HHH

HHH

Bir jalt etken týstey bolyp balalyq shaq ta, bozbala dәuren de zymyrap óte shyghyp, mektepti bitirip 1985 jyly uniyversiytetke oqugha týstim. Ár aimaqtan aghylghan jastarmen tanysyp, basymdy shyrkóbelek ainaldyrghan dumandy, qyzyqty kýnder bastalyp ketti. Tek anda-sanda Mahabbat esime týskende ghana, jylannyng uly tilindey ashy ókinish jýregimdi jalap, bir óksitip ketetin. Onday kezderde men syzdap ketken jaramdy emdeu ýshin, әdebiyetten júbanysh tabugha tyrysatynmyn. Biraq ol jyldary tek mening ghana emes, Almatygha kelgen jastardyng bәrining de әdebiyetke degen yqylasy bólek, qyzyghushylyghy kýshti edi.
Ákem aqyn bolghandyqtan Múqaghaly jóninde qatarlastarymnan góri kóp biletinime senimdi edim. Arman auylynyng shanyn búrqyratyp Almatygha jetken elimizding әr týkpirinen kelgen jigittermen sóilese kele, ólenderin oqyghanym ghana bolmasa Múqaghalidyng ómiri turaly týk bilmeytinime kózim jetti. Aqyndy erekshe sýietin zamandastarymnyng auzynan estigen anyz-әngimeler auzymdy ashqyzyp, kózimdi júmghyzyp, poeziya tóresining shygharmashylyghyna degen qúshtarlyghym men yntyzyrlaghym búrynghydan beter arta týsti.
«Eger naghyz aqyn bolghyng kelse, ózing turaly anyz tughyza bil» degen eken, ómirdi bizderden góri terenirek biletin Platon aqsaqal. Shyndyghynda da saghym-armandy qughan bizding bәrimiz de ol jyldary aqynnyng poeziyasynan góri, eng aldymen onyng anyz-beynesine ghashyq boldyq.
Taghdyry qiyn, minezi shataq Múqaghaly haqynda ol uaqyttary baspasóz betinde asa kóp әngime aityla qoymaghanymen, el san-saqqa jýgirtip taratqan, keyde tipti, bir-birine qarama-qayshy keletin týrli-týrli anyzdar, symsyz telefon arqyly júrtqa jetip, halyqtyng aqyngha degen erekshe mahabbatyn silkip oyatty. Al, elding mahabbaty Múqaghaly aqyn jóninde kýnde bir anyz tughyzyp jatty.
Múqaghaly bir kýni shalqyp, Jazushylar odaghynda jýredi. Ashy susynnan úrttanqyrap alghan ony kórip qalghan bireu «Mynau maskýnem Odaqqa qaydan kirip ketken. Quyp shyghyndar tez!» dep aqyndy qorlap, namysyna tiyedi. Sonda Múqaghaly «Ey, qaqpas! Mynau tauday denemmen tóbene kelip tóneyin be? Ýstine Alatau qúlaghanday sezinersin!» dep onyng mysyn basqan kórinedi. Endi bir aqynnan estigen әngimemde Múqaghaly asa sypayy, bylapat sóz auzynan shyqpaytyn, óte mәdeniyetti adam retinde sipattalady. Ol Múqaghalidy izdep ýiine barghanda onyng abyr-sabyr bolyp sasqalaqtap, óleng ólkesinde әli tanylyp ta ýlgirmegen ózine jyr sýleyining qalay qúrmet kórsetkenin, taghy bir kezdeskende kinogha aparyp, limonad satyp әpergenin әngimesining mayyn tamyzyp túryp aityp bergen. (Aqyn jónindegi aitylatyn osynday әngimelerge qúlaghymdy týre jýrip, keyde solardy salystyryp, Múqaghalidyng ómirde qanday adam bolghanyn týsine almay basym qatatyn. Ol kim? Qoghamdaghy әdiletsizdikterge narazy býlikshi-buntari ma, әlde adamdardyng meyirimin zәru bolyp ótken bayghús aqyn ba?) Onyng syrtynda Múqaghaly dýnie salsa da jyrlaryna ghashyq bolyp ziratyna baryp jýrgen әielder turaly aitylyp jatqan anyz-әngimeler qanshama. Esebin týgendey almaytyn múnday hikayalargha kónilimiz elendep, Múqaghaligha degen sýiispenshiligimiz kýn ótken sayyn kýsheye berdi. Sýiinshi súraghanday qúlaghymyz shalghan sol әngimelerdi bir-birimizge jetkizgennen de lәzzat tabushy edik. Sonyng bәrin kóripkeldikpen jyrlap ketken aqyn ólenderin oqyghanymyzda Múqaghalidyng әuliyeligin moynyndamasqa amalymyz qalmady. Aqyn bir óleninde qyryqtyng beseuinde dýniyeden ótetinine sәuegeylik jasasa, endi bir jyrynda ólgen song ózi turaly talay estelikterding jazylatynyn aityp, tolghanady.

Jazylar estelikter men turaly,
Bireuler jan edi der ór túlghaly.
Bireuler túlpar edi der de mýmkin.
Býtindelmey ketken bir er-túrmany.

Anyz ghyp aitar mýmkin qylyghymdy,
Qylyghymdy únatqan júlynudy.
Jaqsy kórgen der mýmkin «jylynudy»
Áyteuir qazbas bylyq-shylyghymdy.

Ádebiyetimizdegi qaytalanbaytyn qúbylys bolghan Múqaghalidyng basqa aqyndarmen salystyrghanda halyqtyng airyqsha mahabbatyna kóbirek bólenuining týp mәnisin týsinbegendikten «biylik tym qatty kónil bólgendikten Múqaghalidyng aqyndyghy dýrkirep ketti» degen synaydaghy pikirdi aitushylar da tabylyp jatyr.
Aqiqatynda resmy biylikting aqyngha shyn kónilmen bet búrushylyghy onyng alpys jyldyghynan keyin ghana bastaldy. Al ol uaqytqa deyingi aralyqta aqyn shygharmashylyghy turaly auyz toltyryp maqtanarlyqtay júmys biylik tarapynan jasala qoyghan joq. Tek sol kezden, yaghny Múqaghaly dýnie salghannan keyin, on bes jyl ótken song ghana jyr sýleyining kitabyn dúrystap shygharyp, halyqqa taratu isi qolgha alyndy. Tipti, aqynnyng talay zamandastary uaqyttyng kenshiligin molynan paydalanyp, shygharmashylyq keshterin dýrkiretip ótkizip, gazet betinde jiyi-jii nasihattalyp, televiydeniyeden kórsetilip, kitaptaryn jarqyratyp shygharyp, dýrkin-dýrkin uaghyzdalyp jatqan mezgilde de tazalyqqa susaghan halyq mahabbatynyng Múqaghaligha aughanyn qalay joqqa shygharamyz.
Ádil tarazylasaq Múqaghaly poeziyasynyng halyqtyng ystyq yqylasyna bólenuining sebebi mýlde basqada. Eger Múqaghalidy múqiyat oqyghan bolsanyz onyng ólenderinde aqynnyng ottay janghan jýregindey lapyldaghan, halqyn sýigen keremet mahabbat bar. Qoghamnan teperish kórip, taghdyrynan talay tayaq jep, zamannyng ayaly alaqanyn sezine almaghan aqynnyn, esh uaqytta da halyqty sýigen mahabbatynyng ystyghy basylghan emes. Ómirding ormanynda adasyp, qatelesken kýnderi ylghy da aqyn keshirim súrap, halqyna qaytyp oralyp otyrdy.

Tughan el, kóz jasy ýshin keshir meni,
Keshegi jetimder men jesirlerdin.
Ortasynda óshu men ósulerdin,
Tayaghyn tarttym talay kesirlerdin,
Tughan el sol ýshin keshir meni!

Sanasyn sary uayym saryltyp, tynysyn túiyq túman taryltqan azaby auyr jyldarynda da Múqaghaly halqynan kýderin ýzbedi. Ómirden japa shegip, taghdyrdyng shylbyrynan bosana almay qinalyp, tauy shaghylghanda aqyn halqyna hat jazyp, múnyn shaghyp, el-júrtynan qoldau súrap, zar eniredi.

Tamúqqa barady alyp myna qúrghyr,
Qúlaugha pәs-aq qalyp túraghym túr.
Quanyp ótem be dep kelip edim,
Týn sayyn onashada jyladym kil.

Júrtym-au, jylaudyng da sebebi bar,
Nege sonsha aldymnan keledi jar?
Sen kelip selbespesen, qayran júrtym,
Sendelip eki ortada óledi jan.

Ajyratsam dep edim, aq, qarany,
Ylghy kórem ezu men taptaghandy.
Kýizelip tang atqansha tandy kýtem,
Oypyrmay-ay, tannyng ózi qap-qaranghy!

Álbette, zamangha iyilgisi kelmey, tau qúlatqan tasqynnyng aghysyna qarsy jýzip, dýniyeni jútyp qoya jazdaghan aidahar uaqyttyng dauylymen arpalysqan arystan-aqyngha onay tiygen joq. Sonday qiyn sәtterde de aqyn halyqtyng taghdyrynan ajyramay, úyasyn qorghaghan qarlyghashtay tughan tilin, saltyn, halyqtyq dәstýrin oilap, shyryldady. Júrttyng bәri Jaratushygha senbey, Qúdaygha tas laqtyryp, imansyzdyq saltanat qúrghan zamanda, onday qoghamnan jiyirkengen Allanyng sýiikti qúly Múqaghaly jalyndy jyrlarymen jýreginde úly Tәnirge mәngi tozbaytyn eskertkish túrghyzdy.

Satqan emen.
Satpaymyn dinimdi men,
Ólmeytúghyn, óshpeytin kýnim bilem.
Alla esimi - jýregim júdyryqtay,
Jýregimning soqqanyn bilip jýrem.

Múhammedting ýmbeti - músylmanmyn,
Payghambarym qoldaydy qysylghan kýn.
Alsyn Taghalam, ant etem, ant etemin,
Alla esimin keudemnen úshyrghan kýn!

Alla-aqiqat.
Allagha senip ótem.
Adaldyq pen aqiqat serigi eken.
Adaspaymyn, Allama senip ótem,
Aramdyqqa baspaymyn - joly bóten.

Ángime barysynda biz Múqaghalidyng jýreginde poeziyamen birge Allanyng súlu sәulesining ómir sýrgenin aitqan bolatynbyz. Ókinishe qaray, halyq sol әdemi sәuleni - tek aqyn ólgen song ghana kórip, qayran qaldy. Kózi tirisinde Múqaghaliday jerding keremet sәulesin baghalay almaghanyn týsinip, sol olqylyqtyng ornyn tezirek toltyrugha jantalasa kiristi. Basqasha sózben aitqanda Múqaghalidyng poeziyasyna Alla jar bolyp, últyn sýigen adaldyghyna sýisingen halyqtyng mahabbaty kóterip әketti.
Qúdaydyng qúdiretine qalay tang qalmaysyn? Pendeshilik ishtarlyqpen Múqaghaligha degen halyqtyng mahabbatyn qyzghanyp jatqanymyzda, Allany sýigen jýregi ýshin Tәnirding ózi aqynnyng tau mýsinin tabighattan qashap shyghardy.
Toqsanynshy jyldary Múqaghaly shygharmalarynyng er-túrmany týgendelip jaryq kóre bastauy, onyng ónerimen jaqynyraq tanysqan halyqqa, әsirese әdebiyetting esigin endi-endi qaqqyshtap jýrgen myna biz siyaqty jastargha qatty әser etti. Kóktemning nayzaghayynday jarqyldaghan aqyn jyrlary kónilimizding aspanyn jarqyratyp jiberip, sezimimizding tas qamalyn búzyp kirdi. Ómirding biyik aspanynda jalt-júlt etip oinaghan Múqaghaly poeziyasynyng sәulesi janymyzdyng ainasyna shaghylysyp, eriksiz kózimizdi júmghyzdy. Qyzuy boyymyzdy balqytyp, kónilimiz kýnshuaqqa shyghyp, sezim kýnine jylynghanday boldyq. Jýregimizding qúpiyasyn oqyp qoyghan onyng ólenderin eng qúndy dýniyemizdey kórip, zamandastary erekshe qasterlegen Getening «Verterindey» baghalap, qayda barsaq ta Múqaghalidyng jyr jinaqtaryn ózimizben birge alyp jýrdik. San-aluan boyauymen qúlpyrghan aqynnyng siqyrly sóz ónerinen erekshe quat aldyq. Jastyq dәurenimizding nayzaghayly jazynday kýrkiregen aqyn muzasy oilanugha da múrshamyzdy keltirmey, alapat sezimining tasqynymen bizdi ózimen birge aghyzyp әketti.

Soq jýrek,
Solqylda miy
Tasy, qanym!
Ómirge aitylghan joq ghashyq әnim,
O, Muza!
Bir ózine bas úramyn,
Tezdep jet,
Men bir jaqqa asyghamyn.

Ghashyq әnim aitayyn ómirge men,
Qúlaq estip, kózderge kórinbegen.
Nóserim túr kógimde tógilmegen,
Jemisim túr baghyma sebilmegen.
Bermey ketpen bәrin de teginde men.

Dýniyening bәrine biyikten qaraytyn, qartayyp, qayghy oilaghan Abay ol jyldary bizge әli alys, týsiniksiz júmbaq jan boldy. Al, biz jas edik. Alasúrghan jastyghymyz mahabbattyng otyna kýigisi, sezimning kýnine qyzdyrynghysy, armannyng ózenine shomylghysy, súlulyqtyng baqshasynda qydyrghysy, oy ormanynda adasqysy keldi. Janymyz ansaghan sol keremetterdi biz júmbaqtamay, sezim qaqpasynyng esigin aiqara ashyp tastaghan Múqaghalidan taptyq. Jas bolghandyqtan bizding de mynau keng dýniyeden alghymyz keletin aqymyz mol edi. Múqaghaly bizge Qúdaysyz qoghamda Allany úmytpaugha, qara tobyrdyng ortasynda da kýndey jarqyrap jýruge bolatynyn ýiretti.
Biz ol jyldary «biylik tym qatty kónil bólgendikten Múqaghalidyng aqyndyghy dýrkirep ketti» degen әngimeni aitqan emespiz. Bәrimiz de Múqaghalidy bólshekteuge kelmeytin janymyzday, bóluge bolmaytyn qazaqtyng birtútas ruhynday baghaladyq. Qayta kerisinshe bizge aqynnyng nasihatty kemshin týsip jatqanday kórinip, barlyq jerde onyng ólenderin oqyp, aqyn múrasyn qolymyzdan kelgenshe jarnamalaugha tyrystyq. Múqaghalidyng múrasy baspasózde jaryq kóre qalsa, ózimizding bir jaqsy dýniyemiz jariyalanghanday, jýregimiz jaryla jazdap quandyq, ol turaly bir jaqsy sóz aitylsa ózimizdi bireu arqamyzdan qaghyp maqtaghanday órekpigen kónilimiz shattyqqa keneldi. Aqynnyng keler úrpaqqa, yaghny myna bizge qaratyp aitqan «oyly jas» degen sózi bәrimizdi de qatty tolqytty.

Adamdy adam týsinbeu -bir aqyret.
Oyly jas týsinipsin, rahmet!
Rahmet!
Jassyng ghoy jalyny mol.
Jalyny mol jәne de quaty kóp.

Oyly jas!
Óleng - mening bar tynysym,
Jaqsy sózim - jany iygi halqym ýshin.
Ataq quyp, baq quyp, danq quyp,
Bireulerden jýrgem joq artu ýshin.

Zamannyng alasapyran uaqytynda әdebiyetke kelgen myna biz Múqaghalidan - dýniyening bәrin tanyp-bilip qoyghan aqylgóidi, pәlsapa soghyp dilmarsyghan danyshpandy, qúryshtay shynyqqan kýreskerdi emes, qayta kerisinshe, sýigende aqyl-esinen aiyrylyp qalatyn, quanghanda balasha mәz bolatyn - daraqyny, qayghyrghanda enirep jylap jiberetin, jýregi jaralanghysh - dәl ózimizden aumaytyn qorghansyz adamdy kórdik. Ol eng aldymen - adam edi.. Sol ýshin biz ony sýidik. Adamdyq sezimi, qayghysy men quanyshyn bizben bóliskeni ýshin jaqsy kórdik. Ónerge berilgen adaldyghy, jýregin kirletpegen ómirdegi tazalyghy ýshin erekshe qasterledik.
Biz Múqaghalidy kórgen joqpyz. Biraq aqyndy birge ósip, bite qaynasqan, onyng kózin kórgen zamandastarynan kem qúrmettegen joqpyz. Óitkeni onyng asau jyrlary emin-erkin tulaghan bizding jastyq shaghymyzben ýndesip jatty. Múqaghaly keluimizdi kýtpey-aq jauyndargha, alasúrghan aghyndargha da qaramay jýregimizde dauyl túrghyzyp jerding býkil saghynyshyn arqalap qanatyn jazyp, qúshaghyn jayyp, bizge qaray samghap úshty.

Men seni saghynghanda,
Qaramay jauyndargha, dauyldargha.
Qarsy qarap jýzemin aghyndargha,
Keudemde qimyldaghan janym barda.
Men seni saghynghanda,
Bir minut ta qaqym joq damyldargha.

Men seni qyzghanamyn,
Qyzghanyshtan múz shaynap,
Túz jaladym.
Shanqyldap aldymnan shyq,
Ana-qyran,
Alystan keledi úshyp múzbalaghyn,

Aqynnyng lirikalyq tuyndylarymen tanysyp, onyng mahabbat jyrlaryn oqyghanymyzda sol sezimderdi ózimiz basymyzdan keship túrghanday tolqydyq. Múqaghaly qúlay sýiip óleng arnaghan arugha ghashyq bolmau mýmkin emes edi. Onyng mahabbat lirikasynan shuaq bolyp shashylghan súlulyqqa bәrimizding basymyz ainalyp qaldy. Boyauy qúlpyrghan Múqaghaly poeziyasynyng әdemi gýlderi jastyq dәurenimizding mahabbat ólkesin jaynatyp tastady. Al, ol ghazaldardy jattap alyp, ony qúlay ghashyq bolghan qyzdarymyzgha oqyghan kezdegi alghan әserimizding tәttiligin sózben aityp jetkize almaspyn, sirә! .

-Qús bop úshyp joghalsam ne eter edin?
-Seni izdeumen mәngilik óter edim.
-Otqa týsip órtensem, ne eter edin?
-Kýl bop birge sonynnan keter edim.
-Búldyrasam saghymday ne eter edin?
-Jel bop quyp aqyry jeter edim.
-Qayghy әkelsem basyna ne eter edin?
-Qoyshy, sәulem, bәrin de kóteremin.

Jazylu formasy óte qarapayym bolyp kóringenimen, osy shaghyn ghana miniaturada bizding jastyq shaghymyzdyng mazasyz mahabbatynyng dirili sonshalyqty shynayy, әri tabighy kestelengen. Muzykasy synghyrlaghan ol әdemi lirika uaqyt óte kele bizding ruhany qazynamyzgha ainaldy. Aqynnyng ýlbiregen jyrlarynda - qayta-qayta mahabbat dәmetip, onyng qúshaghynda túnshyghyp ólgisi keletin bizding jastyq shaghymyzdy tolqytqan ertegi ómirding dariyasy aghyp jatty. Biz Múqaghaly poeziyasynyng mahabbat sharabynan qúmarymyz qanghansha simirip iship, mas boldyq. Úly aqyn boyyndaghy alapat sezimimen Maghjannyng ruhyn tiriltip, uaqyttyng dauyly sóndirgen onyng poeziyadaghy jandyrghan mahabbat shyraghyn bizding jýregimizde qaytadan jaqty. Ol shyraq bәrimizdi magnittey tartyp, tynyshtyq tappaghan janymyz jyndy kóbelektey sol otqa baryp qayta-qayta kýidi.

Sýigisi kele berer sýigen erin,
Sýy janym!
Sýikimdi bir kýige enemin.
Jýregimiz jaqynnan birge soqsyn,
Aghytshy beshpetinning týimelerin.

Sýy janym!
Sýie bergin, kim biledi...
Bir kezde eske alarsyng týndi, meni.
...Jalt etip óte shyqqan bayaghyda,
Jastyqtyng talyqsyghan bir kýni edi.

Úyalyp, barady ótip búlaq-bala,
Búiyghyp, ýn qatpaydy jylap qana.
Balanyng mandayynan sipalaghan,
Dirildep aidan tamghan shuaq qana.

Biz tek Múqaghalidyng mahabbatyn jyrlaryn ghana sýiip oqyghan joqpyz. Aysyz qara týnderde adasyp, ómir kóktemining jyluyn seze almay ketken aqynnyng kez-kelgen jyry bizding eng jaqyn syrlasymyzday boldy. Jýregimizdi jaulap qana qoymay, onyng ólenderi bir oqyghannan-aq bizding basymyzdy dualap aldy. Biz ol jyrlardy auyq-auyq oqyp qoymasaq túra almaytyn jaghdaygha jettik. Lýpildegen jýregimiz sausaghyn jayyp, jastyghymyzdyng kýnindey jarqyraghan Múqaghaly poeziyasynan tógilgen ghajayyp sәulege qaray talpyndy. Ystyq sezimimen ishimizdegi múzdy eritip, sendi qozghap jibergen sәuleli jyrlar tazalyqty, shynayylyqty, tabighilyqty, súlulyqty, adamgershilikti ansaghan janymyzdyng shólin qandyrghan - jastyq dәurenimizding suaty boldy.
Biz Múqaghaliymen syrlasyp qana qoyghan joqpyz. Aqynnyng tartqan tauqymeti men kórgen qasiretin jeke basymyzdyng qayghysynday qabyldadyq, Ómirining sonynda auruhananyng temir keruetine tanylyp, óletinin sezip, jaryq dýniyemen qoshtasyp jazghan bazynalyq jyrlaryn oqyghanymyzda, eng jaqyn adamymyz dýniyeden ótip bara jatqanday qinaldyq.

Ne payda kýrsingennen, ókingennen,
Ne payda dәtke quat bekingennen,
Alayda, emhanada kóz júmghannan,
Jaqsy edi ghoy maydannyng ótinde ólgen.

Qúrban ghyp jastyghymdy, jas ghúmyrdy,
Jauymnan jasyra almay qastyghymdy.
Janymdy ayamaghan jaularymnan,
Ala jatar edim ghoy jastyghymdy.

Ókinben, múnayman da, óksimeymin,
Ómirim, osylay-aq ótshi meylin.
Alayda, alasapyran tirshiliktin,
Aldynda kýrese almay tek sileydim!

Kýnin kórip jýrgem joq jetim qúldyn,
Biraq ta ne bitirdim, ne tyndyrdym.
Shóp jinaghan inine suyrdayyn,
Áyteuir tirshilikke betim búrdym.

Qara saz, qala shalghyn ólende óstim,
Qyrgha shyghyp yrysqa kenelmespin...
Ólse óler Múqaghaly Maqataev,
Óltire almas, alayda ólendi eshkim.

Janymyzdan pana izdegen Múqaghalidyng ýlbiregen jyrlary sezimimizding nәzik pernesin basyp, jýregimizdi eljiretti. Mәngilik mekenine ózimen birge ala ketken aqynnyng nәzik janyn týsingimiz kelip, biz qayta-qayta onyng poeziyasyna ýnildik. Ataq-danqty kerek qylmaghan Múqaghaly bizding kózimizge naghyz súlulyqtyng simvolynday bolyp elestedi. Biz de Múqaghaly siyaqty ónerding mәngilik sәulesi boludy armandadyq. Alayda úly aqyn boludyng qanday auyr azap ekenin biz ol jastyqtyng oty jalyndaghan jyldary tarazylaghan emespiz.
Jiyrma jyl búryn balausa ýnderi endi-endi estile bastaghan bizding buyn әdebiyetke Múqaghaly boludy armandap keldi. Bizding bәrimiz, әriyne әr kim óz qiyalymyzda Múqaghaligha jan syrymyzdy aqtaryp, ózimizshe syrlastyq. Bireuimiz onyng ólenine әn shygharyp, qalghandarymyz óleng arnap bәrimiz de úly aqyngha qúrmet kórsetip, jýregimizding tórinen oghan oryn tauyp beruge asyghatynbyz. Bәrimizding de jýregimizding bir týkpirinde Múqaghalidyng úly muzasy tebirenip, әn salyp jatty.
Úly aqyngha degen mahabbatymyzdyng sheksiz bolghany sonshama, biz tipti onyng poeziyasymen shólimizdi qandyrghangha da qanaghattanbadyq, oghan eliktep Múqaghaly bolyp ómir sýrdik. Oily jas ekenimizge senip, bizge amanat aityp ketken aqynnyng ýmitin aqtaghymyz kelip, bir auyz sóz aitsaq ta Múqaghalidyng ómirin mysalgha keltirip sóileudi әdetke ainaldyrdyq. Mening zamandastarymnyng ishinde Múqaghaligha óleng arnamaghan aqyn joq shyghar, sirә! Biz onyng ólenderin ómirimizding shyndyghy kóringen sharaynaday baghaladyq. Ólenge jan bitirgen aqyn poeziyasyn oqyghanymyzda bizding janymyz jylap qoya berdi.

Japyraq-jýrek jas qayyn!
Janymdy aiyrbastayyn.
Sen Adam bola bastasan,
Men qayyng bola bastayyn
Kelisesing be, jas qayyn?

Búl jylap túrghan ne boldy eken? Jas qayyng ba, әlde bizding janymyz ba? Álde ekeui de me? Alla syilaghan ómirin aiyrbastay alatyn múnday tәuekelge tek jýrek jútqan aqyn ghana bara alsa kerek.
Búl ólende Tabighat - Adam - Ómir atty ýsh kenistikti biriktirip túrghan qúdiret bireu - aqynnyng jany. Ólendi oqyghanda sol qúdiret sening ishine enip alyp, alapat dauyly jan әleminning astan-kestenin shygharady. Óitkeni búl lirikalyq shygharmadaghy shyndyq aqynnyng jan sәulesining jibimen kestelengen.
Ghajap! Bir qaraghanda qaraly kýidey kýnirengen aqyn jyrlaryn qayghynyng búlty basqanday bolyp kórinedi. Biraq sol múnly jyrlardy oqy bastaghanynyzda sol qayghy búltynyng artyna jasyrynghan kýn jarqyrap shygha kelip, siqyrly sәulesimen sizding janynyzdy jaynatyp tastaydy. Tipti, aqynnyng ajalmen onashada syrlasqan ólenin oqysanyz da batyp bara jatqan kýnning әdemi sәulesin kórgendey әser alasyn.

Mening dosym bolsanshy keshirimdi,
Sabyr etshi, tauysayyn nesibemdi.
Bastamaghan isim kóp, ayaldashy!
Qaqpashy tym erterek esigimdi.

(Alam desen, pendenning jany dayyn)
Toqtashy, tirshilikten jalyghayyn.
Raqatqa belshemnen batpasam da,
Qaltam toly sorymnan arylayyn.

Balapan basyna, túrymtay túsyna ketken toqsanynshy jyldardaghy qiynshylyq, әsirese әdebiyetke endi kelgen bizding buyngha auyr tiydi. Eshkimge keregimiz bolmay qalghan ózimizdi «joghalghan úrpaqtay» sezinip, Almatynyng tar kóshelerinde júmys taba almay, qalanyng qapyryq auasyn jútyp, ýisiz-kýisiz sendelgenimizde jýz gramymyzdy tartyp alyp, Múqaghalidyng jyrlaryn oqyp, jýregimizdi talay júbatqanbyz. Eger Múqaghaly jyrlary bolmasa «adam qasqyrgha ainala jazdaghan» sol jyldary, nәzik ósimdiktey endi basyn kóterip kele jatqan talay aqyndardyng ólip ketui de yqtimal edi. Biz Múqaghaligha sol jyldary ólip ketpegenimiz ýshin de qaryzdarmyz.
Úly jazushy Lev Tolstoydyng «Soghys jәne beybitshilik» romanynda knyazi Andrey Balkonskiyding Austerlisting týbindegi shayqasta auyr jaralanghanda ghana biyik aspandy kórip, tang qalatyny bar emes pe. Al, bizding oq tiygen janymyz knyazi Andreydikinen de beter auyr qinaldy. Óitkeni Otan-Anamyzdyng týgi qalmay satylyp ketken, ólip qalsaq, dýnie salardyng aldynda kónilimizdi júbatyp qaraytyn biyik aspanymyz da joq edi. Biz sol biyik aspandy Múqaghalidyng mәngi mekenine ainalghan Kensay jaqtan izdedik.
Uaqyttyng alasapyran dauyly soqqanda Múqaghalidyng poeziyasy jýregimizde ósip kele jatqan әdemi gýlderimizding qalqany boldy. Eseninge arnaghan ólenining arqasynda, bizding bәrimiz de orystyng býlikshil aqyny Sergeydi, taghdyr sergeldenge salghan Múqaghaliday jaqsy kórip kettik. Dәl sol jyldary bizding bәrimiz de osy ólendi oqyghanda ózimizding taghdyrymyzdy kórgendey sezimdi basymyzdan ótkergenbiz.

Áy, Sergey!
Sergey, Sergey, Sergey, Sergey!
Týstim-au sergeldenge men de sendey,
Aulaqqa, tym aulaqqa kettim bilem,
Jany ashyp aqyl bergen elge senbey.

Men-daghy sol jaqtanmyn,
Auyldanmyn.
Auyldyng auruymen auyrghanmyn.
Ózindi Mәskeu qalay qabyldasa,
Almaty meni solay qabyldady.

Almaty bizdi de qúshaq jayyp qarsy alghan joq. Bizge kelgende Múqaghalidyng taghdyrynday bәri tausylyp, kitap shygharmaq týgil, kýnkóristing ózi múngha ainalghan zaman tudy. Úly aqynnyng keudesinen iytergen kýnshilderding bizge de jyly qabaq tanyta qoyghany shamaly.
Mening zamandastarym qayda túraryn bilmey, jatyn oryn tappay qinalyp, ýkimetten baspana súrap jalynghanda jomart biylikten ekinshi, ýshinshi pәterlerin alyp, ýiden «kolleksiya» jinap, jaqsy qyzmetting arqasynda múrttary әbden maylanghan aghalarymyz bizding «súramsaqtyghymyzdy» betimizge basty. Eng bolmaghanda olar bizding múnymyzdy da tyndaghysy kelmedi. Soghan qaramastan biz eng qiyn uaqytta da әdebiyet maydanyndaghy úrys alanyn tastap ketken joqpyz. Degenmen auyr túrmys ensemizdi ezgende orys aqyny Sergey nemese qazaqtyng jyr sýleyi Múqaghaly siyaqty qalany tastap, auylgha ketip qalghymyz kelgen kezderimiz az bolghan joq.

(Mening de ókindirer ótkenim kóp)
Atqa mindim, alysyp, teppedim dop.
Men-daghy maldy sýiem, itti sýiem,
Inimning mandayynan shertkenim joq.

Sharshaghanda shirygham sharap iship,
Saghan úqsap mening de janady ishim.
Qúlaghyma sybyrlap «qúran» oqyp,
IYekteydi meni de «Qara kisi»

Ókshelep qughan taghdyrymyzdan qalay qútylarymyzdy bilmey dalbasalap qashqanymyzda Sergey men Múqaghalidyng qúlaghyna qúran sybyrlaghan sol qara kisi kóshening búrysh-búryshynan bizge de talay jolyqqan.
Jasyryp qaytemiz? Qyr sonymyzdan qalmaghan qara kisining sharabyn iship, mahabbat taba almay adasyp, taghdyrdyng azabyn tartqanymyzda janymyzdy jylyta almaghan ystyq qúshaqtardy aimalap, biz de talay kýnagha batqanbyz.

Men de sendey, Serega, kýnadamyn,
Jyr azabyn tartamyn, til azabyn.
Tughan auyl, tughan júrt qayda barsam,
Qayda barsam - qasymda Ryazanym...

Áy, Sergey!
Sergey, Sergey, Sergey, Sergey!
Bir auyldan ekenbiz, men de, sen de.
Basym synyp barady, basym synyp,
Jóndesem de bolmaydy, emdesem de.

Aqiqatynda janymyzday jaqsy kórip ketken Múqaghaly poeziyasynyng qúdiretin sózben týsindirip beru mýmkin emestey bolyp kórinedi maghan. Óitkeni úly poeziya esh adam balasy týsindirip bere almaytyn Qúdaydyng úly júmbaghy bolsa kerek. Mine sondyqtan da bizding bәrimiz keyde dalbasalap Múqaghalidyng poeziyasy turaly týrli joramal jasap jatqanymyzben, onyng eshqaysysy da bizge úly aqynnyng ónerin týsindirip bere almaydy.
Keyde men Múqaghaly ózining oilaryn «ana aqynnan nemese myna aqynnan alghan», sonday-aq «ananday aqynnyn, mynanday aqynnyng shiynelinen shyqqan» (osy «Gogoliding shiyneli» bizge bәle boldy) degen synaydaghy pikirlerdi de estip qalamyn. Men Múqaghaly poeziyasynyng Dante, Bayron, Lermontov, Esenindermen ýndesetinine daulaspaymyn, joqqa da shygharmaymyn. Ózge týgil, múny aqynnyng ózi de moyyndaghan.

Qalqam,
Men Lermontov, Pushkin de emen,
Eseninmin demedim eshkimge men.
Qazaqtyng qara óleni - qúdiretim,
Onda bir súmdyq syr bar estilmegen.

Jat jerdi jastanghanda jazatayym,
Qanymen jazdy, mýmkin, aghatayym.
...Qasiyetinnen, qara ólen, ainalayyn,
Qazaqtyng dәl ózindey qarapayym.

Týzu-týzu tilingen taspadayyn,
Qamshy óremin taspadan basqadayyn.
Qalamasang qamshymdy aulaq jýrgin,
Qarasha ýiding esigin ashpa, aghayyn!

Týzu-týzu jyrtylghan anyzdayyn.
Anyzyma nege nәr tamyzbayyn.
Qara óleni qazaqtyng qaza bolsa,
Qara kózden nege qan aghyzbayyn.

Izdempazdyq mening de bar ónerim,
Budan jasap biday men tary egemin.
Qazan-miym bәrin de qaynatady.
Dara qoyyp qazaqtyng qara ólenin.

Aqynmyn dep qalay men aita alamyn,
Halqymnyng aitqanyn qaytaladym.
...Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin,
Shekpen jauyp, ózine qaytaramyn.

Adamzat balasy Jer-Ananyng alyp besiginde terbetilgendikten, bizding bәrimiz de Dante, Shekspiyr, Abay siyaqty óner aspanyndaghy júldyzdardyng erekshe jarqyraghan sәulelerinen quat almaymyz ba. Endeshe olardyng ónerinin, әlemdi núrlandyrghan ghajayyp boyaularynyng bizding boyymyzda óz izin qaldyrmauy qalaysha mýmkin bolmaq?! Qayta ol boyaular birin-biri tapqanda, birin-biri tolyqtyryp, óner әlemin odan sayyn qúlpyrta týspey me.
Fransiyanyng әigili jazushysy Romen Rollanyng aituynsha, ónerdi shabyttandyratyn iydeyalardyng auqymy óte shekteuli. Ónerde aitylmaghan oi, jazylmaghan oqigha joq. Ónerding kýshi onda emes - suretkerding sol oidy qalay jetkizip, jalghyz ózine ghana tәn órnegimen aishyqtay alatyn sheberliginde. Sondyqtan da bәrimizdi de esimizden tandyryp jibere jazdaghan, jýregimizdi әldiylegen Múqaghaly poeziyasynyng ghajayyp muzykasynyng júmbaghyn onyn izgilikti janyna qanday úly sәulelerding shuaghyn shashqannan ghana izdeuding qajeti joq.
Múqaghaly poeziyasynyng úly júmbaghyn, onyng әdebiyetke qanday janalyq әkelgenimen týsindiruge tyrysyp jýrgen synshylar da barshylyq. Búl da aqynnyng shygharmashylyq ónerining qyry men syryn asa tereng bilmeytinderding aityp jýrgen úshqary pikiri.
Bilmek paryz. Oqyrman qanday da bir úly aqynnyng nemese jazushynyng shygharmasyn onyng poeziya men prozamyzgha ne janalyq әkelgenin bilu ýshin oqymaydy. Ádebiyettegi janalyq ghasyrlardyng enshisine tiyemeli jýk. Eger jiyrmasynshy ghasyrdaghy qazaqtyng sóz ónerindegi birtuma talanttardyng bәri әdebiyetke janalyq әkelgen bolsa, keshiriniz, onda bizding prozamyz ben poeziyamyz tek jappay janalyqtan túrady.
Qarapayym oqyrman retinde men bir sәt Shekspir nemese Pushkinning ruhymen tynystap, shygharmalarynyng sәulesine shomylghanymda sol kemengerlerding ónerge qanday janalyq әkelgenin oilanamyn ba? Joq. Men olardyng úly tuyndylaryn ózimning ómirim turaly ne aitqanyn bilu jәne «adam bolyp qalghym kelgendikten» (Dostoevskiy) oqimyn.
Ádiline jýginsek, «kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin, shekpen jauyp ózine qaytarghan» Múqaghalida keybir aqyndardaghyday erekshe kóringisi kelip, janalyq jasaugha tyrysqan, kýshenshektik bolghan emes. «Jýregine ýnil de jaza ber» (Seneka) degen qaghidany berik ústanghan úly aqyn - jýregi qalay sóilese, solay jyrlady. Jasandylyqqa úrynbady.
Múqaghaly poeziyasynyng ereksheligin onyng til baylyghynyng moldyghynan izdeushiler de tabylyp jatyr. Óz basym aqynnyng ólenderinde zamandastarynyng bәrinen asyp týsetin ghajayyp kórkem til boldy dep te aita almaymyn. Sondyqtan da «Múqaghaly tili» degen «ótirikti» oilap shygharyp, júrtty әbigerge saludyng qajeti qansha? Múqaghaly bizding jýregimizdi til baylyghynyng moldyghymen jaulap alghan joq. Onyng jyrlarynda mandayymyzdan sipap erkeletetin ómirding sәulesi mol edi. Ómirimizdi erekshe araylandyrghan ol shuaqty sәule meyirimdilikti ansaghan janymyzdyng eng jaqyn syrlasy boldy. Úly aqyn ómirdi jyrlaghan joq, ol sәbiyding kónilindey taza jýregin jayyp ashyp tastap, bizben syrlasty. Mine sondyqtan da «Múqaghalidyng úlylyghy nede?» degen saualgha aqynnyng óz sózimen jauap beruge bolady.

Men jyrlamaymyn,
Syrlasamyn.
Syry bar zamandaspen múndasamyn.
Asyqqan uaqytpen,
Adymymdy
Abaylap, anda-sanda bir basamyn.

Kógendep jyr qosaghyn.
Kelmeydi, jyr jasaghym.
Bógendep betonmen qoya almaymyn,
Ózinshe emin-erkin tulasa aghyn.

Ghayyptan payda bolghan saytandayyn.
Jyr tusa qaytarmaymyn.
Ulatyp may tandayyn,
Ashy til aqiqatyn aitar dәiim.

Janynnan jalyndaghan órt ketpegen,
Jalyqpay ózimdi-ózim zerttep kelem.
O, jýregim!
Ornynnan qobaljyma,
Jaramsaq jalghandyqqa bettetpegen!

Tipten de men emes-ti,
«Men» degenim,
Sendirmeymin,
Senbender senbegenin.
Basqanyng jany-syryn úghu ýshin
Ózimdi zerttegendi jón kóremin.

Mendegi bar,
Sende bar, onda da bar.
Demek, senin
«Menin» de sonda qalar..
Óz janyndy aldymen jayyp tasta,
Jaqsylyqtyng kókesi sonda bolar.

Ne shyghady bәrin de sýiem deuden?
Bәrin de sýiemin dep, iyemdengen.
Bәrin de men de sýiem,
Aytpan biraq,
Otyryp onashada kýier keudem.

Kýier keudem..
Sondyqtan kýiinemin.
Jasyrman, jyrym da sol jii menin,
Jyr jazu, kim biledi, ermek shyghar?!
Aqyn bolu -
Neghylghan qiyn edin!!!

Úly Lev Tolstoy fransuz jazushysy Romen Rollannyng hatyna jauap jazghanda, sózining «bissimәllasyn» bauyrym degen úly sózden bastaghandy jón kóripti. Shyndyghynda naghyz úlylyq degenimiz - sheberlikti mengerip, ónerding biyik shynyna kóterilu ghana emes, oqyrmannyng seni oqyp, syrlaspasa túra almaytyn eng jaqyn bauyryna ainala bilu.
O, Múqaghali! Sening ónerdegi ghajayyp sәuleng mening janymdy núrlandyryp, jýregimdegi izgilikting shyraghyn jaghyp, adamgershilikke tәrbiyelep, qaharmandyqqa baulydy. Uaqyt óte kele sen mening ónerdegi eng jaqyn bauyryma ainaldyn.
Qanshama uaqyt syrlasyp, mauqymdy basa almasam da senimen de qoshtasatyn uaqyt keldi, aqynym. Bir kezderi sen de Pushkin eskertkishining aldynda barghanda men siyaqty tebirenip, úly aqynmen qoshtasqan ekensin.

Al, endi qoshtasayyq, sardar agha.
Men erteng ketem úshyp sardalama.
Qyrannyng qyrandaghy -keng dalada,
Qyrannyng qyrandyghy tauda ghana.
Men erteng ketem úshyp sardalama.

Qosh bop túr, qosh esen bol, sardar agha!
Sókpey de ókpelemey qal balana.
..Aqynnyng aqyndyghy - ataqta emes,
Aqynnyng aqyndyghy - arda ghana.

O, mәngilik sәule! Men de erteng sardalama úshyp ketemin. Eger sen jarty ghasyr búryn, jan syryndy aqtaryp Pushkin eskertkishimen ruhany izbasary retinde qoshtassan, men sening eskertkishinmen úly Tolstoydyng fransuz jazushysy Romen Rollangha jazghan hatyndaghy qimastyqpen aitqan, adamnyng eng jaqynyna ghana arnaytyn, dýniyedegi eng ardaqty, eng jyly sózin qaytalap, ózinmen qoshtasqym keledi.
Qosh bol, bauyrym!
Sony
Abai.kz