. KazPIY-dyng rektory shyghyp, búdan әri qaray eshqayda barmaugha, ýidi-ýilerine taraugha shaqyrdy. Biraq, studentter eshkimdi tyndaytynday jaghdayda emes di.

Osydan keyin kolonnanyng qatary kóbeyip, Sovet kóshesinen K.Marks kóshesine deyin baryp, odan tómen týsip, Gorikiy kóshesining boyymen Seyfullin danghylyna kelip, Gogoli kóshesining boyymen jýrip otyryp, Almatynyng Qyzdar pedagogikalyq institutynyng jataqhanasynyng aldyna kelip toqtady. Kolonnagha kóptegen student qyzdar qosyldy.

Qyzdarmen amandasyp-shulasyp, kolonna Kosmonavtar kóshesining boyymen kóterilip, Sәtpaev kóshesine deyin baryp, saghat ekining shamasynda Brejnev atyndaghy ortalyq alangha qaytyp oraldy. Tanerteng mashinamen su shashqanda shamasy 300-dey jastar bolsa, endi onyng sany 2000-nan asty deuge bolady.

h h h

Qolgha qalam alyp, osy oqigha jóninde jazugha sebep bolghan 1989 jyly 16 qarasha kýni «Izvestiya» gazetinde jariyalanghan «Odaqtas respublikalardyng Jogharghy sovetterining sessiyalarynda» degen kishkentay habar boldy.

Onda sol Jeltoqsan oqighalaryn tekseru jóninde Almatyda qúrylghan arnayy komissiya atynan SSRO Halyq deputaty Múhtar Shahanov habarlama jasaghany, oghan qarsy IY.Edilbaev, B.Isaev, Gh.Elemesov, V.Anufriyev jәne basqalar sóilep, komissiyanyng tújyrymdary «birjaqty», «negizsiz», «ziyandy» degenderi aitylghan.

Áriyne, әrkimning óz pikirin aitugha haqy bar. Biraq, qaytken kýnde de shyndyqqa jýginui kerek. Osy túrghydan qaraghanda jogharyda berilgen baghalardyng ózi birjaqty ekenin jәy ghana aityp qoymay, ony dәleldeu kerek boldy. «Izvestiyada» aitylghan baghanyng ózi birjaqty, kórine dúrys emes ekeni maghan beseneden belgili edi. Gazet milliondaghan oqyrmandar aldynda Múhtargha jala jauyp, onyng óz basy jóninde teris pikir taratyp otyrghanyn sol oqighany basynan ayaghyna deyin biletin, ony tekseruge qatysqan men aitpasam kim aitady degen qorytyndygha keldim. Qolyma qalam aluyma basty sebep osy edi.

Taghy bir sebep mynanday. Bizding baspasózimiz kópshilik jaghdayda oqighanyng ónin ainaldyryp jatatyny bylay túrsyn, býkil halyqqa jala jauyp, sol kýnderi qara boyaudy ayamay qúiyp jatty. Jeltoqsan kýnderi keybir jurnalister gazet-jurnal betterinde qazaq jastaryn qaralau ýshin shygharmashylyq jarysqa týsip, kóptegen odaghay sózderdi iske qosty. Baspasóz betinde «últshyldyq» degen atyshuly sayasy kinәdan basqa, paraqorlyq, dýniyeqonyzdyq, maskýnemdik, jerlestik, beybastaqtyq, aramtamaqtyq, ekijýzdilik, irikónildilik, myljyndyq, mansapqorlyq, azghyndyq, arsyzdyq degen siyaqty qazaq intelliygensiyasynyng atyna kir keltiru ýshin aitylghan masqara sózder qaptap ketti. Múnyng kóbin Ortalyq partiya komiytetinde otyrghan A.A.Ustinov pen «Kaz.Pravdanyn» redaktory F.Ignatov oilap tauyp, әrbir maqalagha qoldanyp, qazaq jastarynyng moynyna tanba qylyp ilip otyrdy.

Mine, osylardyng bәri sol kezde yzandy keltirgen. Tek ishten yza kernep, kýreserge dәrmen joq degenderding biri men ózim bolghan edim. Kórgen-bilgenimdi qaghaz betine týsirip, bir kezde mýmkin aitarmyn degen oy da mende bolghan edi.

Biraq, sol óktemdik-әkimshilik dәuirding jalyny aspangha shyghyp túrghan kezding ózinde de shyndyqty kýbirlemey ashyq aitqan әdildikke jaq bolghan azamattar boldy. Kýlli baspasóz, mәdeniyet pen ónerding kóptegen qayratkerleri óktem әkimderding bedeline syiynyp, jeltoqsan oqighasyn ozbyr «últshyldyqtyn» kórinisi dep jatqanda, joq, olay emes, shyndyq basqada dep qarsy shyghu ilude bireuding aq qolynan keldi. Qazaq jastarynyng onday suyrylyp shyqqan jankýierleri eng aldymen Serik Abdrahmanov pen Mihail (Kәkim) Esenaliyev bolghanyn sol kezde barlyghymyz kórdik. Búl qandy oqighagha olar sol kezde-aq óz baghasyn berip, jogharydaghy әkimderge qarama-qarsy óz pikirlerin aityp, dәleldegen. Ádiletsizdikti týirep jazugha ótkir qalamyn qayraghan jurnalister Kommunar Tabeevtin, Túrsyn Júrtpaevtyng enbekterin úmytugha bolmaydy. Óktemdikting tasy órge qaray domalap túrghan kezde, oghan kereghar ótkir materialdar basyp, óz pozisiyasyn aiqyn ústaghan «Qazaq әdebiyeti» jurnalisterining sharapatty isteri bәrimizding esimizde.

Degenmen, olardyng aitqandarynan ókimet jaghy eshqanday qorytyndy shygharghan joq. Shybyn shaqqanday da kórmedi. Olar óz nanymyna eshkimdi yilandyryp, sondarynan erite almady. Jekelegen yzalanushy bolyp qala berdi. Onyng ýstine, olardyng ózderi de keybir mәselelerde osaldyq bildirip otyrdy. «Últshyl» degen jaman atqa qaludan seskenip aqyn Júban Moldaghaliyev «jastar ýshin jan beruge dayynmyn» dese de, sol kezdegi basym iydeologiya – «internasionalizm» shenberinen shygha almay, últshyldyqpen kýresip, ol «soraqylyqty» qúrtu kerek degendi aitty. Sýitip, sayyp kelgende, ol «últshyldardy» qughyndaudyng qajettigin negizdegendey boldy. «Ótkir» jurnalisterding ózderi әdiletsizdik jóninde jalpy jazsa da, kinәli adamdardy keyingi shahanovtyq kezdegidey ashyq aitudan, óktemdikke tura qarsy shyghudan әli alys jatyr edi.

Osy siyaqty tolyp jatqan dәieksizdikter men jaltaqtyqty tek Múhtar Shahaov qana jenip shygha aldy. Ol kóteriliske shyqqan qazaq jastarynyn, býkil últ namysynyng qorghaushysy esebinde kuliminasiyalyq nýktege kóterilip, tarih sahnasyna ónirin aiqyra ashyp, jarqyray shyqty.

Jastargha jaq bolghandardyng kóbi oqighany tekseruding keybir kezenderinde tiyip-qashpa kórinip qalyp, «men de kóshti sýiregenmin» degendey, sonyng kólenkesinde az uaqyt erip jýrip, KGB túsynan qauyp tóngen kezde joghalyp ketip otyrdy. Auyr jýkting qamytyn moynyna kiyip, tar jol-tayghaqta sýiretip algha aparghan Múhtar Shahanov ghana boldy. Óz basyna týsken qauyp-qaterge qaramastan, ol óktemdik rejimge betpe-bet qarsy shyghyp, kimning kim ekenin ashyq aitty. Mine, endi qarandar dep, isti әdil sottyng aldyna deyin apardy. Búl jóninde jeke әngime alda.

Adamzat tarihynda kóp uaqighalar óz kezinde tiyisti baghasyn ala almay, aqiqattyq baghasyn tipti birneshe ghasyrdan keyin alyp jatqan faktiler az emes. Olardyng ony teris, terisi ong bolyp sanalyp, aqiqat búrmalanyp kelgen jәilәr bolghan. Jeltoqsan oqighasy da sonyng kerin qúsha jazdady. Egerde ol jónindegi ýzildi-kesildi bagha sol kezdegi jogharghy ókimetting sheshimine sәikes berilip, tarihta qalsa, Jeltoqsan oqighasy keyingi úrpaqtargha qazaq tarihyndaghy «qarabet últshyldyqtyn» kórinisi retinde jetken bolar edi. Biraq, ol ózining әdil baghasyn kezinde aldy. Qazaq halqynyng arasynan Múhtar Shahanovtay úl tabylyp, ol biyleushi toptar arasynda berik qalyptasqan teris pikirge jalghyz ózi qarsy shyqty. Búl aqyl men batyldyqtan tughan «essizdik» edi. Jeltoqsan últshyldyqtyng kórinisi emes, kerisinshe, qazaq halqynyng maqtanyshy, namysy ekenin dәleldedi. Sol kezdegi jogharghy ókimetting ózi keyin osynday sheshim qabyldaugha mәjbýr boldy. Masqara bolyp, әshkerelengen ókimet ózining alghashqy qabyldaghan qazaq «últshyldyghy» jónindegi qaulylaryn arhivten joghaltyp jibergen.

1985 jylghy kóktemnen bastap saltanatty týrde jariyalanghan, halqymyzdyng kóniline úyalay bastaghan elimizdegi qaytaqúrudyng múrattary – demokratizm, jariyalylyq, pikir talasy ahualy, pluralizm, «ne nәrse zangha qayshy bolmasa, soghan rúqsat beriledi» degen jana tújyrymdardy eng aldymen jastar qabyldady. Búl ózi tәbighy nәrse edi. Ádette, agha úrpaqtyng ókilderi әli búrynghy qalyptan asa almay, eski sananyng shyrmauynda jýrgende, jastar algha qaray ozyp ketip, tizgini bosaghan sәigýlik siyaqty, ózining ekpinimen, albyrttyqpen keybir kertartpa kýshterding zәresin úshyrady. Búl joly dәl osylay boldy.

Osy janaru ruhyna masattanyp, jastar ýlken ýmitpen Almatynyng ortalyq alanyna shyqty. Olardyng niyeti – qoghamdaghy bolyp jatqan janalyqtardy qoldap, onyng múrattaryn halyq iygiligi ýshin paydalanugha qol jetkizu edi.

17 jeltoqsan kýni bastalghan birtop student jastardyng mitingisi osynday izgi niyetten tughan edi. Jergilikti ýkimet oryndary men әkimder ony qalay týsinip, qalay qarsy alatynyn bilmese de, jastar bir nәrsening kýshine kәmil sendi: ol elimizde bastalghan jariyalylyq pen demokratiya ruhy bolatyn.

Alandaghy mitingting negizgi sebebi – berilgen sóz bostandyghyn paydalanyp, kadr mәselelerin sheshudegi әdiletsizdikke narazylyq bildiru boldy. Al múnyng naqty kórinisi Qazaqstan kompartiyasy Ortalyq komiyteti plenumynyng júrttan jasyryn jaghdayda, 18 minuttyng ishinde ótip, onda elge birinshi basshylyqqa syrttan bireudi «qapqa salyp» әkelip, jergilikti júrtpen aqyldaspay, alas-kýles saylay salu faktisi edi. Óz halqyna kóp jyldar boyy enbek sinirgen D.A.Qonaevqa tym bolmasa bir jyly sóz aitpay, qyzymetten quyp shyghyp, ornyna Reseyden әkep bir quyrshaqty otyrghyza salu eldin, eng aldymen sezimtal jastardyng namysyna tiydi. Alayda búl narazylyq Kolbinning jeke basy orys bolghandyqtan da emes, kóbi respublika tarihyndaghy ótkendegi talay jaghdaylargha da baylanysty edi.

Sonau dәuirlerde stalindik qughyn-sýrgin halyqtyng basyna orny tolmas ýlken qayghy-qasiret әkeldi. Qazaq halqynyng neler tamasha úldary jantýrshigerlik azap shegip, olardyng jalyndap kele jatqan jas ghúmyry ýzildi. Sol tústa qazaq elin basqarghan syrttan kelgenderding qaysybiri elimizding taghdyryn elemey, kelensiz qyzymetimen halyqty opyndyrghany az bolghan joq. Goloshekinning halyqty ashtyqqa dushar etip, tonmoyyn sayasat jýrgizip, sary dalany ólik sasytqanyn, Hrushevtyng keng dalany shangha ainaldyruy men «dostyq kolbasasyn», Brejnevtyng mansapqorlyghy men eldi tyghyryqqa әkelgenin býgingi úrpaq әli úmytqan joq-ty. «Halyq kelip-ketkendi syilamaydy, qyiylyp qyzymet etkendi syilaydy» degen ataly sóz taghy bar. Bilimdi jastar osynyng bәrin jadynda tútqan. Olardy alangha alyp shyqqan da osy ómir sabaghy. Búl, keyin preziydentimiz N.Nazarbaev aitqanday, qazaq jastarynyn últtyq sanasynyng kóterilgendigi edi.

h h h

…Brejnev atyndaghy (qazirgi Respublika atyndaghy) alan. Tek ýkimet mýsheleri ghana shyghatyn biyik minbege kishkentay nәrestesin kóterip Nýrkenova degen әiel shyghyp, eshkimnen rúqsat súramay-aq sóiley bastady. Ol bylayghy túrghandardy ózimsinip, tipti jaqynsynyp, ónkey erkekter әielge jol berer degendey әieldik tәuelsiz sezimmen shyqty.

«Oryssha bilmeytin qazaqtar, – dedi ol, – júmysqa ornalasa almaydy. Qazaq jastaryn qalagha túrghylyqty tirkemeydi. Túrghyn ýy bólude de әdildik joq».

Nýrkenova taghy bir sózin bastaghansha bolmady, onyng sózin bólip KGB-nyng qyzymetkeri qoltyghynan alyp, belgisiz jaqqa apara jatty. Mitingige qatysushylar aiqaylap, әieldi bosatudy talap etti.

Júrt yzalanyp, shulap ketti. Dýrbeleng osy әieldi minbeden eriksiz alyp ketuden bastaldy. Ortalyq partiya komiytetining hatshysy Zakash Kamaliydenov: «Tarandar, tarandar!» dep, júrtty tynyshtandyrmaq boldy. Respublika prokurory G.E.Elemesov, Ishki ister ministri general-leytenant G.N.Knyazevtar: «Senderdi qylmysqa tartamyz» dep, aiqay salyp jatty. Olardyng sózin tyndaghan eshkim bolghan joq. Sebebi osynday mitingter jasau tipti de qylmys emes, olardyng konstitusiyalyq qúqy ekenin barlyghy da ishterinen bilip túrdy.

Joghary lauazymdy adamdardan studentter qazaqsha aityp týsindirudi talap etti. Ózderining oiyn ana tilinde jetkize almay, jastardyng sanasyna jol taba almay, ókimet basshylary әure boldy. «Senderdi jazalaymyz» degennen basqa olardyng auzyna adam syqyldy dúrys jyly sóz týspedi. Ábden qor bolghan әkimder jastardy tynyshtandyrudyng «onay» da «tiyimdi» jolyn tapty. Sýitip, jinalghandardy órt sóndiretin mashinalardan su shashyp qua bastady. Jeltoqsannyng ayazdy kýninde lafettik oqpandardan ýsterine múzday su atqylaghan adamdardyng kónil-kýii qanday bolatyny belgili. Shәshiraghan su bizge de jetip jatty.

Sol bir jeltoqsanda jastardyng basyna tóngen qauyp saghat sayyn qoylana týsti. On jetisi kýni týs aua jәne ekinshi kýni mitingige shyghushylardyng sany 14 myngha jetti. Ekinshi kýni júmysshy jastar kóbeydi. Olardyng arasynda qazaqtarmen qatar orystar da, úighyrlar da, tatarlar da, kәrister de boldy.

Abay danghylynyng boyymen, Gagarin kóshesin kesip ótip, sonau mikroaudandar jaqtan qatar týzep aghylghan jastar ortalyqqa qaray bet aldy. Olar sol manaydaghy ónerkәsip oryndary men qúrylys mekemelerinen kele jatqandar edi.

Búl sәtte, saghat on birding kezinde men Gagarin danghyly búryshyndaghy baspalar ýiining aldynda túr edim. Kópting ortasynda bara jatqan bir jigit sәlem berdi. Sәlemin alyp, myna úzyn kolonna qayda barady dep súradym. Jauap beruding ornyna ol jigit: «Oy, aghay, ony súramanyz, erteng búdan da zoryn kóresiz» dep kolonnanyng shet jaghynda ketip bara jatty. Jigitting sózine qaraghanda, osy kóterilis aldyn ala úiymdastyrylghan siyaqty kórindi.

Ortalyqqa kelip, Kommunistik (qazirgi Abylayhan) danghylyndaghy Pushkin atyndaghy kitaphananyng janyna kelsem, segiz qatar túryp úzyn kolonna alangha bet alyp, kóterilip kele jatty. Kolonnanyng sheti sonau «Balalar әlemi» deytin dýken jaqtan, kóz úshynda kórindi. Osynsha kóp adamdardyng bir de birining qolynda eshqanday qaru bolghan joq edi.

Abay danghylynyng boyymen Furmanov kóshesi jaqtan da úshy-qyiyry joq jastar kolonnasy kele jatty. Eki kolonna bir arnagha qúighan ózendey, Mir (qazirgi Jeltoqsan) kóshesi men «Abaydyn» qyiylysynda kezdesip aralasyp ketti. Olar alangha ótpek boldy, biraq, óte almady.

Osy arada: «Bizge qazaq basshy kerek» degen әiel adamnyng dauysy estildi. Qarasam, sol qyiylystaghy biyik transporant ornatylghan túghyr ýstinde bir qazaq qyzy qolyn kóterip, aiqaylap sóilep túr eken. Atyn súray kelsek, «Lәzzәt degen qyz ghoy» dedi sonda kelgen jastardyng biri. Qazir ol qyzdyng kim ekeni, qayda jýrgeni belgisiz. Keyin ol qyz sottalghandardyng ishinde ketui de mýmkin. Eger osy joldardy oqyghan bolsa, ol ózi jóninde bildirer degen ýmittemin. Sol bir nәzik kórkemshe qyz sol biyik qobdyisha tastyng ýstinde qolyn sermep túryp, birneshe patriottyq úrandar tastady. Biz, bir top «ashyq auyzdar» oghan qarap qatty riza bolyp, ainalayynnyng órkeni óssin dep, qatty riza boldyq.

Kitaptyng osy joldaryn jazyp bolghannan keyin 2004 jylghy mamyr aiynyng 19 – 25 aralyghynda Almaly audandyq sotynda Lәzzәt Asanovanyng Jeltoqsan qasiretinde shәiit bolghanyna kýmәn keltirgen bireulerding shaghymy qaraldy. Sol qandy oqighanyng kuәsi bolghan «Qazahfilimnin» kinorejissery Qaldybay Abenov Lәzzәtti jeltoqsan kýnderi alanda kórgenin aitty. Q.Abenovtyng búl kórsetkenin rastap, SSRO jәne Qazaq respublikasynyng halyq әrtisi Asanәli Áshimov Almaly audandyq sotynyng atyna 24 mamyrda «Mәlimdeme» jazyp, onda bylay dedi: «Lәzzat Asanovany Kýlәsh Bәiseyitova kóshesinde (alannyng qyiylysqan jerinde) Qaldybay Abenovtyng kórdim dep aitqanyn rastaymyn».

Osy mәlimdemesinde Asanәli Áshimov 1986 jylghy 17 – 25 jeltoqsan kýnderi Mәskeude bolghanyn aitady. Dәl sol kýnderi onyng syrtynan, úlyqsatynsyz, jeltoqsandyqtardy synaghan ýndeuge A.Áshimov te qol qoydy degen әngime taratqan. Búl kelensiz iske Asekeng osy kýnge deyin renjip, ony qasiyetsizdik dep ataydy. Ókinishke qaray, osy kitaptyng avtory, men de sonday pikirde bolghan edim. («Zamana saryny» degen kitap, 133 bet). Qazir aqiqatty Asekenning óz auzynan estigennen keyin, sol kelensiz ýndeuge senip qalghanym ýshin ol kisiden keshirim súraymyn.

18 jeltoqsan kýni tal týste studentter kolonnasy erekshe bir saltanatpen, alanda olardy bireu qúshaq jaya qarsy alatynday, kónildi kele jatty. Birinshi kýni órt sóndiretin mashinalardan alanda su shәship taratqanymen, ekinshi kýni de solay bola bermes dep oilaghan studentter, búl joly beybit demonstrasiyany kýshtep qumaytynyna senip, arasynda ólender de aityp, óte kónildi boldy. Keshegi kýni su shashqany ýshin yzalanghandar da az bolghan joq. Alanda olardy rezina shoqparmen, saper kýregimen qarsy alady degen olardyng oilarynda da joq edi.

Osy kezde qaladaghy Túrmystyq elektr priborlaryn jasau, Kirov atyndaghy zauyttarda temir órlikter qyiyp, dýre tayaqtaryn dayyndap jatty. Búl Kolbinnin júmysshy tabyn kóteru kerek degen núsqauyn oryndau jónindegi sharalar edi. Sol tayaqtardyng soqqysyna úshyraytynyn, olargha qarsy túru ýshin jerde jatqan kez kelgen tasty, bir uys qardy, aghashtyng bútaghyn qoldaryna qaru etip alugha mәjbýr bolatyny, «beybastaqtar» atanatynyn mitingishiler әli bilgen joq-ty. Tap-taza kiyinip kele jatqan taza boylary múzday sugha malshynyp, bastary jarylyp, belderi shoyyrylyp, mylja-myljasy shyghatyny, sóitip, túzdalghan mayshabaqtay ýime-jýime laqtyrylyp, milisiya mashinalarymen tasymaldanatyny olardyng ýsh úiyqtasa týsine kirmegen.

Osynday óng men týstey halde 2400 «ekstremist» milisiya bólimderine jetkizilip, әnkir-mýnkirding jauabyna alynyp, top tobymen qapasqa qamala berdi.

Qazaq SSR Jogharghy sotynyng qylmysty ister jónindegi sot kollegiyasy Jogharghy sottyng mýshesi E.L.Grabarnikting tóraghalyq etuimen isti ashyq mәjiliste qarap, Q.Rysqúlbekovty eng joghary jazagha – atugha, T.Tashenovty jәne J.Tayjúmaevty 15 jylgha, E.Kópesbaevty 4 jylgha bas bostandyghynan aiyrugha ýkim shyghardy.

Jastardy jan-jaqty kinәlәu ýshin Ishki ister bólimi nesheme týrli zúlymdyq әreketter jasady. Alandaghy jastardy maskýnem, nashaqor etip kórsetu ýshin milisiya qyzymetkerleri olardyng qaltasyna nasha salyp jiberetin boldy. Alandaghy kitap dýkenining aldyna ýlken jýk mashinasy toqtap, jaqtaularyn ashyp tastap, jastargha tegin araq ýlestirdi.

Alangha shyqqan jastargha soqqy beru ýshin, sol siyaqty kóshede toptalyp jýrgen qazaq qyzdary men jigitterin «tәrtipke» shaqyru ýshin 10 mynday soldat pen әskery oqu oryndarynyng kursanttary, 8 mynnan astam jasaqshylar shyqty. Olardy «halyq jasaqshylary» dedi. Tayaqtan qashqan jastardyng sonyna itter salyndy. Ovcharka it jetektegen onshaqty kinologtar boldy. Qabaghan it saludy basqarghan podpolkovnik Rekun edi.

Al alandaghy mitingishilerge su shashatyn mashinalardyng qoldanylghany jóninde Almaty qalalyq órtten qorghau basqarmasynyng bastyghy Á.Ábdilmanov bylay deydi: «Saghat on bir kezinde men alangha kelsem, Respublika Ishki ister ministrining orynbasary B.A.Koryakovsev sonda jýr eken. «Órt mashinalaryn dayynda» degen búiryq aldym. Keshke jaqyn rasiya boyynsha Ortalyq komiytet ýiining janyna keluge әmir etildi. Onda SSRO Ishki ister ministrining birinshi orynbasary general polkovnik Elisov basqarghan shtab ornalasqan. Onyng esebi boyynsha alty mashina kerek bolypty. Birazdan keyin ol on mashina qajet dedi. Ony da az dep, ile-shala 20 mashina shaqyru kerek dep, jarlyq berdi. Barlyq mashinalar jinalyp, lafetti oqpandardan su atqylay bastady».

Soldattar men kursanttar tarapynan mitingishilerge qarsy saper kýrekterin paydalanghanyn joqqa shygharugha tyrysqan Memlekettik qauypsizdik komiytetining tóraghasy genera-mayor V.M.Miroshnik ony kópke deyin moyyndamay keldi. Biraq, generaldyng jazba týrde múnday ótirik mәlimet bergenin sol kursanttardyng ózderi-aq әshkerelep, aityp bergen.

Marshal Konevtyng atymen atalghan Almaty komandalyq joghary әskery uchiliyshesining 1989 jylghy 31 qazandaghy №104 anyqtamasynda әrbir kursanttyng saper kýregimen qarulanghanyn uchiliyshe bastyqtary ózderine maqtanysh retinde jazghan. Al olardyng jastargha qarsy paydalanylghanyn kóp adamdardyng jarasynyng týri dәleldeydi. Jaraly bolghan kóptegen studentterde shapqylap kesilgen, ishti, keudeni kesip ketken jaralar bolghan.

SSRO Halyq deputattarynyng 1 sezinde Tbilisy qasireti sóz bolghanda general Radionov saper kýregining júmsalmaghanyn soqqygha jyghylghandar arasynda osynday jara alghan adamdardyng joqtyghymen dәleldegisi kelgen. Al, býgin general Miroshnik endi qanday dәlel keltirip, aqtalar eken?! Jastardy úru ýshin saper kýregi qoldanylghany jóninde kóptegen kuәlar da aitty.

Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetine joldaghan hatynda Qazaqstan komsomoly Ortalyq komiytetining sol kezdegi birinshi hatshysy Serik Abdrahmanov bylay dep jazdy: «Men óz basym jәne Nikitin ekeuimiz tipti qarsylyq jasamaghan studentterding ózin soldattar kýrekting qyrymen omyrtqadan úrghanyn kózben kórdik. Keybir әskery qyzymetkerler qolgha týsken adamyn alqaqotan ortagha alyp, etikterimen tepkiledi. Osynyng bәri olardyng komandirlerining kóz aldynda boldy. Biraq, olar búghan tyiym salmady. Men birneshe ret búghan aralasyp, soldattardy toqtattym… Osy jóninde Miroshnikke telefonmen qabarlap, soldattardyng múnday qataldyghyn toqtatudy súradym».

Jan-tәnimen jastargha osynday arasha túrghany ýshin Serik Abdrahmanov birinshi hatshylyq qyzymetinen bosatyldy. Ádildikti qalamaytyn әmirshildik jýiening zardabyn shekti. Keyin Serik astananyng qalalyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary bolyp túrghan kezde de, shenimdi alyp qoyady dep qoryqpay, Jeltoqsan oqighalaryn tekseruge kómektesip, әrdayym aqiqatqa jaq bolyp otyrdy.

Kóshelerde jigitter men qyzdardy itpen qughandy kórgen kóptegen kuәlar bar. Solardyng ishinde Qazaq poliytehnikalyq institutynyng oqytushylary A.Beysenova men S.Qúsainov. 17-si kýni saghat 22 kezinde instituttyng qasynda LAZ mashinasy túrdy. Odan bir-eki soldat sekirip týsip, jetegindegi tayynshaday itterin bireuge qaray abalatty. Qaranghy kóshede shynghyrghan qyzdardyng dauysy shyqty. Itting abalap qauyp jatqany estildi. Ekinshi bir fakt: Almaty qalalyq komsomol komiytetining qyzymetkeri Aneta Toqymbaeva 18 jeltoqsanda qaranghy týnde ovcharka salghan soldattardan qashyp әzer qútylghan 4 qazaq qyzyn óz ýiinde panalatqan.

Almatydaghy Qazaqstan Respublikalyq Auylsharushylyghy institutynyng dosenti Aybek Atyhanov kuәlik sózinde bylay dep jazyp berdi. 18-jeltoqsanda qaruly bir bronemashina ýlken jyldamdyqpen alandaghy demonstranttargha qarsy shabuylgha shyqty. Ýsinde pulemeti bar.

Soldattar instituttyng jataqhanasyna shabuyl jasady. №6 jataqhanagha ofiyser bastatqan jiyrma shaqty soldattar esikti eriksiz ashqyzyp kirip, týngi saghat 12-ning kezinde úiyqtap jatqan studentterdi rezinka tayaqpen úra bastady. Balalardyng keybiri әinekten sekiruge mәjbýr boldy. Bas-kóz demey úryp, ýlken qantógis boldy. Balalar qol juatyn bólmege (tualetke) qandaryn juugha jinalghanda simay ketti. Tualetting ishinde kólkildegen qan jatty.

Respublikalyq halyqtyq baqylau komiytetining sol kezdegi tóraghasy B.V.Isaev óktemdik sayasatty jaqtap, óz atynan jazghan anyqtamasynda kóteriliske qatysqan jastardy kýshpen basudy eshkim de jogharydan úiymdastyrghan joq, júmysshy taby ózi inisiativa kóterip, jastargha qarsy shyqty, dep jazdy. Mәselen, Túrmymstyq elektropriborlar jasau jәne Elektrovagon jóndeu, Kirov zauyttarynyng adamdary ózderi temir órlikter jasap, bastyqtarynan rúqsat almay qarulanyp, kóterilisshilerdi basugha óz erikterimen alangha shyqty dep sandyraqtady. Isaevtyng qazaq jastaryna qarsy aram oiy men zúlymdyghynda shek bolmady. Qalaysha ol osy uaqytqa deyin eldi basqaru qyzymetinde bolghany tanqalarlyq edi. B.V.Isaev baryp túrghan shovinist ekenine kóp adamdardyng sol kezde kózi jetti. Ómirde orys shoviniysi degen bireu bolsa, ol – Isaev. Qazir ol Pavlodarda taghy da «bedeldilerdin» biri.

Múhtar Shahanov bastaghan komissiyanyng tapsyruymen jekelegen kәsiporyndarynda bolyp, shyndyqty anyqtaghan kezde, Isaev siyaqtylardyng aitqany mýlde ótirik ekeni ózinen ózi kórinip otyrdy. Árbir kәsiporyn qansha adamdy qarulandyryp alangha jiberetini jóninde arnauly raznaryadkalar jasalyp, kәsiporyn basshylaryna qatang tapsyrma berilip otyrghan.

Osynday ashy shyndyqtyng betin ashugha keybir mekeme basshylary komissiyagha kómektesti. Mәselen, sol kezdegi Frunze audandyq partiya komiytetining ekinshi hatshysy Aleksandr Petrovich Goncharov jastargha qarsy qanshama qaru dayyndalghany jóninde bizding komissiyagha mәlimetter berdi. Úzyndyghy 50-60 santiymetrlik temir tayaqtar jasalghanyn aityp, sonyng bireuin әdeyi keyin kórsetu ýshin seyfinde saqtap qoyghan jerinen alyp kórsetti. Jastargha qarsy jasalghan búl әdiletsizdikting keyin bәribir beti ashylatynyna Aleksandr Petrovich tolyq sengen. Ol kisige biz rahmet aittyq.

Partiya qatarynan shygharylghan Ardaq Qasymqúlov kórsetkendey, osy kýnderi qalanyng audandarynda júmysshylardy ýshi istik temir órliktermen qarulandyru qyzu jýrgizilgen. Búny túrmystyq elektropriborlar jasau zauyty diyrektorynyng orynbasary Vladimir Nikolaevich Mardyshev yrastap aitty. «Onyng nesin jasyramyz, – dedi ol, – jastardy ayamay úrugha qazaq basshylarynyng ózderi shaqyrdy». Lenin audanynyng basshylary 100 adamdy tez arada karulandyryp, alangha jiberinder dep, zauytqa tapsyrma bergen.

Elektrovagon jóndeu zauytynyng seh injeneri Marjan Qyzbaeva jeltoqsan kýnderinde qazaq jastarynyng basyna týsken qasiretti eske týsirip, sol ózi isteytin újymdaghy jantýrshigerlik isterding betin ashty. «18- jeltoqsan kýni bizding zauytta adamnyng oiyna kelmeytin bir oqigha bolyp jatty. Men ýshin onyng bәri týsiniksiz edi. Zauyttyng kadr bólimining bastyghy Yuriy Dmitriyevich Tokovoydyng basqaruymen adamdar top-top bolyp jinala bastady. Mening ýreyimdi úshyrghan әsirese sol adamdardyng qolyndaghy ýshkir temir tayaqtar men juan kabeliden jasalghan shybyrtqylar boldy, – deydi Marjan. – Tanqaldyrghan taghy bir kórinis – sol adamdardyng oinap-kýlip, beyne bir toygha nemese seruenge bara jatqanday jayrandap jýrgeni edi.

Osy ýreyli kýiimmen sehqa kelip, balalardy úrugha qalay dәti shydaydy dep, әngimelep, qalshyldap túryp qaldym. Sol-aq eken, kóp uaqyt ótpey meni zauyt bastyghy Yu.A.Strijkov kabiynetine shaqyryp, «ekstremisterdi siz jaqtap, ayaushylyq bildiretin kórinesiz» dep menen jauap aldy. Ángime ýstinde jýregim auyryp, jaghdayym jaman bolyp qaldy. Meni týsingen olar «rahymshylyq» jasap, ýige qaytardy. Osynday qyinalghan jaghdayda maghan kómek jasaghan birden-bir adam – ol seh bastyghy V.N.Golisman boldy. Oghan kópten kóp rahmet aitamyn».

Mine, Marjan Qyzbaevanyng jazghan haty osynday. Búl hatty ol sol zauyttyng sehynda maghan jazyp berdi. Marjan ózi eki balanyng anasy eken. Óte sauatty injener, óz isining mamany.

1989 jyly Almaty qalalyq sovetine №62 saylau okrugi boyynsha deputattyqqa sol Strijkov úsynylyp jatty. Onyng deputattyqqa ylayyq emes, qylmysker ekeni jóninde qalalyq saylau komissiyasyna (tóraghasy Aleksandovskiy A.P.) jәne Respublika Jogharghy Sovetine men hat jazdym. Strijkovtyng zúlymdyq әreketteri jóninde tolyq jazdym. Ókinishke qaray, ol hatty jastardy jaqtaydy deytin jogharghy jerding ózi jauyp tastap, Strijkov halyq sengen deputat bop shygha keldi.

Lenin audanyna qaraytyn kәsiporyn basshylary temir órlikter dayyndau jóninde núsqaudy sol audannyng partiya komiytetining birinshi hatshysy Mansúrovtan tikeley alyp otyrghan. Onyng telefon arqyly berilgen qatang núsqauy boyynsha alangha bir ret jýz adam, ekinshi ret elu adam armaturanyng kesindilerimen jasaqtandyrylyp jiberilgen. Mansúrovtyng maqúldauy boyynsha qazaq jastaryn úryp, qangha boyaugha belsene qatysqan kóptegen «joghary mәrtebeli júmysshy» jastar maqtau alyp, «Qoghamdyq tәrtip saqtaudaghy ýzdik qyzymeti ýshin» degen medalimen marapattalghan.

Soghys jәne enbek ardageri Amanjol Qimashev 18-jeltoqsan kýni saghat birding kezinde «Múhiyt» dýkenining aldynda birtop jasaqshylar 5-6 qazaq qyzdary men jigitterin shybyrtqymen sabap jatqanyn aitty. «Basqarushysy ishki ister әskerining kapitany. Men olargha búlay qol júmsauyng zansyzdyq emes pe, dep edim, olar ózime dýrse qoya berdi».

Almaty Shet tilder institutynyng tórtinshi jataqhanasynda túratyn studentter S.Shabdenova, S.Ospanova, A.Qarajanova, Gh.Ámirhanova, Gh.Salykova, Q.Qaliyeva, Jensikbaeva, Bereketova, Ájiyeva, Baytileeva, Dәurenbekovalar jeltoqsannyng 18-ne qaraghan týni saghat týngi ekining shamasynda jataqhananyng syrtyna qazaq qyz-jigitteri kelip, kómek súraghanyn aitty. Milisiya qyzymetkerleri qyzdardy úryp, olardy qolgha týsirgisi keledi. Bir qyzdy it talady. Qyz jantalasyp qorghandy. Biraq, shamasy kelmedi. Jigitterding biri itti bir qatty nәrsemen bastan úryp, qynsylatyp, jaraly qyzdy kóterip alyp ketti. Jigitter birtindep sheginip, ózderining aralaryndaghy jaralanghandaryn sýiemeldep, kóterip alyp kete bardy. Búlardyng barlyghy ketken song milisiya adamdary birneshe deneni jerden aryqtan kóterip ýlken mashinagha laqtyryp salyp, olar da ketti.

Alanda jastardy bastan úryp qúlatqan, tepkilep balaghattaghan jәilәrding kuәsi bolghan Dәrigha Smaghúlova kóz jasyn tógip otyryp jazdy. Sol siyaqty, B.Asqarova, J.Janseitova, S.Sýleymenova, SSRO halyq әrtisi Roza Baghlanova da ózderining sózderinde osynday jan týrshigerlik oqighalardyng kórinisterin aitty.

17-jeltoqsan kýni saghat ýshting shamasynda alangha barghanda Roza Baghlanova jәbirlengen jastardy qorghap, olardy úrudy basqaryp jýrgen general-leytenant sheni bar әskery adammen aitysady. Rozanyng júmys apparatynda qyzymet isteushi Ásiә Malimova da soldattardyng alandaghy qyzdardy shashynan júlyp, sýiregenin óz kózimen kórip, kóptegen zúlymdyqtardyng kuәsi bolghanyn mәlimdedi.

«Bereke» dýkenining satushysy Gýlnar Týstikpaeva «Selinnyi» kinoteatry janyndaghy Ishki ister basqarmasy ýiining astyndaghy kamerada jaraqatty qyzdardyng qamalghanyn kórsetti. Olardyng birining kózi kógergen, birining basy jarylghan, betterinen qan aqqan, soldattar týnde kelip qorlap, mazaq qylugha deyin barghan.

«Dubinkamen, saperlik kýrekpen úrghannan qúlap qalghandardy birining ýstine birin ýiip qoyghandaryn óz kózimmen kórdim» dedi bes jylgha sottalyp, Chita qalasynda otyryp kelgen Rasúlhan Qúdaybergenov. Keybir soyylgha jyghylghandardy avtobusqa tiyep, taugha alyp ketti. Taugha jetkenshe olardy jabyq mashinanyng ishinde úryp-soqty. Taugha aparghannan keyin olardyng syrtqy kiyimderin, ayaq kiyimin sheshkizdi, jogharygha myltyq atty, taudyng ýstine qaray qardyng ýstimen jýgirtti. Bir jigitti bastan skobamen perip qaldy. Qangha boyalghan ol sol tau basynda qaldy. Olar birin-biri tanymaytyn. Ayaghymen jýruge shamasy kelmegender әr jaqqa qaray tyrbandap, enbektep qashty».

Kókshetau qalasynyng Kommunistik prospektisi, 32-ýiding 14-pәterinde túratyn Ishki ister ministrligining búrynghy praporshiygi, «Dzerjiynes» gazetining tilshisi bolghan Botash Qajymov bylay dep jazdy: «Osy oblystyng Volodar audanyna bir qyzdyng denesin әkeldi. Sovet organdary ólikti aighay-shusyz jerleudi ótindi. Búl oqighany tekseruge men kómektese alamyn». Biraq, ony komissiyagha teksertuge bergen joq. Múnday signaldar kóp bolsa da, respublika basshylary olardy tekserip, shyndyghyna jetip jatugha mýddeli bolmady.

Ishki ister organdarynyng basshy ofiyserlerining zúlymdyqtary turaly qalalyq ishki ister basqarmasynyng qyzymetkeri Vladimir Vasilievich Nikulenko batyl týrde jazyp, óz pikirin Respublika Jogharghy Sovetine jetkizgen. Biraq, ol hat Qazaq SSR Jogharghy Soveti prezidiumy tóraghasynyng orynbasary V.Sidorovanyng qolyna tiyedi de, izi suyp qalady.

V.V.Nikulenko – milisiya mayory, qalalyq ishki ister basqarmasynyng órtten qorghau bóliminde istegen. 1989 jyly Almaty stansasynda propan qúiylghan vagonda jarylys bolghanda ol qatty kýiikke úshyrap, sol jyly 25 mamyrda Mәskeudegi bir auruhanada qaytys boldy. Adal qyzymetker bolghan. Jeltoqsandaghy qylmystardyng da betin ashqysy kelgen shyn mәnisindegi orys ofiyseri. Almatydaghy meken-jayy: K.Marks kóshesi, 132 ýide túrghan.

V.V.Nikulenkonyng óler aldynda jazghan eng songhy hatyn jeltoqsan qúrbandary jóninde qayghyly ókinish jәne onyng qandy balaq jendetterine aitylghan ýkim deuge bolady. Ol jastardy qan-qaqsatugha esire qatysqan Ishki ister organdary qyzymetkerlerining 18 ofiyserining attaryn ataydy. Ásirese S.V.Moshiynes, general E.O.Aleksandrovich, general V.L.Holmanovskiy, podpolkovnik Sekeriyn, mayor B.A.Siskov, general V.V.Shklyar, podpolkovnik Kupriynenkov. Nikulenkonyng hatyna qaraghanda negizgi jendetter osylar bolghan.

Búl tekseruge túratyn informasiya edi. Ony respublika basshylary jauyp tastady. Jogharyda atalghan әskeriylerding aram peyil, tas jýrek ekenin aityp, hattyng avtory olargha esh uaqytta senuge bolmaytynyn eskertedi.

Podpolkovnik N.M.Vorobiev halyq әrtisi Á.Mәmbetovty kóshede dubinkanyng astyna alghan. Jeltoqsan kezinde qansha adam ólip, qanshasy jaralanyp, qanshasy qay jerlerge әketilgeni turaly barlyq mәlimetter Moshiynes pen Siskovtyng seyfinde saqtauly, deydi Nikulenko. Ol qújattardy mindetti týrde talap etu kerek, men óz kózimmen kórgemin, dep tapsyrady.

Búl hatty Nikulenko ólgennen keyin sonyng atynan basqa bireuding de jazuy mýmkin degen oy tuady. Biraq, qaytken kýnde de hat tekserilui kerek edi. Ondaghy aty atalghandardyng kinәli ekeni jәy kózge de belgili edi ghoy. V.Sidorova hatty forma ýshin A.A.Abdramanovqa jibergen… Qay faktini keltirseng de, basty sheneunikter qylmystyng betin ashqysy kelmeytini kórinip túrady.

Jastardyng mitingisin janshugha birneshe әskery bólimder Almatygha jaqyn әkelinip, qaruly qýshter qalanyng ishine engizildi. Atap aitqanda olar mynalar bolatyn: Áskery qyzymetin ótep jatqan 5449 polkten – 200 adam, Almaty qalasynyng Ishki ister basqarmasynyng operativtik polkinen – 640 adam, Vedomstvolyq milisiya polkinen – 320 adam, qala audandarynyng ishki ister bólimderinen – 400, Qazaq SSR Ishki Ister ministrliginen – 300, Orta Aziya әskery okriginen – 500, Irkutski qalasynan bir rota – 300 kisi, Tashkentten arnauly rota – 420, Novosibirskiden bir rota – 200 kisi, Mәskeuden SSRO Ishki ister ministrligining Birinshi orynbasary basqaryp kelgen bir әskery brigada.

Osynday kýshti karusyz studentterge, anasynyng bauyrynan jana ghana airylyp shyqqan balalargha qarsy júmsaudy oilaghan SSRO men Qazaq SSR basshylarynyng jauyzdyghynda shek joq edi. Osyghan qaraghanda Gitlerding soghysyn tipti aqtaugha bolady. Ol ónboyy qarulanghan armiyagha qarsy soghysty. Al bizding aqymaq generaldar men ýkimet basshylary ózining beybit qarusyz halqymen soghysty. Áriyne, qantógis qyp «jenip» shyqty. Sol jendetter men sheneunikterding keybiri әli kýnge ókimet basynda. Qanday shydamdy qazaq halqy desenizshi!?

Áskery jәne milisiya әkimderining alanda jastargha jasaghan zúlymdyghyna nayza boylamaytyn edi. Áuele olar qarusyz jastardy ortalyq minbege qaray jaqyndatty. Myndaghan adamdar tyghyz jinalyp, iyin tiresip túrghannan keyin podpolkovnik Sekerin aldyna qalqan ústaghan qaruly soldattargha: «Gnati!» – yaghny quyndar, dep komanda berdi. Topyrlaghan halyq birin-biri basa kóktep, kóbi jyghylyp, qasha bastady. Tayghanaq múzdyng ýstinde biyik taqaly qyzdar jyghylyp jatty. Olardy dubinkamen úryp, soldattar etikterimen tepkiledi. Bel omytqadan úrdy. Túrugha shamasy kelmey qalghandaryn milisiya mashinasyna salyp, qalanyng syrtyna qaray әketti. Kóbine әkete almaghandaryn medisinalyq «Jedel kómek» әketti. Alanda karuly ylang «oyyny» oinaldy. Shyn mәnisindegi qyrghyn boldy. Alannyng әr jerlerinde tufliyler, oramaldar, tualettik úsaq zattar shәshilip jatty. Agroprom ýiining qabyrghasy shәshiraghan qan boldy. Onyng bәrin tez arada su shәshәtin mashinamen juyp-shәiip, «tazalap» otyrugha tyrysty.

Mitingileushilerdi kez kelgen jerde úra bermey, arnauly jerde joghary «mamandyqpen» úru ýshin kóshede «qapshyqtar», tyghyryqtar jasady, olargha jastardy aidap kirgizip, «esikten» shygharda dubinkamen dýrelep shygharyp otyrdy. Furmanov kóshesin Abay prospektisi jaghynan jauyp, jastardy tyghyryqqa tirep úrdy. Qyzdar qashatyn jer taba almay «Atelie mod» ýiining balkonyna shyghyp ketti. Odan sekirip tómen týsemin dep, mertigip jatty.

Jastardy kinәlәu qújattaryn «jetildirip», oformleniyeni tezdetu ýshin Bas prokuraturada arnauly blankter jasaldy. Onda: «Alanda bolghanda partiya men ýkimetke qarsy túrdy» degen taspen basylghan dayyn aiyptau sózderi bolghan. Sol dayyn sózding túsyna kez kelgen qazaq jigitining aty-jónin qoyyp, sotqa aiday bergen.

Prokuratura organdary osylay, óz júmysyn «janasha» jetildirip, avtomattyq dәrejege deyin jetkizuge tyrysty. Respublika prokurorynyng orynbasary A.D.Myznik jeltoqsannyng 25 kýni «Baqylau anyqtama» degen núsqau jazyp, barlyq prokuratura organdaryna basshylyqqa alyp otyru ýshin jibergen. Árbir prokuror, sot qyzymetkerleri aiyptalushylardyng qylmysyn anyqtap tekserip jatpay-aq, Myznik jazyp bergen «últshyl» degen qylmys baptaryn qaytalay bergen.

Qalanyng Ishki ister organdary ózderining «beybastaqtarmen» kýrestegi «erligin» keyin kerek jaghdayda bastyqtary aldynda kórsetui ýshin ózderining operativtik júmystarynyng jýrisin tirkep otyrghan.

1984 jylghy nauryzdan 1987 jylghy shilde aiyna deyin Almaty qalalyq ishki ister basqarmasynyng kezekshi bólimshesining bastyghy bolyp istegen M.Súltanov 1986 jylghy jeltoqsanda bolghan oqighalar jóninde «Operativtik kýndelik júmys tetradyn» ashyp, jazyp otyrghan. Sonda ishki ister basqarmasy jýrgizgen barlyq operasiyalar tirkelgen. Alandaghy operasiyalardyng jýrisi jazylghan, әr qaysysy 1000 metrlik eki kaseta da osynda bolghan. Búl qújattardy ol arnauly temir jәshikte saqtaghan.

1987 jyly shildede M.Súltanov óz kezegin milisiya mayory V.M.Belousovqa tapsyrghanda, osy manyzdy materialdar jóninde erekshe eskertip, onyng keleshekte kerek boluy mýmkin ekenin aityp, joghaltpay saqtaudy tapsyrghan.

1988 jyly kóktemde milisiya podpolkovniygi V.P.Nazarenkonyng tapsyrmasy boyynsha M.Súltanov janadan bolatyn kezekshi bólimshening bastyghy milisiya mayory V.G.Semenovqa kómektesip, temir jәshiktegi qújattardy da sonyng qaramaghyna beredi. Búl joly da M.Súltanov jeltoqsan oqighalary jóninde jazylghan operativtik tetradtyng jәne kasetalardyng bar ekenin aityp, olardy saqtau keregin qatang tapsyrady.

Biraq, osy qújattardy saqtaudyng qajettigin bile túra, podpolkovnik Nazarenko 1989 jylghy 2 mausymdaghy akti boyynsha «paydalanatyn uaqyty ótken» dep, olardy joyyp jibergen.

Ishki ister ministri G.N.Knyazev qazaqtardy sol qazaqtardyng ózderining qolymen úrugha tyrysty. Basarov siaqty keybir qazaq ofiyserlerine aitqanyn istetti. Jastargha qarsy shyqqysy kelmey, olargha ishi búrylatyn qazaq ofiyserlerin ýidegi abaqty jaghdayynda ústap, alandaghy oqighalardan alys jerge әketken.

Auyr jaraly bolghan jastardy negizinen Jandosov jәne Chapaev kósheleri búryshyndaghy Ortalyq auruhanagha jinaghan. Olar jazylyp shyqqansha, nemese ólip shygharylyp bolghansha ofiyserler onda birneshe kýn bolyp, eshkimdi jibermey, kýzette otyrghan. Ásirese jurnalisterdi, shet el azamattaryn jibermeu qatty tapsyrylghan. Osy «qúpiya syrdy» eshkimge aitpau jóninde ofiyserlerden qolhat alghan. Ishki ister ministrligining búrynghy ofiyseri podpolkovnik Oljabay Temirhanov ekeuimiz sonyng ýiine birneshe ofiyserlerdi jinap sóileskende osy siyaqty kóptegen jaghdaylardy aitty. Kóptegen zúlymdyqtardy aitugha olar qoryqty. Oljabay olardyng búrynghy bastyghy bolghannan keyin, oghan sengendikten aitty.

Osy kezde ishki ister organdarynda isteytin qazaqtardyng sanyn azaytu ýshin ashyq nauqan ashpay-aq, ishinara astyrtyn júmystar jýrgizildi. Búl organdarda jәne jogharghy oqu oryndarynyng zang fakulitetterinde qazaqtar qalaysha kóbeyip ketken, últ mәselesinde «perekos» bolghan dep, Kolbin kóp maghynaly pikir tastady. Ony týsine qoyghan arampeyildi belsendiler ishki ister organdarynda isteytin qazaqtardyng sanyn qysqarta bastady.

Búl iske aldymen kirisken Shymkent obkomynyng әkimshilik organdar jónindegi hatshysy IY.N.Tutevoli boldy. Onyng núsqauy boyynsha oblystyng Dzerjinskiy audanynda 32 adam, Abay audanynda 23, Enbekshide 38 qazaq jigitteri tez uaqytta qyzymetten bosatyldy.

Almaty qalalyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Romanov, komiytetting toghyzynshy plenumynda sóilep, Kalinin audanynyng iri kәsiporyndaryndaghy toghyz komsomol úiymynyng segizin qazaq jigitteri basqaratynyna yzalanyp, sonday «perekos» jibergeni ýshin aupartkomnyng birinshi hatshysy Rojkovty jerden alyp-jerden saldy.

Jeltoqsan oqighasy kezinde tek Ortalyq alanda ghana emes, respublikanyng barlyq әkimshilik jәne qoghamdyq-sayasy úiymdarynda talay ylang salyndy. Resmy organdardyng mәlimetterine qaraghanda, jeltoqsan dýrbeleni kýnderinde mitingige qatysushylardan 365 adam jaraly bolyp, medisina mekemelerine jetkizilgen. Olardyng kóbi bireuding kómeginsiz ornynan túra almay, óz betimen qozghalugha shamasy kelmey, eriksiz milisiyanyng qolyna týskender. Al ayaghymen jýre alatyn jaralylar milisiyanyng tayaghynan qashyp, ýidi-ýige, jataqhanalargha bas saughalaghan. Onday jaralylardy qúqyqqorghau organdary sanaghan emes. «Últshyl» dep, sottap jiberedi dep, kóptegen jaralylar dәrigerlik kómek súraugha da qoryqty.

Alandaghy alasapyran kezinde 9 avtomashina janyp ketip, 152 avtomobili býlingen. 13 studenttik jataqhana qiratylghan. 5 oqu ornynyng ghimaratyna ziyan keltirilgen. Onyng barlyghyn qiratqan top-tobymen studentterdi úru ýshin jýrgen soldattar edi.

Solardyng ishinen bir-aq mysal keltireyin. Auylsharuashylyghy institutynyng kafedra mengerushisi dosent Jambaev Qanat Ateybekovich ózining 1990 jyly altynshy nauryzda jazghan mәlimdemesinde 18-jeltoqsangha qaraghan týni 15-20 soldat jataqhanagha kirip kelip, oiran salghanyn aitty. Esikti týnde syndyra jazdap ashqyzyp, ashyp qalghanymda basyma dubinka sart etti, deydi Qanat Jambaev. Qan búrq ete týsip, betimdi jauyp ketti. Barlyghy topyrlap kirip, tósekte jatqan studentterdi shetinen úra bastady. Kóp jastar qangha boyalyp qala berdi. Soldattardy basqaryp jýrgen ofiyserleri boldy. Soldattar alghashta «Propusti, batya» dep súrady. Men esikti ashyp qalghanda syilaghany dubinka boldy. Qangha boyalghandar tualetke jýgirdi. Qoljughysh bólmening ishi kólkildegen kan boldy. Instituttyng №6 jataqhanasy osylay qangha batyp, әinek-esigi qiratyldy.

…Alanda órtelgen mashinalargha keletin bolsaq, oghan naqtyly kimning kinәli ekeni de belgisiz edi. Bir tang qalarlyq jәit: keshki saghat toghyzdyng kezinde alannyng eki jaq shetinde – Mir jәne Furmanov kósheleri jaghynan – eki alau jalyndap jatty. Olardyng tónireginde milisionerler, mine, kórinder, múny jasaghan ekstremister, degendey, janyp jatqan mashinany ainalsoqtap, kerden-kerdeng ersili-qarsyly ayandap jýrdi. Beyne bir әdeyi ot jaghyp jatqan siaqty. Otty sóndireyin degen oilarynda da joq. Sondyqtan, búl kórinisting ózin bireuler әdeyi jasaghan joq pa degen oigha qalugha da bolatyn edi. Jastardy kinәlau ýshin kóbirek faktiler kerek bolghanda KGB eshqanday materialdyq mýlikti ayamaydy. Qaydaghy bir-eki mashinany órtey salyp, jastardy kinәlau ýshin qosymsha fakt jasau degeniniz olar ýshin op-onay nәrse. Mashinalardy órtep, beybastaqtyqpen qylmys jasady dep, jala jauyp, J.Tayjúmaevty sottady.

Ortalyq alanda jýrgen kez kelgen adamdy «últshyl» dep, kinәlay salu onay bolghan. «Mynau alanda boldy» dep, mәselen, podpolkovnik Zamulikin bireudi núsqasa boldy, ony sotqa aparyp otyrghan. Mayor Siskov, mayor Tehnoryadovtar jastardy «últshyl» dep kinәlaugha kuә bolu ýshin eshkim shaqyrmay-aq, óz erkimen súranyp, sotqa baryp otyrghan.

Alandaghy mitingige qatysqan myndaghan jastargha búzaqylar, ekstremister, maskýnemder, nashaqorlar dep, at taghudyng ózi tek qana jala ekeni biz teksergen kezde aiqyndaldy. Sol myndaghan jastardyng arasynda 13 adam ghana búryn sottalghan bolyp shyqty. Al, alkogolidik mastyq jaghdayda kópshilikting bir de biri bolmaghanyn dәrigerlik tekseru kórsetti.

Endi zansyzdyqtyng zardabyn shekken keybireulerge sóz bereyik. Bes jylgha sottalyp, Chitada týrmede otyrghan Qúrmanbay Halmúratov: «On segizi kýni erteden alanda boldym, – deydi ol. – Respublika basshylarynan bir qazaq sóilep, jastardy taraugha, alannan ketuge shaqyrdy. Qorshap túrghan milisionerler, soldattar endi eshkimge tiymeydi, dep ol uәde berdi. Biz onyng sózine senip, taray bastadyq. Men ózim tanymaytyn bir top qyzdarmen alannan qaytyp, Mir kóshesining boyymen kele jattyq. Abay danghylyna jete bergende sonymyzdan bir avtobus quyp jetti de, toqtay qaldy. Ishinen kursanttar men milisionerler antalap shyghyp, bizge lap qoydy. Jan-jaqqa bytyrap qashqan qyzdardyng әrqaysysyna 5-6 soldattan jabylyp, dýrening astyna alyp, avtobusqa sýiredi. Qyzdardyng ekeui kýrekpen úrghannan qúlap týsip, bireui aryqqa qúlap, betin qan judy. Qúlaghan eki qyzdy qorghamaq bolyp, ýstine denemdi jaba qúlaghan meni úryp esimnen tandyrdy. Esimdi avtobusta jinadym. Qyzdardyng búdan bylayghy taghdyry maghan belgisiz boldy. Meni milisiya bólimine alyp baryp, ýsh kýnnen keyin sottap jibergen».

1989 jyly Baqytbek Imanghojaev Petropavl týrmesinen shyghyp keldi. Onyng alangha barghan sebebi: últtyq mektepterding azayyp bara jatqanyn, institutqa týsken studentter óz tilinde oqy almaghandyqtan qatty qinalatynyn, Almatyda qazaq bala baqshalary joqtyng qasy ekenin, endigi jerde syrttan kelgen jana hatshy últtyq mәselelerding ereksheligin qalay týsinip, qalay sheshpek ekenin súramaq bolghan.

Alandaghy demonstrasiya kezinde qyzdar men jigitter qol ústasyp, aralarynan eshkimdi ótkizbeuge tyrysqan. Sebebi, qaydan kelgeni belgisiz, araq ishken mas bireuler kelip, búlardyng ortasyna kirmek bolyp әreket jasaghan. Belgisiz bir mashina kelip, kesilgen temirlerdi ýiip tastap ketken. Osynyng bәri әkimder túsynan arandatushylyq boldy dep týiedi Baqytbek. Týrme әkimshiligi Baqytbekti sonda jatqan tútqyndargha әdeyi qúbyjyq etip kórsetip: «Búl jeltoqsan oqighasyna qatysqanda sәbiylerdi әinekten laqtyryp, qanisher bolghan» dep, jala jauyp, aidap salady. Týrmedegi qylmyskerler ony óltirmek bolghanda, ózin ózi tilgilep, oqshaulau kameragha kóshiriledi. Sodan basqa jaqqa auysyp, әreng tiri qalady. Týrmede jabylghan jaladan kórgen qorlyghyn ol auyzben aityp jetkize almady.

Toqtar Ermekov Shymkent qalasynda týrmede otyryp shyqty. Alanda qarusyz túrghan qyzdar men jigitterge soldattar dubinkamen bas salghanda, qashyp shyghar jer bolmaghan song ol ayaq astynda jatqan temirding birin alghan. Sol sәtte ony suretke týsirgen. Sol suret boyynsha, eki-ýsh kýn ótkennen keyin sottalghan.

Jarmúhambet Tilegenov: «Ár últtyng óz kósemi bolugha tiyis, әitpegende últtyq psihologiyagha baylanysty oqu, mәdeniyet, óner mәseleleri sheshilmeydi» degen siaqty sózder aitqany ýshin bes jylgha kesilip ketken.

Men búl jerde sottalyp, qaytyp kelgenderding keybireulerimen ghana kezdeskenimdi aityp otyrmyn. Jazyqsyz qughyngha úshyraghan Aman Esbosynov, Ermek Imanbekov, Arystan Egizbekov, Rasúl Qúdaybergenov, Úbaydýlla Ruziyev, Qasym Ábilhairov, Dýisenbek Baybolov, Qayrat Rahmetov, Ermúqan Quandyqov, Alik Múzafarov, Núrlybay Yrysaliyev, Erkin Meyirbekov, Aman Ramazanov, Erlan Beysembaev, Amanjol Nәlibaevtardyng zarly sherleri óz aldyna ýlken bir hikaya.

Joghary bilimdi zanger, er túlghaly tamasha azamat Amanjol Nәlibaev osy kýnge deyin qajyrlylyqpen shәrshәmay talmay, jeltoqsandyqtardyng mýddesin qorghap keledi. Biraq, әdilettilik tolyq jenip, zardap shekkenderding kónili jaylanyp, jarasy jazylyp, ómir qyzyghyna bólener me eken. Áy, qaydam…

Jeltoqsan zobalanynyng qúrbany bolghandar turaly aitu óte auyr. Sol kezdegi әkimder shylghy ótirik mәlimet berip, jeltoqsan kýnderi eki-aq adam qaza tapty dep eseptedi. Onyng biri jasaqshy S.A.Saviskiy, ekinshisi mitingige qatysushy Erbol Sypataev. Jasaqshyny óltirdi degen kinә taghylghan Qayrat Rysqúlbekov atu jazasyna búiyryldy. Al alanda mitingige qatysushy Erbol Sypataevty óltirgen kim ekenin teksergen eshkim joq. Alghan auyr jaradan keyin 23 jeltoqsan kýni Sypataev qaytys bolghan. Ony dubinkamen úryp óltirgen soldat nemese milisioner osy kýnge deyin taytandap jýr (?).

Atu jazasyna búiyrylghan Rysqúlbekovke keyin «keshirim» jasalyp, bas erkinen aiyru jazasy qoldanylatyn boldy. Biraq, ol jalghyz qamalghan ózining kamerasynda «asylyp ólgen». Onyng «asylyp óluinde» de kóp syrlar bar edi. Prokuror, sot oryndary onyng syryn ashugha mýddeli bolmady. Sot keshirimin estigen Rysqúlbekov ózine ózi qol saluy mýmkin emes edi. Búl jerde de sol kezdegi ókimetting qoly boldy deuge bolady.

Mine, osy siyaqty tolyp jatqan súraqtar júrtshylyqty qatty tolghandyrdy. Jeltoqsan oqighalaryn tekseru turaly alghashqy jedelhattar SSRO Halyq deputattarynyng 1989 jylghy 26 mamyrda ashylghan 1-sezi atyna týse bastaghan bolatyn. Sezge barghan Respublika basshylary, ondaghy qazaqstandyq deputattar Jeltoqsan qasiretterin jaqsy biletin. Ol qasiretterding úmytylmaghany bylay túrsyn, halyqtyng oghan degen yzasy kýn sayyn ósip kele jatty.

Qazaq halqy sol kezde S.Múqashevty ókimetting eng jogharghy tórine, N.Nazarbaevty Qazaqstannyng ýkimeti basyna otyrghyzyp, Z.Kamaliydenovty bas tәrbiyeshi etip, M.Mendibaevqa astanalyq oblystyng tútqasyn ústatty. Qaterli kýnderde olar búl senimdi qalay aqtady?

Múnday súraq, әdette, bireuge onyng asyghy alshysynan týsip túrghan kezde emes, sayasattyng qulyq-súmdyghyna aralaspay, «qolynyng kiri» ketip, qarapayym azamat qataryna qosylghan kezde qoyylady. «Qarapayymdardyn» qataryna qazir, әriyne, N.Nazarbaev ghana qosylmaydy. «Jeltoqsan» kezinde respublika basshylary aqtay almaghan ýmitti, endi aqtaugha N.Nazarbaevtyng әli de bolsa tolyq mýmkindigi bar. Túrar Rysqúlov siyaqty, Stalindey ajdahanyng auzyna aparyp qolyn tyqpaghanmen, Kolbinge qazaq jastary ýshin bir auyz sóz aita almaghan basshylardyng sol kezdegi azamattyq pozisiyasy qanday bolghan? Bәrin Mәskeuden ortalyqtyng núsqauy sheshti degenmen, Respublika basshylarynyng ózderining azamattyq, el ýshin qamqorlyq roli qayda qalghan?

Sol-bir qysyltayang kezderde basqalar jaghynan kórsetilmegen azamattyq pozisiyany SSRO Halyq deputattarynyng 1 sezinde Oljas Sýleymenov pen Múhtar Shahanov kórsetti. 30 mamyrda olardyng atyna Almatydan jedelhat jiberildi. Oghan menimen birge qol qoyghan Úly Otan soghysynyng ardageri Oljabay Temirhanov boldy. Qazaqstannyng basqa jerlerinen de olargha hattar týsip jatty.

Qazaqstandyqtardyng hattaryn qorytyp, sezde sóilegen Oljas Sýleymenov Almatydaghy oqighagha janasha, adamgershilik túrghydan qayta qaraudyng kerektigin aita kelip, barlyq hattardy Jogharghy Sovetting tiyisti komissiyasyna tapsyrdy jәne sol komissiyada Jeltoqsan qasireti jóninde bayandama jasaugha әzir ekenin mәlimdedi.

1989 jyly 19 shildede Kremlidegi Jogharghy Sovetting tanertengi otyrysynda birinshi sózdi Gorbachev jazushy Múhtar Shahanovqa berdi. «Deputat joldastar, – dedi M.Shahanov, – últaralyq qatynastaghy kýrdelilikterdi men týsinemin. Ol adamdar arasyndaghy qatynastyng eng sezimtal da, kónilge jara týsirgish sferasy. Búl saladaghy dostyq bireuding jaghdayyn shyn jýrekten týsinumen ghana boluy mýmkin. Osy sezding tribunasynan Qazaqstan delegattarynyng bir tobynyng atynan 1986 jyly jeltoqsanda bolghan Almatydaghy oqighalargha baylanysty arnauly komissiya qúru turaly úsynys engizemin. Ondaghy ishki ister әskerlerining jәne qúqyqqorghau oryndarynyng zansyzdyqtarynyng saldarynan kópmyndaghan qazaq jastary zardap shegip jatyr».

Múhtardyng sózinde kóptegen jantýrshigerlik faktiler keltirildi. Beybit demonstranttargha qarsy Almaty kóshesinde Ortalyq partiya komiytetining dәl aldyndaghy alanda saperlik kýrekter, qabaghan itter qoldanylyp, qyzdardy rezinka tayaqpen belden úryp, bala tappandar dep, qarghap-silep, soldattar etigimen tepkilegenin, alandy qangha boyaghanyn aityp, Múhtar zar qaqty.

Múhtar búlay bәrin jәiip salady dep eshkim de oilaghan joq edi. Onyng sózi Qazaqstan basshylary ýshin tóbeden jәy týskendey bolyp, zәreleri úshyp ketti.

Sezder sarayynda Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetining birinshi hatshysy G.V.Kolbin men Ministrler sovetining tóraghasy N.Nazarbaev qatar otyr edi. Ózining sózin bitirip, minbeden týsip, songhy qatargha óte bergen Múhtargha olar «bәrin býldirdin» degendey, ashuly týrmen qarady.

Qazaqstannan saylanghan basqa deputattar ýndemey qaldy. Ol ol ma, Múhtardyng 19 shildede sóilegen sózin deputat A.V.Semenihin teriske shygharghysy kelip, múnyng barlyghy últ arazdyghyn qozdyrushylyq dep soqty.

Sezde jalghyz ózi qayta-qayta shyryldap, Jeltoqsan jastaryna qarlyghashsha qanatymen su seuip jýrgen Múhtargha qalay kómektesudi biz Almatyda jatyp, ózimizshe oilastyrdyq. Men ózimning birqatar pikirles joldastarymmen aqyldastym. Opera teatrynyng aldyndaghy baqtyng ishinde, Jambyldyng eskertkishining aldynda otyryp, Kremlige jazatyn hatty talqyladyq. Men hatty jazyp, kóp adamdargha qol qoyghyzdym. Dýkende azyq-týlik alu ýshin kezekte túrghan zeynetkerlerge baryp, solargha hattyng tekstin oqyp berdim. Olar birauyzdan shulap qoldady. Múhtardyng sezde sóilegen sózin jaqtaushy Almatyda ekining biri edi.

A.V.Semenihinning Múhtargha jala jauyp otyrghanyn, onyng ózi Jeltoqsan oqighasymen tanys emes ekenin aityp, oghan narazylyq bildirdik. Hat, sýitip, Almatydyn Mәskeuge jóneltildi. Onda qazaq halqyna «últshyl» dep aidar taghu týbirinen qate ekeni, sessiyada teris informasiya jasap, halyqqa jala jabushy Semenihinnyng ózin deputattyqtan qayta shaqyryp alu jóninde aityldy.

Hatqa qol qoyghandardyng ishinde Oljabay Temirhanov ekeuimizden basqa T.Túyaqpaev, P.Esbolova, Gh.Múqatova, M.Kenebaev, G.Ertlesova, G.Myrzahmetov, M.Núrmahanova, T.Toqsanbaev, B.Qojabaev, A.Estenov, Q.Amanjolov, J.Qorghasbekov, Z.Qoqymbaev, N.Orazbaev, L.Matekova, Saparbekova, Túrsúnqúlova, Roza Temirghaliyeva, Sarbalaev, taghy basqalar boldy.

Mәskeuge jiberiletin hatqa barlyghy 62 adam qol qoyghan. Bir ghajaby, hatqa qol qoyyp, aty-jónin týgel kórsetkender, olar kóbinese әielder jaghy boldy. Keybireuler qorqa soghyp, tek bizden úyalghannan ghana shimaylap qol qoya saldy. Aty-jónin tolyq kórsetpedi. Sondyqtan kóbining attaryn búl jerde keltire almay otyrmyn.

Búl hattyng bir danasyn A.V.Semenihinnyng ózine jiberdim. Ol keyin Almatygha, mening atyma hat jazyp, mәselening mәnin bilmey qalghanyn, ózining osy qazaq halqynyng ortasynda tuyp óskenin, onyng dәstýrin syilap, namysyn qorghaytynyn aitty.

Jeltoqsan oqighalaryn tekseru jóninde M.Shahanovtyng Jogharghy Sovetke mәsele qongyn 100-den asa halyq deputattary quattap, oghan qol qoydy. Olardyng ishinde Shynghys Aytmatov, Evgeniy Evtushenko, Valentin Rasputiyn, Boris Oleyniyk, David Kugulitinov, Anatoliy Sobchak, Boris Elisiyn, Rasul Gamzatov, Oljas Sýleymenov, Aleksandr Mezensev, Andrey Saharov, Mumin Kanoatov taghy basqalar bar.

Qazaqstannyng óz ishinde, onyng nanyn jep, suyn iship, mәrtebeli joghary lauazym alyp otyrghan keybireuler, oqighanyng syr-sipatyn kóre túra, qazaq jastarynyng әreketi baryp túrghan «últshyldyq» deuin qoymay keldi. Sony komissiyagha dәleldeuge tyrysty.

Respublikalyq Halyqtyq baqylau komiytetining tóraghasy B.V.Isaev oqighanyng basynan ayaghyna deyin osynday pikirde ghana boldy. Qazaq SSR Jogharghy Soveti qúrghan komissiyagha qarsy bolyp: «Búrynghy berilgen baghany ózgertetindey eshqanday jana materialdar joq, sondyqtan komissiyanyng júmysyn toqtatu kerek» dep, shyr-shyr etti. Al respublikalyq «Kaz.Pravda» gazetining redaktory F.Ignatov komissiyanyng tújyrymdaryn gazette ónin ainaldyra kórsetip, «barlyghy tek úzynqúlaq laqap bolyp shyqty, komissiya eshqanday da tragediyanyng betin ashqan joq» dep, habar taratty.

Respublikanyng qúqyqqorghau, әsirese tergeu-sot oryndarynyng basshylary «ýsh jyl búrynghy jaranyng auzyn ashpau kerek» dep, baybalam sala otyryp, ekinshi jaghynan osy oqighany tekseru jóninde sóz bola bastaghannan-aq ózderi jibergen zansyzdyqtardy ishinara qayta qarap, qatelerin resmy komissiya teksermey túryp , tezirek «týzetuge» asyqty. Jastardy sottaghanda tym asyra siltep jibergenin sezgen sot-prokuror oryndary endi ózin ózi aqtap qaludyng jolyn izdestirdi. Birqatar tútqyndargha, olardyng ata-analaryna, tughan-tuysqandaryna, jaqyndaryna keshirim sýratyp, hat jazghyzdy. Olar jazdyq-janyldyq dep, «kinәsin» moynyna alyp, tek bastaryna bostandyq berudi ótindi. Osynday keshirim boyynsha tútqynnan bosatylghanyna keybireuler quandy. Oghan prokuror da riza. Sebebi onyng zansyz kesilgen baptary búzylmay,sol qalpynda qalady. Sýitip, «qasqyr da toq, qoy da aman» bolady,

«Qylmysker» men zang búzushylar arasyndaghy ishinara ymyragha kelu praktikasynyng kórinisi QazaqSSR Jogharghy Sovetining 1989 jylghy 14 qarashadaghy qaulysynan aiqyn bayqalady. Onyng bir tarmaghynda sottalghandardan týsken keshirim turaly aryzdardyng der kezinde qaraluy qamtamasyz etilsin delingen. Sottalghandardyng «kinәsin» sol qalpynda qaltyryp, olargha «keshirim» jasaydy. Prokuror-sot oryndaryn kinәlaudyng ornyna, jastar sol bayaghyday kinәli bop qala berdi. Sýitip Respublika basshylary ózi sot-prokuror oryndarynyng qylmysyn japty.

Osynday әdispen, sottalghan 99 jigitter men qyzdardyng 88-i tútqynnan bosatyldy. Búl, әriyne, quanarlyq jәit. Al, osy uaqytqa deyin naqaqtan olardyng qamauda otyrghanyna kim kinәli? Qanshama jastardyng ómirin óksitip, olardyng ata-analaryna qayghy-qasiret әkelip, olargha «últshyl», «beybastaq», «maskýnem» dep aidar taghyp, jastardyng bilimge, ónerge degen ansaryn tәrik etken kimder ? Búl súraqtargha qazir eshkim de jauap bergisi kelmeydi. Oghan kinәli adamdardyng qylmysyn osy uaqytqa deyin mysyqtyng boghynday jasyryp keledi.

Jeltoqsan jendetterin әshkerelep, jazalaudyng ornyna qazir madaqtaytyn bolyp jýr. Qazaq jastaryn jazyqsyz aiyptap, týrmege japqyzghan sol kezdegi Bas prokuror Gh.Elemesovtyng basyna qazir eskertkish qoyyp, oghan muzey ashpaq kórinedi. Yaghnyi, jastardy sol kezde qasiretke úshyratqan, qangha boyaghan Bas aiyptaushyny qazirgi ókimet madaqtap, han kótermek. Sonda búl ókimetter qasiret shekken jeltoqsandyqtar men onyn jendetterining qay jaghynda degen de súraq tuady. .

Qanday da bolmasyn qasiyetti sózderdi ózderining jeke bastarynyng mýddesi men belgili sayasat ýshin paydalanu, әdette, zúlym әkimderding isi ekenin biz tarihtan bilemiz. Qazirde de, biz Qazaqstanda bir «kiyeli nәrseni», yaghny reforma degendi qorghap jatyrmyz. Ol halyqqa ne berip, nendey jaqsylyq әkelip jatqany kóp sóz bola bermeydi. «Reforma» delindi -, bitti, bir Qúdaydan basqa qúday joq degen siaqty, ony talqylap jatugha bolmaydy. Qúday ózi bergen til, sóileu, bas bostandyghyn ókimet óz túsynan da «syilap» jatyr. Soghan aldanasyng da, riza bolasyn. Reforma halyqtyng materialdyq ýi-túrmys jaghdayyn sovet kezindegiden joghary kóteru ýshin emes, sayasat ýshin kerek bolyp otyr.

Dәl osy siaqty mәselemen, jeloqsan kýnderi qanday sayasatty qorghau ýshin jastardy qyrghyngha úshyratqany turaly súraq qoygha biz 15 adam qol qoyyp, arnauly hatpen Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetine bardyq. Hatta osy tragediyany tekseru jóninde talap qoyylghan bolatyn. Oghan menimen birge qol qoyghandar Qazaqstannyng belgili óner qayratkerleri Kәuken Kenjetaev, Mýsilim Abdulliyn, soghys ardagerleri Oljabay Temirhanov, Mәlik Qaraghúlov,K.Nizambekov, Respublikagha enbegi singen dәriger Hamit Begaliyn, taghy basqalar bar.

Ortalyq komiytetting hatshysy Ózbekәli Jәnibekov bizdi jyly shyraymen qabyldady. Kezdesuge Respublika prokurory Gh.Elemesov, Jogharghy sottyng tóraghasy T.K.Aytmúhambetov, Ishki ister ministrining birinshi orynbasary S.Serikov shaqyrylypty. Olar bizding súraqtarymyzgha týsindirme berip otyrdy. Jogharghy sottyng tóraghasy aldynda jatqan buda-buda qaghazdardy aqtaryp, tayaq ústap jýgirip jýrgen birneshe balanyng alanda týsirilgen suretterin kórsetti. Ángimening barysynda jigitter men qyzdar fotoobektivke ilinip qalghany ýshin sotqa tartyla bergeni aiqyndalyp otyrdy.

– Sottalghandardyng ishinde naqaqtan ketkeni joq pa ? -dep súrady K.Kenjetaev.

– Ondaydan bir de adam joq,- dedi prokuror Elemesov.

«18 jeltoqsan kýni Almatynyng Furmanov – Shevchenko kóshelerining búryshynda tankiler men bronetransporterler sap týzep ne ýshin túrdy»,- dep sýradym men. Búl súraqqa ministrding orynbasary: «ol әskery tehnika eshkimge qarsy qolanylghan joq qoy», dep jauap berdi. Al Frunzeden, Tashkentten, Shelәbiden, Novosibirskiden, Tbilisiyden, Ufadan, Sverdlovskiden ishki ister әskerlerining arnauly bólimderi kimning búiryghy boyynsha shaqyryldy degen súraqqa jauapty Mәskeuden kelgen generaldardan súranyzdar dedi.

Ángimening jýrisin basqaryp otyrghan Ó.Jәnibekov biraz oilanyp ýndemey otyrdy da, kórgen-bilgen faktilerinizdi aita berinder dep, bizding betimizge qarady. Qasiret kórgen jastargha onyng býiregi búrylyp otyrghany bayqalyp túrdy. Biraq, tis jaryp eshteneni ashyq aitpady.

– Myna alanda, - dedim men tereze jaqty kórsetip, - bizding úldarymyz ben qyzdarymyzdy basqa-kózge úryp, shashynan sýirep, ýsterine suyq su shashyp azapqa salyp jatqanda , osy kresloda otyra beruge qalay shydamdaryng jetti ?

– Ol kezde men búl kresloda otyrghan joqpyn, - dep, Ózbekәli jymyidy. – Taghy da aita berinizder,- dedi ol sypayy sóileytin әdetimen.

Ángimening aqyry pikir talasy ghana emes, salghylasugha sheyin bardy. Ásirese Kәuken Kenjetaev prokuror-sot, Ishki ister organdaryn kinәlap, sender qylmyskersinder degendi aitty. Sózge Ózbekәli aralasyp, toqtau salyp, biz, shamasy, mýmkin, arnauly komissiya qúrarmyz den, aityp saldy. Bizge keregi de osynday tújyrym edi. Komissiya qúru jóninde túnghysh sózdi osy Jәnibekovtyng auzynan estidik. Biraq, onday komissiya qúrylghansha bir-eki ay ótip ketti.

Ózbekәli Jәnibekov joghary mәdeniyetti, últjandy, sypayy da bilimdi adam edi. Dýniyeden erte ketti. Onyng jyly jýzdi beynesi mening kózaldymda. Ony Torghay oblysyna obkomgha sekretar bolyp barghanynan bastap biletin edim. Shetkeri jatqan qazaq elinin, býkil últymyzdyng mәdeniyeti men ónerin órkendertuge ol kóp ýles qosty. «Jeltoqsan oqighasyn tekseru jóninde komissiya qúrarmyz» degen sózdi birinshi ret aityp, belgili mindetti ol óz moynyna aldy. Biraq, onyng qolynda sheshushi ýkim túrmaghanyn biz jaqsy bildik.

1989 jyly shilde aiynyng 28-i kýni Jeltoqsan oqighalaryn tekseru jóninde komissiyanyng qúramy jarialandy. Onyng qúramynda jastargha jany ashityn Qadyr Myrzaliyev bolmasa, basqa eshkim bolmady. Sondyqtan ol komissiyanyng bastapqy kezde júmysy tauday bolsa da, ayaghy qylday bolyp bitti. Onyng dәieksiz júmysynyng sebepterin sol komissiyagha kirgen joghary lauazymdy mekeme basshylarynan izdeuge bolady. Qaysybir komissiya mýshelerining enjarlyghyn birinshi kýnderden aq bayqaugha boldy. Býl jóninde deputattyq komissiyanyng tóraghasy bolghan Qadyr Myrzaliyev ózining bergen bir súhbatynda: «Keybireuler Jeltoqsan oqighasyna baylanystylardyng barlyghynyng betin asha qoymadyng dep renjiydi.Eger keybir jauapty adamdar ózderining eski oy pozisiyasyn qaldyrugha tyrysyp otyrsa, sol kezde ózderi berip qoyghan resmy baghalardyng avtory bosa, ol oqighanyng betin qalay tez asharsyn, - dep, kýiinedi. - Qazirgi jaghdayda, deydi odan әri Qadyr, - ózining ótkendegi qatelikteri men jaza basqan jerlerin batyl moyynday alatynday erlik kerek.»

Komissiya mýshelerining qúramyna kirgen Miroshnik pen Knyazevten de, Elemesov pen Aytmúhambetovten de, Dospolov pen Isaevtan da onday erlik shyqqan joq. 17-18 jeltoqsan kýnderi Memlekettik qauypsyzdyq komiyteti qyzymetkerlerining ýnemi baqylap otyruymen reportaj janrynda lentagha týsirilgen týrli týsti jәne qara-aq 1000 metrden astam kinolentalardy komissiyagha kórsetuge Miroshnikting batyldyghy jetpey, lentany joyyp jiberdi. Komissiyanyng barlyq mýsheleri Qadyrgha bóget jasap, oqighanyng betin ashugha baghyttalghan isterdi qúlatyp otyrdy.

Búl jaghday Mәskeudegi deputattargha da jetti. Jogharyda aitylghanday, shildening 19-y kýni Jogharghy Sovetting sessiyasynda Múhtar Shahanov shyghyp sóilep, Almatydaghy komissiyanyng qúramyn qayta qúrudy, ony negizinen SSRO Jogharghy Soveti deputattarynan qúrudy talap etti.

Respublikada, Almatyda qúrylghan komissiyanyng qúramyndaghy 15 adamnyng tabandatqan onbiri ókimetting nomenklaturasyna kiretin jogharyda atalghan sheneunikter edi. Degenmen, oghan qaramay, SSRO Jogharghy Kenesi, erekshe onyng tóraghasy M.S. Gorbachevtyng ózi M.Shahanovqa osy komissiyagha kirudi úsyndy. Al M.Shahanov, komissiya mýshelerining kóbi nomenklaturalyqtar bolghandyqtan ol komissiyagha kiruden bas tartty. Osy qayshylyq keyin sol ekeui arasyndaghy kompromisspen sheshildi.

Ol kelisim boyynsha M.Shahanov SSRO Halyq deputaty esebinde sol respublikalyq komissiyagha kirip, sonyng qos tóraghasynyng biri bolady. Al eger oghan basqalar bóget jasap, komissiyanyng júmysyn qanaghattandyrmasa, SSRO Jogharghy Kenesi ózining komissiyasyn qúratyn bolady.

Barlyq júmys osy kelisim boyynsha jýrdi. Keyin komissiyanyng qúramy ózgertilip, M.Shahanov birden bir tóragha bolyp qaldy da, isti aqyryna deyin ózi jetkizdi.

Almatydaghy jeltoqsan oqighasy jónindegi mәseleni sessiyagha batyl qoyyp, belsene tekseruge kiristi. Ol ýshin ýlgi-mysal (presedent) bar edi. Osydan 27 jyl búryn, yaghny 1962 jyldyng 2-nshi mausymyndaghy Novocherkasski qantógisi turaly A.Sobchaktyn, atyshuly Tbilisy oqighasy jóninde Gruziya deputattarynyng úsynystaryn qabyldap, Jogharghy Sovet arnayy komissiya qúrghan bolatyn. Almatydaghy jeltoqsan qasireti jóninde mәsele qoyghan Olas pen Múhtar búny da esterinde ústaghan. Biraq, Jogharghy Sovet óz túsynan Qazaqstandaghy jeltoqsan oqighalaryn tekseru jóninde arnauly komissiya qúrmady.

Osy jerde myna jәidi de aita ketkim keledi. Novocherkasski men Tbilisiydegi oqighalar jóninde SSRO Jogharghy soveti komissiya qúrghan bolsa, Almatydaghy olardan da zor qantógis bolghan tragediyagha baylanysty komissiya qúrylmauy týsiniksiz edi. Qazaq halqynyng eki birdey qalaulylary O.Sýleymenov pen M.Shahanov jasaghan mәlimdemelerge, sonymen qatar elimizding әigili deputattary men qogham qayratkerleri qol qoyghan qújatqa SSRO Jogharghy Sovetining qúlaq aspauynyn, sýitip, búl prinsipti mәseleni qaraudy respublikagha ysyra saluynyng syry nede ?

Mine, osy súraqtar zardap shekken qazaq jastaryn, býkil qazaq halqyn qynjyltty. Sýraqtan súraq tudy: әlde Qazaqstan deputattarynyng statusy Resey men Gruziya deputattarynyng statusynan tómen be?! Osynday, narazylyq súraqtardy halyq arasynan jii estiytin boldyq.

Aytyp-aytpay ne kerek, әiteuir Qazaqstan saylaushylarynyng Mәskeuge joldaghan hattarynyng taghdyry bayaghy eski sýrleumen respublika dәrejesinde ghana sheshiletin boldy. Osy eki arada Qazaqstan Jogharghy Sovetining deputaty M.IY.Esenaliyevtyng súrauy bolyp, sol boyynsha arnauly komissiya qúratyn bolyp sheshildi. Halyq oghan da shýkirshilik jasady.

Sonymen, negizinen Múhtardyng jogharydan tabandylyq kórsetuining arqasynda Almatydaghy komissiyanyng qúramy ózgerdi. Qúramyna Gh.Shalahmetov,T.Sharmanov,A.Mezensev,S.Batyrshaúly, V.A.Kiym, taghy basqa әdiletti jaqtaydy dep ýmit kýtetindey qayratkerler, zangerler kirip, isti qyzu jýrgize bastady. Komissiyanyng qos tóraghasynyng biri bolyp M.Shahanov saylandy. Is jýzinde ol júmysty jalghyz jýrgizip, birden-bir Tóragha boldy.

Komissiyanyng mindeti – shyndyqtyng betin ashu. Biraq, ony kórsetpey, býrkeuge tyrysqandar ókimette otyrdy. Shyndyqtyng betin asha alatyn kýresker - ol qazaq halqynyng sýiikti aqyny, әdiletsýigish, joghary azamattyq pozisiyadaghy әdeby jәne qogham qayratkeri Múhtar Shahanov edi. Onyng eng jogharghy qasiyetterining biri - batyldyghy men jigerliligi, óz halqy aldyndaghy azamattyq boryshyn oryndaugha jan-tәnimen kirisuge әzirligi. Sondyqtan da ony kazaq halqy SSRO Jogharghy Kenesine deputattyqqa úsyndy.

1986 jylghy jeltoqsanda qasiret shekken jastardy qorghaugha, olardyng jendetterin әshkereleuge M.Shahanov belsene kirisetinin bilgen burokratiyalyq sheneunikter jaghy ony saylauda kúlatugha tyrysty. Enbek ozaty degen jeleumen basqa bir, «bәrin qúptaytyn» kartofeli ósirushi aliternativa úsynyp, sony madaqtady. Biraq, halyq kimdi saylau keregin bildi. SSRO Jogharghy Kenesi ashylghan kýnnen bastap, halyq deputaty M.Shahanov Jeltoqsan oqighalaryn tekseru mәselesin kóterip, aqyry halyqtyng tileginen shyqty.

M.Shahanov basqarghan komissiyanyng janynda sarapshylar toptary qúryldy. Oghan 100-den astam júrtshylyq ókilderi qatysty. Olar respublikanyng partiya, kenes, әsirese qúqyqqorghau mekemelerinde bolyp, kóptegen materialdarmen tanysty. Olargha jazba týrde sýrau salyp, qajetti materialdar talap etti. Biraq, búrynghy, Myrzaliyev kezindegi komissiyanyng júmysy bosandap, toqtalyp qalghan kezde súraghan mәlimetterge nemqúraydylyqpen qaraytyn әdet pen kedergi jasaushylyq әli de bolsa qalmady. Múhtar kóppen birigip, solardy jenu ýshin atsalysty. 1989 jyly 16-qazanda Qazaqstan kompartiyasy Ortalyq komiytetining ekinshi hatshysy V.G.Anufriyevtyng atyna hat jazyp, birneshe qújattar súrady. Olardyng ishinde: jeltoqsannyng 17 nen18 ne qaraghan týngi M.S.Solomensevtyn, SSRO Qorghanys ministrining orynbasary P.G.Lushevtyng qatysuymen ótken Buro mәjilisining stenogrammasy, osy oqighagha baylanysty qúrylghan Ýilestiru komiytetining protokoldary, Qazaqstan Ortalyq komsomol komiytetining bes buro mýshesining haty, Mәskeumen eki aradaghy telefon arqyly sóilesulerding jazbasy, Respublikanyng qúqyqqorghau jәne kýsh júmsaghysh organdaryna Ortalyqtan berilgen núsqaular, taghy basqalar bar edi.

Áriyne, osy qújattardyng barlyghyn dayyndap, alaqangha salyp bere qoyady dep ózimizdi ózimiz aldaudan aulaq bolatynbyz. Degenmen «resmy týrde súrau qajet, dedi Múhtar, arjaghyn ózimiz bile jatamyz, bizge eshbir ókimet iyesi ózin ózi ústap bermeydi».

Múhtardy biz osy uaqytqa deyin aqyn dep ghana bildik. Jeltoqsan oqighalaryn tekseru kezinde ol ózinen ózi qoghamdyq qayratker qyrynan kórindi. Ol shygharmashy adam, әkimshilik organdardy tekseru әdisin bile me, dep kýdiktengender, endi onyng iske berilgendigine, júmys әdisin iygergenine riza boldy. Ol shyn mәnisindegi sayasy qayratker boldy. Biz onyng sonyna batyl senimmen erdik.

Mine, osy әngimening basynda aitylghan Qazaq SSR Jogharghy Sovetining sessiyasy Múhtar Shahanovtyng habarlamasyn tyndar aldyndaghy jaghday osynday bolghan. Sessiya 14-qarashada ótti. Onda Múhtar kóptegen zansyzdyqtardyng basyn ashty. Naqtyly mysaldargha, oqighalargha, sotqa tartylghandardyn, kuәlardyng kórsetkenderine sýiene otyryp, kóptegen naqtyly faktiler keltirip, әkimshilik-óktemdik jýieni aiyptady. Mitingige shyqqandardy «últshyldar» dep aiyptaghan ókimet sheshimderining shyndyqqa jatpaytynyn, ol halyqqa japqan jala ekenin әshkereleli.

Alanda soqqygha jyghylghan jastardyng ishinen 768 adam medisinalyq kómek súrap kelgenin, onyng ishinde 204 adam hal ýstinde auruhanagha jatqyzylghanyn aita kelip, bayandamashy olardyng alghan jaralarynyng týrlerine deyin kórsetti. 1989 jylghy mamyr aiynyng 12-nshi júldyzynda Qazaqstannyng densaulyq saqtau ministrining orynbasary Ya.A.Klebanov jaralanghan qazaq jastary turaly tolyq anyqtama berdi. Onda mynalar kórsetilgen:

Terisi jyrtylyp, airylghan jaralylar –123,

Keudesinen soghylghandar –126

Qabyrghasy synghandar—19

Shabylyp kesilgen jaralylar----23

Basy jaralanyp, myiy tolqyghandar ---176

Jaghy synghandar ---25

Júmsaq eti úrylghandar ---88

Baltamen kesilgen jaralylar ---4

Oq tiyip jaralanghandar ---2

Búl qayghyly mәlimetter de Qazaqstannyng tonmoyyn basshylarynyng jastargha degen jýregin jibitpedi. .

Sessiyada Isaev, Ignatov, Anufriyev, Edilbaev shyghyp sóilep, Shahanov keltirgen faktilerding barlyghyn bekerge shygharugha tyrysty. Múnyng barlyghy últ arazdyghyn qozdyrushylyq dep qorytyndy jasap, Múhtardy aiyptady. Masqara bolghanda, Isaev pen Anufriyev (sekanyng ekinshi hatshysy) bastaghan toptyng úsynysyn zaldaghylar qoldap, sessiya birauyzdan dauys berdi N.Nazarbaev ýndemey otyryp qaldy. Sóitip, Jogharghy Sovette : «Komissiya eshnәrsening betin asha alghan joq, qayghy-qasiret kórdi degenninng bәri daqpyrt sóz bolyp shyqty» degen qorytyndygha keldi. Komissiya taratylsyn, búdan bylay barlyq tekseru sol sot-prokuror organdarynyng ózderine tapsyrylsyn degen sheshim qabyldady. Zansyz әreketter jónindegi kóptegen shaghymdardy sol zang búzushylardyng ózderine beru, orystyng maqalynda aitylghanday, kapustany kýzetudi eshkige tapyrghanmen birdey kýlki edi.

Búl baryp túrghan әdiletsizdiktin, óktemdik-әmirshildik jýieni jantalasa qorghaudyng әkesi boldy. Shyndyqty jaqtap suyrylyp shyqqan Múhtardan basqa bir de bir deputat bolghan joq. Qazaq respublikasynyng kýlli deputattary, respublikanyng barlyq basshylary, bylaysha aitqanda, qazaq elining «qaymaghy» týgel saltanat qúryp otyryp, osynday, jastargha qarsy, ony kinәlaghan sheshim qabyldau – býkil qazaq halqynyng ar-namysyn satyp jibergenmen birdey boldy.

Múhtardy qoldap, qazaq jastarynyn, býkil halyqtyng múnyn joqtay sóileytin sarapshylar sessiyagha kirgizilmey, janyndaghy ýide qamalyp otyrdy. Sessiyadan aqyn múhtar kórine jylap shyqty. Qatty yzalandy. Biraq, múqalmady. Qayta, jigerlene týsip, sessiyanyng sheshimderine qarama-qarsy, barlyq kómekshilerin, sarapshylardy qaytadan jinap, jan-jaqty tereng tekseruge jana tapsyrmalar berdi. «Qaytkende de shyndyq jenbey qoymaydy» dedi Múhtar.

Osy jaghdayda Múhtar Shahanov «Neformalinyy Jeloqsan birlestigin» qúryp, oghan qatysushy kóp jastardy jinap, búl oqighany tekserudi Respublikanyng qúqyqqorghau oryndaryna bermey, tәuelsiz tekseruler jýrgizuding kerektigin talap etken mitingiler úiymdastyrdy. Mәskeuge hat jazyp, jergilikti jerge tәuelsiz tekseru jiberudi súrady.

Sonday talap boyynsha 1990 jyldyng qantarynda SSRO Bas prokuraturasynan jeti adamnan túratyn prokurorlar brigadasy kelip, Qazaqstandaghy Jeltoqsan oqighalarynyng jaghdayyn tekserip, ózderining aqyrghy qorytyndysyn jasamaq boldy. Prokurorlar tobyn basqaryp kelgen SSRO Bas prokuraturasynyng prokurory Vladimir Grigorievich Gaev degen edi.

Shyn mәnisinde, búlar da tәuelsiz emes, óktemdik jýieni jaqtaushylar bolyp shyqty. Olar kelisimen Almatynyng qúqyqqorghau mekemelerinde bolyp, solarmen aqyldasyp, qújattardy solardan jinady. Sondyqtan da biz, komissiya mýsheleri men sarapshylar toby kelgen prokurorlardyng múnday «tәuelsiz» tekserisine qarsy ekenimizdi bildirdik. Bizben kenesip (osy kýngi termin boyynsha «konsulitasiya») ótkizudi talap ettik.

Ortalyq partiya komiytetining otyrys zalynda Mәskeuden kelgen prokurorlar tobymen kezdesu ótti. Olardyng qúramynda Shelәbi, Zaporojie, Sverdlov, Volgograd, taghy basqa oblystardyng prokurorlary bar eken. V.G.Gaev solardyng әrqaysysymen zalda otyrghandardy tanystyrdy. Olardy Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetining memlekettik qúqyq bólimi mengerushisining orynbasary Qayyrbek Sýleymenov qoshamettep ertip keldi. Jinalysty basqaryp, pikir aitushylargha sóz berip otyrdy.

Jeltoqsan oqighasyn tekseruge qatysyp jýrgen sarapshylardyng birqatary sóilep, Mәskeuden kelgen zangerlerge ózderining senbeytinin aitty. Olardyng qúramy internasionaldy emes dedi, olar bir ghana últtan túratyndar. Tartys-әngimede sóileushilerding ishinde S.M.Kirov atyndaghy Qaz.MU-dyng oqytushysy zanger Saghymbay Jaqsymbetov, zanger Kәrim Anpov, «Qazaqfilim» kinostudiyasynyng rejissery Qaldybay Ábenov, osy kitaptyng avtory, Úly Otan soghysynyng ardageri Oljabay Temirhanov, taghy basqalar boldy. Kezdesuge barlyghy eludey adam qatysty.

Sóileushilerding barlyghy Jeltoqsan oqighasyndaghy qantógisten keyin Mәskeuge, odan kelgen «tekserushilerge» jalpy senbeytindikterin aitty. MVD-nyng polkovniygi Oljabay Temirhanov oryssha sóilep, bylay dedi : «Vladimir Grigorievich, Vy ocheni vysoko osenivaete Kolbina, glavnogo vinovnika krovoprolitiya. Áto ne mojet ne otrazitisya v rezulitatah vashey proverki. Poetomu Ya lichno dai Vam otvod. Vy ne mojete obektivno oseniti obstanovku y ne mojete rabotati v proverke i, tem bolee, vozglavlyati komissii».

Otyrghandar Oljabaydyng sózin qoldap, shulanqyrap ketti. Qayyrbek jinalysty tәrtipke shaqyrdy. Taghy kim ne aitady dep, sózge shaqyrdy. Onyng qazaq jastaryn jaqtaytyny sezilip-aq túrdy.

Resmy tәrtip boyynsha múnday kezdesude prokuror júrttyng narazylyghyn tyndap jatugha mindetti emes siaqty. Júrttyng pikirin tyndap alghannan keyin ol ne isteytinin ózi bilip jýre beruge bolady ghoy. Búl saylau jinalysy emes qoy…Biraq, Q.Sýleymenov prokurorlargha qarsy sózderdi kóbirek estigisi kelgendey, jinalysty jinaqtaudy oilamady. Mәskeuden kelgenderding kónil kýii tómendep, alghashqy kóterinki kelgen kónilderi su sepkendey basyldy.

Osy atmosferany paydalanyp, Qayyrbek Sýleymenov batyldau kiristi. Inisiativany ol óz qolyna aldy. Ol prokurorlardy otyrghyzyp qoyyp: «Búl prokurorlar tobyna senbeymiz, olardy qabyldamaymyz» degendering qol kóterinder,» dep, mәseleni dauysqa saldy.Búl úsynysty jaqtap zaldaghylar týgel qol kórerdi. Súitip, Qayyrbek Sýleymenov SSRO Bas prokuraturasynan kelgenderge qarsy qol kótertkizip, olardy masqaralyq jaghdaygha qoyyp, erlik jasady deuge bolady. Búdan búryn biz Sekanyng apparatynan múnday tilektestikti, batyldyqty kýtpegen de, kórmegen de edik.

Sýitip, Mәskeuden kelgen 7 prokuror Almatynyng eng jaqsy qonaqýiinde 1990 jyldyng 15-nshi aqpanyna deyin jatyp, qazaq jastaryna taghy da qosymsha kinә taghu ýshin kerekti materialdar jinap alyp, SSRO Bas prokurory Suharevtyng atyna bayandauyn dayyndap, Mәskeuge tayyp túrghan-dy.

Mәskeu prokurorlary osy joly búrynghyday auyzynan jalyn shyghyp túrghan joq, pәrmensizdik kórsetti. Olar ózderining kýni ótip bara jatqanyn, óktemdik jýiening kóri qazuly túrghanyn Qazaqstandaghy jaghdaydan aiqyn kórdi.

Mәskeuden kelgen prokurorlardyng qatysuymen ótken osy jinalystan keyin Jeltoqsan oqighalaryn tekserushi Komissiyanyng atynan SSRO Jogharghy Sovetining deputaty M.Shahanov Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetining birinshi hatshysy N.Á.Nazarbaev pen SSRO Bas prokurory Suharevtyng atyna hat jazyp, onda Mәskeuden kelgen prokurorlar tobynyng júmysy qanaghattanghysyz bolghanyn, tek ghana qazaq jastaryn kinәlәp, birjaqtylyqqa salynghanyn habarlap, olar túsynan jogharygha týsirilgen «Qorytyndy qújattardy» dúrys dep sanamaudy, olardy eske de almaudy súraghan.

Sol hatqa qosymsha mәskeulik prokurorlar teksermey, mәn bermey ketken keybir qylmystyq faktiler jóninde de aitylghan:

Tekseru materialdarynyng ishine qosylghan alanda qasiret shekkenderden týsken 90 adamnyng aryzyn prokurordar qaraghan joq. Kókshetau oblysynyng Volodar audanyna Almatydan aparylghan bir qyzdyng óligi jóninde habardy tekseruden prokurorlar bas tartty.

Qaskelen, Qapshaghay jәne Medeu manyna shygharylghan ólikter jóninde 1987 jyly 26 mamyrda gazette jazylghan habardy prokurorlar oqyp shyghyp, sol qalpymen tekserusiz qaltyrdy.

«Qazaqfilimnin» operatory A.G.Milukov 17-18 jeltoqsan kýnderi KGB qyzymetkerimen birge jýrip alanda týsirgen 1000 metrlik kasetadaghy lentany kórip, mәskeulik zangerler eshqanday pikir aitpady.

SSRO Jogharghy Sovetining jәne Qazaq SSR Jogharghy Sovetining attaryna jazghan Rysqúlbekovtyng Saviskiyding ólimine eshqanday qatysy joq ekeni jóninde, ózining kinәli emes ekeni turaly aryzyn Qazaqstan ókimeti men Mәskeu prokurorlary qaramay tastady. Saviskiyge kompensasiya belgilep, ony Rysqúlbekovtyng otbasyna tóletkizetin sheshim qabyldady.

Spataevtyng ólimine kim kinәli ekenining betin ashpady.

1990 jyly 11-qantarda Almatydaghy Maqta-mata kombinatynyng mәdeniyet sarayynda Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy N.Á.Nazarbaevtyng astana intelliygensiyasymen kezdesuinde tramvay parkining bir júmysjysy minbege shyghyp, mynany habarlady: "Bir jas jigit soldattardan qashyp, tramvaydyn astyna kelip tyghyldy. Quyp jetken soldattar ony ólgenshe úrdy. Ólgennen keyin denesin mashinagha salyp alyp ketti». Mәskeu zangerleri búl habargha da kónil bólmedi. Olar jalpy adam ólimi jóninde signaldargha bey-jey qarady.

h h h

Jeltoqsan qasiretin óz atymen atap, qazaq halqyna jabylghan «últshyl» degen jalany alyp tastau ýshin kýreske Qazaqstannyng aqyn, jazushylary ózderining barlyq intellektualdyq kýsh jigerin júmsady. Jazushylar Odaghy janynda Qúqyq komissiyasy qúrylyp, Shahanov basqarghan komissiyagha kómektesuge atsalysty. Múnda jeltoqsan oqighasyn tekseru jóninde Qoghamdyq komissiya da qúryldy. Olardyng qúramynda Safuan Shaymerdenov, Túrsyn Júrtbaev, Múrat Áuezov, Qasym Qaysenov, Túrsynhan Ábdrahmanova, Múhtar Maghauiyn, Kommunar Tabeev, Beybit Qoyshybaev, Smaghúl Elubaev, Rahmanqúl BerdIbaev, Ábish Kekilbaev, Rýstem Janghojiyn, Sәbetqazy Aqataevtar boldy. Olar ózderining barlyq shygharmashylyq qabiletterin halqymyzdyng joghary adamgershilik qasiyetterine kir keltirmeu ýshin kýresterge arnady.

Osy kezde Múhtargha jana kýsh bitkendey, qayrattanyp, jәinәp sala berdi. Onyng tóniregine jәbir kórgender, zangerler, jurnalister, oqymystylar, barlyq adal niyetti azamattar jinaldy. Jeltoqsan oqighalarynyng kóp jaqtaryn anyqtaugha baghaly úles qosqan Túnghyshpay Burabaev, Nikolay Akuev, Niyneli Fokina, Jemis Túrmaghanbetova, Saghymbay Jaqsymbetov, Oljabay Temirhanov, Múqash Omarov, Sabyr Qasimov, Qarshyghabek Tólegenov, siaqty adal niyetti azamattardyng atyn Jeltoqsanda jәbir kórgender esh uaqytta úmytpaydy.

Múhtar Shahanov bastaghan komissiya eshqanday karsy kýshterge qaramastan, tekseru júmysyn aqyryna jetkizip, Qazaq SSR Jogharghy Sovetine komissiyanyng tújyrymdarynyng dúrystyghyn moyyndatty. Eski kertartpa әkimshilikting , onyng jekelegen basshy ókilderining qarsylyqtaryna qaramastan, Múhtar Shahanovtyng jan-jaqty dәleldeuining nәtiyjesinde, Jogharghy Sovet qazaq halqynyng moynynan «qazaq últshyldyghy» degen jalany alyp tastau jóninde qauly qabyldady.

Sol bir qyiyn-qystau kýnderde Jeltoqsan qúrbandaryna birden-bir jany ashyr bop, olardyng jendetterining zúlymdyqtaryn ashu ýshin alaulaghan jýregi alyp úshyp, dýley kýshting qara týnek qúpia búryshtaryna qoryqpay kiymelep kirgen Múhtar Shahanovtyng erekshe rolin aitpasam, búl hikayat tolyq bolmas edi. Basyna úreyli qauyp tóndirgen, belgisiz beynet әkeletin, ony moynyna alugha eshkim kelisim bermeytin, shym-shytyryq qyiyn joldy Múhtar ýlken optimizmmen jýrip ótip, jenip shyqty. Múhtardyng әreketi sanamyzgha sinip qalghan eski mәtelge qarama-qarsy,«jalghyz adam da jauynger bola alatynyn» dәleldedi.

Jeltoqsan kýnderinde jәbirlenushiler qazir sayasy qughyn kórgender bolyp sanalady. Biraq, olargha qúqyqtyq jaghynan tolyq bagha berilmey keledi. 1992 jyly qantardyng 18 – inde Konstitusiyalyq sot Jeltoqsan oqighalaryna baylanysty 10 tomdyq material qarap, jýzden asa jauapkerlerdi, qarsylastardy, kuәlardy jinap, mәseleni ýsh ret qarasa da, naqty týiinge kele almady. Sot mýshelerining ózderi búl mәseleni aqyryna deyin jetkizuge mýddeli emes edi. Osy sottyng mýsheleri Malinovskiy men Udarsev jeltoqsan kýnderi «últshyldardyn» betin ashugha atsalysqan,olardy sottaugha nemese oqu ornynan shygharugha material jinaghandardyng ishinde bolatyn. Al sot tóraghasynyng orynbasary I.IY.Rogov : «Istermen 10 kýn búryn tanysuym kerek edi, maghan 8 kýn búryn ghana berdi» dep, sottyng júmysyn keyingige qaldyrghysy kelip, syltauratty. Sot otyrysyna qatysushy kópshilik sot mýshelerining tabandatqan ýsheuine senimsizdik bildirdi.

Osy sotta belgili ghalym Aqseleu Seydimbekov pen deputat Jasaral Quanyshaliyev sóilep, Jeltoqsan oqighasynyng týpki tamyry kolonialdyq-imperialyq sayasatta jatqanyn aityp, onyng soyylyn soghushylardy әshkerelep, aqiqatqa jetuding qajettigine toqtaldy. Biraq, sot ondaygha qadam baspady.

Ýlken sottyng «tyshqan tughan tau» siaqty bop, ayaqsyz qaluynyng ishki syry sot mýshelerining keybirining ózderining qoldary qan bolghanson, «tynysh jatqan jylannyng qúiryghyn» basqysy kelmegeninde edi. Respublika basshylary da sol kezdegi ózderining bisharalyghyn sóz qyludy únatyp týrghan joq-ty. Osynyng bәrin eske alyp, Konstitusiyalyq sot ózinen ózi kishireyip,әkimshilik aldynda bas iyip, aqyry joq bolyp ketti.

Ýmit kýtken Konstitusiyalyq sottyng nәtiyjesiz ayaqtaluy qarapayym halyqty, әsirese Jeltoqsan kezinde jәbirlengenderdi qatty tolghandyrdy. Jogharghy ókimetting ózi osy mәseleni egjey-tegjeyli qaraugha mýddeli emes ekeni aiqyn kórindi. Jeltoqsandaghy qasiretterding betin ashudyng ornyna, qayta, ol jóninde aitudy toqtatu kerek degen maqalalar ókimet oryndarynda úiymdastyryla bastady.

Respublika Jogharghy Sovetindegi zangerlerding biri Saghyndyq Jýrsinbaev degen bireu 1994 jyly jeltoqsan aiynda maqala jazyp, «Jeltoqsan» mәselesin qaraudy qoya túryp, endigi bizding mindetimiz - «eski jaranyng auyzyn ashpau» dep, baspasóz betinde kesip aitty. «Búl әreket últaralyq qatynastardy búzady» dedi ol, bayaghy kolbindik qaghidany qaytalap.

Ol ol ma, Jýrsinbaev myrza: «Qúqyqqorghau organdarynyng sol kezde kýsh qoldanbay-ak (?) jýrgizgen sharalary alangha shyqqandardy auyr jaghdaydan saqtap qalghanyn (?) moyyndauymyz kerek» dep aurudyng sózin aityp, sandyraqtaydy.

Qarapayym halyqqa jat osy siaqty sheneunik myrzalar «Jeltoqsannyn» qasiretin qúqyqqorghau oryndarynyng rahymshylyghy dep kórsetip, oqighanyng izi suymay jatyp, qazirding ózinde tarihty búrmalauda. Keybireuler: Jeltoqsan jóninde kóp aityldy ghoy, maqalalar jazyldy, kitaptar shyqty, endi jeter desedi. Búlay aitushylar sol kezderde qoldary qangha boyalghandardyng attaryn úmyttyryp, ózderining de únamsyz qylyqtaryn jaba týskisi keletinder, nemese, shynynda da «adal adasyp» jýrgen anqaular deuge bolady.

Keybireuler úly iske joldan qosylyp, «Jeltoqsan» qasiretine úshyraghandardy men de sol kezde qorghap edim dep jýrgen kórinedi. Otstavkadaghy búrynghy KGB-nyng polkovniygi Tәnirbergen Bekimov sol komiytetting jergilikti últshyldarmen kýresu jónindegi bólimining bastyghy bolyp túryp, kóp jyldyq mýltiksiz enbegi ýshin alty ret medali alghan. Ol Jeltoqsan kýnderi jastargha jany ashyp, olardy jazagha tartu jónindegi KGB basshylarynyng núsqauyn oryndamay, ylghy bóget jasap otyryp edim deydi. Jastargha jany ashyghanyna senuge bolady. Al Komiytettin núsqaularyn oryndamay otyrsa, oghan kóp medalidy ne ýshin bergen ?! 1986 jyldyng qauypty kýnderinde sonday «erlik» kórsetip jýrse, 1989 jyly osy oqighalardy eshkimnen qymsynbay, Múhtar Shahanov ashyq tekserip jatqanda Tәnirbergenning komissiyagha tym bolmasa bir kórinbeui qalay degen de súraq tuady. Onyng qolynda jastar turaly derekti materialdar bolsa, olardy sol kezde nege әkelip kórsetpegen ?! Jastardy sotqa beruge sol kezde «qarsy» bolghan adamnyng endi óz pikirin ashyq aitugha 1989 jyly tolyq jaghday tughan kezde ýndemey tartynyp qalghany týsiniksiz-aq.

Yras, jastardy soqqygha jyqqany ýshin milisiya, KGB qyzymetkerleri, soldattar, ofiyserler bizding zang boyynsha qylmys jasaghan bolyp eseptelmeydi. Sebebi olar ustav boyynsha ózinen joghary komandirlerding búiryghyn oryndady. Sol qandy soghysty jýrgizip otyrghan podpolkovnik Yu.A.Sekerin polkovnik shenin aldy. Kóptegen soldattar men ofiyserler Ishki ister ministrligining maqtau qaghazdaryn, medalidar aldy. Almaty qalalyq atqaru komiyteti 28 jasaqshygha «Qoghamdyq tәrtipti qorghaudyng ýzdigi» medalin berdi.

Qylmysty búiryqty oryndaugha sol kezde mәjbýr bolghan keybir jasaqshylar aramdyqpen alghan nagradalarynyng betine týkirip, olardy ókimetke qaytyp berdi. Mitingige qatysushylardy quugha qatysqan Ylaytegin Talaybekov bylay dep jazdy: «Mening oiymsha, qalagha әsker kirgizgenderdi jauapqa tartu kerek…Mening «erligim» jәne belsendi qyimyl jasaghanym ýshin maghan Qazaq SSR Jogharghy Sovetining gramotasyn berdi. Ol qangha boyalghan kirli nagradany ózderine qaytyp tapsyrdym».

Tipti NATO blogindegi Bundesverding ustavynda: «eger berilgen búiryq qylmysqa әkep soghatyn bolsa, ony oryndaugha bolmaydy» dep jazylghan. Al bizding soldattardyng ózbetimen, óz basymen oilap, sheshim qabyldaugha pravosy joq.

Osynday bir jaghdaygha baylanysty sheteldik bir qalanyng meri qalay otstavkagha ketkenin aitayyn. Ol polisiyanyng qarsy boluyna qaramastan, bas kótergen júmysshylargha qarsy kózden jas aghyzatyn gazdy qoldanugha búiryq beredi. Sonyng saldarynan keyin bir júmysshy mýgedek soqyr bop qalady. Múny estigen mer oilanyp- tolghanyp, eshkim ony ornynan qumasa da, óz erkimen otstavkagha ketken. Al bizdegi jýzdegen adamdargha qasiret әkelgen memleket basshylary ar-úiaty jegidey jep,ózbetterimen otstavkagha ketpes pe eken ?!

… Sol bir zúlmat kýnderi jastar el aghasynyng aqylyna, danalyq, uәzipaly atalyq lebizine zar boldy. Eger qashanda halqy ýshin bәiik bolghan ghúlama sóz zergeri Ghabit Mýsirepov bolsa, ol bylay demes pe edi dep, nalyghanymyz da boldy : «Mal balasyn bauyrynda ósiredi, aghash bitken túqymyn yghyna qaray tógedi. Adam balasy anasynyng qúshaghynda, qoghamnyng shylauynda ósedi. Agha buynnyng jauaptylyghy da osynda. ..Jastardy erte qartaytpauymyz kerek. Balghyn shaqtyng óz súlulyghy, óz qyzuy, úshqyrlyghy bar. Buyny qatqan, qyzuy basylghan agha buyn ayaghyn qyia basqan jasty dýreley bastamauy tiyis. Jas darynnyng jalynyn túnshyqtyru qylmys. Jalyndy jas, daryndy jas kók shybyqty kórmey óssin».

«Jeltoqsan» jónindegi býgingi әngime osydan 18 jyl búrynghy, sol kezdegi әkimderge ghaybat shekkendik emes, demokratiya dәuirindegi osy kýngi әkimder ýshin de sabaq boluy tiyis dep oilaymyn. Biz qazir tizginimizdi óz qolymyzgha aldyq degen jaghdaydyng ózinde de, tolyq demokratiya, bostandyq alyp, ayaghymyzdy nyq basyp túrmyz dep aita almaymyz. Eldi shyn mәnisinde halyqtyng ózi basqaruy kýnnen kýnge әlsirep, demokratiya qyl kópirding ýstinde túr deuge bolady. Bir-eki mysal keltireyin. Halyq ózi saylaghan deputatyn, ýmitin aqtamaghan jaghdayda, qazir ózi qaytyp shaqyra almaydy. Sovet ókimeti kezinde deputatty halyq qaytyp shaqyryp ala alatyn edi. Búl ereje deputatty ýnemi halyq ýshin ghana enbek etuge iytermelep otyrdy. Býgingi deputat parlamenttegi oryndy aqshagha satyp aldy da, ózining qaydan shyqqanyn úmytyp, halyqtyng kóniline emes, kóbinese joghary lauazymdy әkimderding qabaghyna qaraytyn boldy.

Parlamenttik zang shygharu prosesinde әrbir deputattyng әreketin halyq ózining kózaldynda ústauy kerek. Olardyng ong qadamyn, halyq mýddesi ýshin jasaghan úsynystaryn búhara júrt әrqashan bilip, baghalap otyrghany dúrys. Demokratiyanyng bir kórinisi osy.

Qazaq halqynyng ótkendegi zialylarynyng biri Álihan Bókeyhan «Qazaq» gazetinde jazghan «Ashyq hatynda» bylay degen: «Deputat saylaghanda júrt tilegin anyqqa shygharyp aityp, osy tilekti júmysty atqarsang dep jiberedi. Júrt tileginen shygha aua jayylatyn kisini júrt deputat saylamaydy. Pikiri júrt tilegine qosylmaghan adam, ol júrttyng deputaty bola almaydy. Búny Europa sayasat salty nakaz deydi».

Búl sózderdi Álihan Bókeyhan aitqaly ne zaman. Kenes ókimeti kezinde onyng aitqanyna qúlaq aspady delik. Al qazir?… Onyng әrbir sózi qazaq ýshin talas tudyrmaytyn bedel bolyp túrghanda, búl qaghidany nege oryndamaymyz degen oy tuady.

h h h

1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisine úqsas qozghalys 2002 jylghy 19-qantarda Qazaqstannyng demokratiyalyq qoghamdastyqtarynyng respublikalyq jinalysy týrinde boldy. Ony halyq Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy (QDT) dep atady. Jeltoqsandaghy jastar ókimetten rúqsatsyz kóshede jinalghandyqtan qantógiske úshyrady. Al QDT jinalysy ghimaratta (sirkte) ótkendikten polisiyanyng dýresinen aman qaldy. Eger sol jinalghan 900-den astam adamdar bәri kóshege shyghyp, óz tilekterin aita bastasa, ókimet olardy da, sóz joq, dubinkanyng astyna alghan bolar edi. ( Onday «tәjiriybe» reformanyng alghashqy jyldarynda Almatyda jii bolghany bәrimizge belgili).

Qazirgi ókimet Jeltoqsandaghy jastardyng talaptaryn dúrys dep sanaydy, al QDT-nyng dәl sonday derlik demokratiyalyq talaptaryn qúptamay, onyng liyderlerin qapasqa aldy. Múnyng sebebi: sayyp kelgende, ókimetke búrynghy kezde de, qazirde de, demokratiya (halyq biyligi) kerek emes – onyng bәri jәy sóz - ózdderining tynyshtyghy, eshkimmen bólispeytin diktaturalyq ókimet kerek.

Jeltoqsan qýnderinde qazaq jastary óz aldyna maqsat etip armandaghan demokratiya, jarilylyq, bostandyq, әr últtyng ózin ózi basqaruy egemendi elimizde iske asa bastady. Jeltoqsannyng 17- si kýnin qazaq tarihyndaghy túnghysh preziydent Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev ózining jarlyghymen «Demokratiyadyq janaru kýni» dep jarialady. Búl kýn bizding býgingi evolusiyalyq damuymyzdyng revolusiyalyq bastamasy boldy. Úshqyr jastardyng ystyq jýreginen shyqqan lapyldaghan namys oty mәngi óshpey, ghasyrlar boyy sәulesin shәship túrmaq.

1992 jyly 5 – qyrkýiekte Almaty oblysy Jambyl audanynyng jerinde «Jeltoqsan – ar-namysym, qasiretim, maqtanyshym» degen úranmen ýlken saltanatty jyiyn ótti. Jiyngha oqighanyng mәni men mazmúnyn dәl bildiretin jogharydaghyday at bergen de Múhtar Shahanov bolatyn. Sol saltanatta Qyrghyzstannyng preziylenti Asqar Aqaev qatysyp, bylay dedi: «Qazaqtyng nany býkil Odaqtyng jartysyn tamaqtandyryp keledi, Búharda púlyng bolsa kóniling toq degendey, tәuelsiz qazaq eli barda bәrimiz de quanyshtymyz. Qazaqstan attyng qasqasynday anyq belgili dýniyejýzilik memeleket boldy».

Osy ýlken saltanatta Qazaqstan preziydenti N.Nazarbaev sóilep, janymyz aralas, qoyymyz qoralas, tuysqan qyrghyz halqynyng kórkeye berui ýshin osy Jeltoqsannyng danqty kýnderi ózimning ýlken tilektestigimdi bildiremin dedi. Búl ýlken jyiyn Alatau bauyryndaghy keng alqapta toy-dumangha úlasyp, әn men kýiding kónildi keshi bolyp ótti.

h h h

Almatyda Ghylym akademiyasynyng ýlken zalynda 1996 jyly 8-qarasha kýni ótken Ghylymiy-praktiklyq konferensiya Jeltoqsan oqighasynyng týpki sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq sebepterin taldaugha ýlken ýles qosty. Osy oqigha kezinde óktemdik jýiening qanday masqaralyq roli atqarghanyn ashyp kórsetip, kimning kim ekenin betke aityp, solardy tekseru jóninde arnauly komissiyany basqarghan Múhtar Shahanovtyng konferensiyada jasaghan bayandamasy otyrghandardy dýr silkindirdi. Sol siaqty, Qazaqstannyng memlekettik hatshysy Ábish Kekilbaevtyn, akademik Jabayhan Abdilidinning bayandamalary oqighanyng tarihy mәnin asha týsti.

Qazirgi kezendegi kónilge demeu bolatyn ýlken jetistigimiz – ol qazaq halqynyng egemendi el bolyp, órkeniyetti memleketter qataryny qosylyp, olardyng bizdi dýniyejýzilik tәuelsiz memleket esebinde moyyndaghany. Múnday tarihy jaghdaydyng jasaluyna әrtýrli obektivtik sebepter boldy. Búl jerde ol sebepterdi terendete aitudy maqsat etip otyrghan joqpyn. Tek qúbylystyng betinde, qarapayym adamnyng kózine kórinip túrghanyna ghana toqtalmaqpyn. Qazirgi dýnie jýzindegi eng quatty memleketting ydyrauynyng obektivtik zandylyghy Gorbachevtyng eldi basqara almay, darynsyzdyq kórsetip, «demokratiya», «pluralizm», «oy bostandyghy» jónindegi úrandargha ghana salynyp, basqaru bojysyn betimen jibergeni siaqty tarihy kezdeysoq qúbylys týrinde kórindi. Orystyng bir maqalynda aitylatynday, búl «baqytsyzdyq» bolmasa baqyt ta kelmes edi. Aldymen Resey, Ukraina jәne Belorussiya Belovejdegi sheshimderi boyynsha Odaqtan shyghyp, ózderining jeke memleket bolatyndaryn jarialady. Ile-shala basqa últ respublikalary da osy tәuelsizdik jolyna quana-quana týsti.

Osy tarihy betbúrys kezinde subektivtik faktordyng mәni orasan zor boldy. Bizding elimizde Núrsúltan Nazarbaev siaqty dýniyejýzilik ózgeristing baghytyn boljap, tez qyimyldaghysh sayasy qayratker tabylyp, óz elin dýrlikpeuge, saspaugha, birlikke shaqyryp, shashyratpay jinap ala bastady. Bayaghyday «Ortalyqqa» qarap, endi qanday núsqau bolar eken dep, kókten birdene kýtip, auyzdy ashyp otyratyn zamannyng ketkenin ol basqalardan búryn týsindi. Qazaq elining birinshi preziydenti halyqtyng әleumettik túrmys jaghdayyn kóteruding 2030 jylgha deyingi strategiyalyq baghytyn jasap, ósu kezenderin belgiledi. Búl ýlken tarihy qújat barlyghymyzdy da keleshekten qatty ýmittendiredi.

h h h

Almatydaghy Jeltoqsan kýnderindegi qantógisting basty úiymdastyrushysy SOQP-nyng Bas sekretary M.S.Gorbachev bolghany barlyq júrtqa mәlim. Sonyng núsqauy boyynsha Almatygha Solomensev kelip, generaldar jiberilip, әskery bólimder, qaru-jaraqtar engizildi. Gorbachev qazaq halqy ýshin eng heksúryn adam bolsa da, nege ekeni belgisiz, Qazaqstan basshydary ony syi-qúrmetpen qarsy alyp jatady. Bizding elitalyq biyligimiz shet elding bireuin syilaugha kelgende halyqtyng oiy men pikirin de eske alulary kerek shyghar dep oilaymyn. Qazaq halqy jek kórgen adamdy basshymyz jaqsy kórip jatuy qalay ?!

Osy kýnde «Jeltoqsannyn» jendetterin han kóterip jatqan kórinedi. Qazaq jastaryn qan qaqsatqan respublikanyng sol kezdegi Bas prokurory Ghalym Elemesovty resmy organdar madaqtauda. Al onyng zang salasyndaghy qyzymetining eng jogharghy shyny 1986 jylghy Jeltoqsan oqighalary kezinde jasaghan zansyzdyqtarymen sypattalady.

Gh.Elemesov erterekte qaytys boldy. Symbatty qazaq jigiti edi. Tanys boldym. Biraq, sayasattyng qúly boldy. Zandylyqty qorghay almady, óz pozisiyasy bolmady. Gh.Elemesovty madaqtap sóz sóilep, maqala jazyp, onyng jetpis bes jasqa toluyna baylanysty «saltanatty» jinalysyna qatysushy Respublika Bas prokuraturasynyng sekretariatynyng bastyghy S.Temirbolatov, Astana prokurory A.Konstantinov, temirjol prokurory S.Abenov degender – múrnynan arghyny kórmeytin, keshe ghana bolghan qazaqtyng qasiretin úmytyp ketken, «Jeltoqsan» tarihynan habary joq keudesi soqyrlar bolyp shyqty. Sonda búlar qanday zangerler?! Olar is jýzinde Jeltoqsan jendetterining advokattary bolyp otyr.

1986 – 1989 jyldary totalitarlyq jýiening jalyny aspangha shyghyp túrghanda Qazaq SSR Syrtqy ister ministri M.Esenaliyev Ortalyq partiya komiytetining Kolbin basqarghan plenumynda sóz sóilep, Qazaqstanda «37 jyl qaytalanyp jatqanyn» mәlimdep, ókimet basyndaghylardy qatang syngha aldy. Qazaqstan ortalyq komsomol komiytetining birinshi hatshysy S.Abdrahmanov sol jeltoqsan kýnderi tura alannyng ýstinde jastargha kúrek júmsap jatqan soldattardy qoldarynan ústap toqtatty. Joghary lauazymdarynan airylu qaupy tuyp túrsa da,- olar keyin sol ýshin oryndarynan alyndy - óz taghdyrynan góri jastardyng taghdyryn qorghaudy birinshi qatargha qoyghan.

Múnday azamattyq erlik kórsetuden Gh.Elemesovtyng alys bolghany bylay túrsyn, qayta, kerisinshe, jastardy jazyqsyz jazalaudyng basty rolin atqaryp, shyn zangerlik jәne azamattyq pozisiyasy joq, tek ózining mansabyn saqtaugha ghana tyrysqan bireu bolyp shyqty. Respublikadaghy zandylyqty qorghau organdarynyng basynda Gh.Elemesov túrghan kezde býkil qazaq halqynyng últtyq namysy ayaqqa basyldy. Ghalymnyng kýnәsin Qúday ózi ghana keshirip, orny Jannatta bolsyn.

h h h

Hronologiya

Jeltoqsan oqighalaryn tekseru jóninde mening óz qolymnan jazyp, birneshe adamdargha qol qoyghyzyp, әrtýrli jogharghy oryndargha jibergen hattar men jedelhattarymnyng hronologiyasy:

1989 jyl, 30 mamyr. Mәskeu, Kremli. Halyq deputattarynyng atyna jedelhat.

«Moskva, Dvores sezdov. Narodnym deputatam iz Qazahstana Suleymenovu y Safonovu. Peredayte sezdu, krovavye sobytiya 86 goda v Almate sprovosirovannye pravoohraniytelinymy organamy klevetnichesky oseneny kak nasionalizm qazahskogo naroda. Protiv mnogotysyachnoy mirnoy demonstrasiy v zashitu nasionalinoy chesty s lozungamy s leninskoy konsepsiey o samoopredeleniy nasiiy portretamy Lenina byly priymeneny vdrug vodomety, dubinki, zatem pustily v hod armii. Nagotove bliz ploshady stoyaly tanki, bronetransportery. Soldaty bily studentov sapernymy lopatami, pinaly devushek v jivot. Ostatsya do sih por neizvestnym kolichestvo jertv, soslannyh, bezvesty propavshiyh. Prosim sezd razobratisya, rassmotreti otvetstvennosti doljnostnyh lis za neslyhannye prestupleniya»

1989 j. 12 mausym. Biz 15 adam hat jazyp, ony SSRO Halyq deputattary Mendibaevtyn, Nazarbaevtyn, Safonovtyn, Sýleymenovtyn, Shahanovtyng attaryna Mәskeuge jiberdik. Hat orys tilinde jazylghan:

«Uvajaemye narodnye deputaty, o krovavyh dekabriskih sobytiyah v Almate vystupil na sezde Múhtar Shahanov. My odobryaem ego postanovku voprosa. No ego predlojenie o sozdaniy komissiy dlya proverky faktov zlodeyaniy protiv kazahskoy molodejy ostaetsya bez doljnogo vnimaniya.Takaya neposledovatelinosti narodnyh deputatov iz Qazahmstana y Verhovnogo Soveta SSSR nam, qazahstansam neponyatna. Neujely sudiba okolo dvuh tysyach arestovannyh, bez vesty propavshiyh, ubityh dlya vas bezrazlichna ?! Sotny materey oplakivait svoih detey, stavshih jertvoy sapernyh lopat, dubinok, slujebnyh sobak. My prosim vas vnesty predlojenie o sozdaniy komissiy Verhovnogo Soveta SSSR dlya rasledovaniya krovavyh sobytiy y vyyavleniya prestupnikov»

1989 j. 24 shilde. Almatydan 62 adamgha qol qoyghyzyp Mәskeuge hat jiberdim.

«Pervomu sezdu Narodnyh deputatov SSSR.

…Tysyachy qazahstanskih studentov, rabochiyh, vyshedshih na ploshadi vozle SK partiy s portretamy Lenina y plakatami, byly vstrechany milisiey struyamy ledyanoy vody v dekabriskuy stuju. Dlya podavleniya mirnyh demonstrantov byly vyzvany tanki, bronetransportery iz Sverdlovska, Novosibirska y drugih gorodov. Kto daval komandy poyty na takoy pozornyy shag? Kto mobilizoval milisii y soldat toliko iz chisla nekazahskoy nasionalinosty dlya razgona demonstrantov? Kakie osnovaniya dlya arestov, jestokih prigovorov suda? I, nakones, kto avtor obviyneniya qazahskogo naroda v «mahrovom nasionalizme»? y mnogoe drugoe do sih por neizvestny. Vse eto joljno byti provereno. Vinovniky nakazany. …My trebuem otzyva iz Verhovnogo Soveta narodnogo deputata Semenihina za dezinformasii sessiy y klevetu na Shahanova» (Adres dlya otveta: Almaty, Orbita-2, Sadykov M.N.)

1989 j. 22 qarasha. SSRO Halyq deputattarynyng Mejregionalidyq tobynyng jetekshisi, zang ghylymdarynyng doktory A.A.Sobchaktyng atyna hat jiberdim. Onda Qazaq SSR Jogharghy Sovetining 1989 jylghy 14 qarashadaghy «Jeltoqsan – últshyldyqtyng kórinisi» degen qaulysynyng týbirinen qate jәne ziandy ekeni aitylyp, sony búzugha kómektesu súralghan. Oryssha teksti úzaq bolghandyqtan kitapta keltirmey otyrmyn.

5. 1990 j. 13 nauryz. Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetining atyna hat jazdym. Hatta Jeltoqsan kýnderi 31 studentting óltirilgeni turaly aitylghan. Orys tilinde jazylghan hattan ýzindi:

«V Verhovnom Sovete Kaz.SSR do sih por lejit bez dviyjeniya informasiya mayora milisiy pokoynogo V.V.Nikulenko v kotoroy on pisal o tom, chto v dny dekabriskogo poboisha byl ubit 31 student. Chto svedenie ob etom hranitsya v seyfe generala Halmanskogo.

S etim pisimom Nikulenko oznakomilasi Zam.pred.Prezidiuma Verhovnogo Soveta V.Sidorova. Ona polojila pisimo pod sukno. Nado proveriti. (M.N.Sadykov.Adres.)

h h h

Almatydan Mәskeuge jiberilgen mening hattarym óz rolin atqaryp, ol hattargha Halyq deputattarynyng 1–sezinde, 6-mausym kýni jәne 19 - shilde kýni sóilegen deputat Múhtar Shahanov, 12 mausymda sóilegen deputat Oljas Sýleymenov siltemeler jasady. Ol hattar Jeltoqsan oqighalaryn tekseru jóninde arnauly komissiyanyng qúryluyna negizderding biri boldy. Qazaq halqynyng ar-namysyn qorghau ýshin atsalysqan Qazaqstan azamattaryn tarih әrqashan úmytpaydy.

Jeltoqsandaghy qandy oqighalardyng jәne oghan kinәlilerding betin ashyp, әdil sotta qaraluy tiyis. Qayghyly oqighanyng saldarynan zardap shegip, moralidyq jәne materialdyq jәbir kórgender, olardyng otbasylary tiyisti materialdyq kompensasiya alyp, bastaryna týsken moralidyq ziannyng orny toltyryluy kerek.

Mýbәrәk Sadyqúly,

«Sanagha sayahat» kitabynan ýzindi

Abai.kz