Bolat Mýrsәlim. «OYaN, QAZAQ!» (jalghasy)

33. Ahmet Birimjanov.
Resey Memlekettik I jəne II Dumasynyng Torghay oblysy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi. Sankt-Peterburg. Shilde, 1906 jyl.

1905 jylghy Peterburgtegi «qandy jeksenbiden» son, Resey patshasy II Nikolay imperiyany konstitusiyalyq monarhiya ýlgisimen basqarugha reskript jariyalady. Patsha halyq aldynda kóptegen qoghamdyq-sayasy məseleler boyynsha bostandyq beruge uəde etti. Resey astanasynan bastalghan osy sayasy ózgerister Qazaq dalasyna da janasha leppen jetken edi. Əlihan Bókeyhan bastaghan últ ziyalylary uəde etilgen bostandyqtargha oray, qazaq dalasyn ghasyrlar boyy túralatyp kele jatqan məselelerdi sheshudi qolgha ala bastaydy. General- gubernatorlar basqaryp otyrghan 6 million qazaqtyng jaghdayyn ýkimettik dengeyde sheshuge yqpal etu ýshin eng əueli, qúrylghaly jatqan Dumagha qazaqtan deputat saylau kerek edi. Elding týkpir-týkpirinen Resey biyligine qazaq oqyghandarynyng úiymdastyruymen petisiyalar jazylyp jatty.

Solardyng ishinde Alash qozghalysynyng bastauyn-da túrghan Qarqaraly petisiyasy erekshe atalugha layyq. Qoyandy jərmenkesinde 13 myngha juyq azamat qol qoyghan petisiyada din isterin retteu, otarlau sayasatyn toqtatu, qazaqsha gazet, mektepter ashu siyaqty talaptar qoyylghan. Keyinnen Əlihan ózining esteliginde jazghanday, osy talaptardy ýkimetke jetkizushi bolugha tiyis qazaq deputattaryn saylau məselesi eng songhy bolsa da, petisiyanyng ishine endi.

33. Ahmet Birimjanov.
Resey Memlekettik I jəne II Dumasynyng Torghay oblysy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi. Sankt-Peterburg. Shilde, 1906 jyl.

Reseyding I jəne II Dumasyna qazaq depu-tattarynyng saylanuy elding ruhy men ensesin ghana kóterip qoyghan joq, onyng ziyaly qauymyn sayasy túrghyda shynday týsti. Duma deputattyghyna Əlihan Bókeyhan, Səlimgerey Jantóriyn, Alpysbay Qalmenov, Baqtygerey Qúlmanov, Dəuit Noyan Túndytov, Ahmet Birimjanov, Shəymerden Qosshyghúlov, Baqytjan Qarataev, Tileuli Alda-bergenov, Temirghaly Núrekenov, Molda Tayynov, Múhametjan Tynyshpaevtar saylandy. Əriyne, birinen song biri taratylyp ketken I-II Dumada Baqytjan Qarataevtan ózge eshkim minberge shyghyp sóilep te ýlgergen joq. B.Qarataev Du-mada jer məselesi jóninde bayandama jasaghan. Degenmen, Dumada ýkimetke yqpal etuding jana mýmkindikteri payda boldy. Dumadaghy Músylman fraksiyasy men qazaq halqyna býiregi búratyn qaysybir deputattar Dalalyq aimaqtyng kóptegen məselelerin talqygha salugha ózinshe ýles qosty. Al,

1916 jyldyng mamyr aiynan bastap Ə.Bókeyhan Dumadaghy Músylman fraksiyasy janyndaghy buroda túraqty qyzmet etedi. Sonymen qatar, Əlihan osy burogha Týrkistan atynan júmys iste-uge M.Shoqaydy aldyrugha yqpal jasaydy. Últ ziyalylarynyng qazaqsha gazet-jurnal ashyp, kitap bastyruy da onaygha soqqan joq. 1909 jyly Abaydyng shygharmalar jinaghy, A.Baytúrsynúlynyng «Qyryq mysaly», M.Dulatovtyng «Oyan, qazaghy» shyqty. Əsirese, «Oyan, qazaq!» el ishinde qoldan-qolgha ótip, búl kitap 1909-11 jyl-dar aralyghynda 3 ret qayta basylyp shyghady. Al, patsha ókimeti kitap avtory Mirjaqyp Dulatovty óz shygharmalarynda Resey sayasatyn synaghany ýshin abaqtygha qamaydy.

Mirjaqypty qorghap, arasha týsip sóz jazghan ziyalylar qansha kóp bolghanymen, ol sózdi basa alghan qazaqtyng túnghysh jurnaly «Ayqap» qana edi. Óitkeni, Múhametjan Seralinning redaktorlyghymen shyqqan «Ayqaptan» ózge búl shaqta túraqty basylym joq. Keyinnen ghana Orda men Oraldan «Qazaqstan» atty gazet shyghyp túrghan. Onyng 15 sany shyqqan son, jabylyp qaldy. Al, 1913 jyly «Qazaq» gazeti jaryq kórgende qazaq baspasózi jana sapalyq biyikke kóteriledi. Búl gazet Dala guberniyalarynan Pe-terburg, Varshava, Tashkent, Shəueshekke deyingi aralyqta segiz myng danagha jete taralyp túrghan.

«Gazetting bas emblemasyndaghy kiyiz ýiding týnligi Europa jaghynan ashyluy qazaq dalasyna óner-bilim Europadan týsken səuleden tarasyn degenimiz». Bókeyhanov, Baytúrsynov pen Dulatov ózderining ústanymdaryn osylaysha bildirgen-di.

Bas maqalasyn «Ataly júrtymyzdyn, audan-dy últymyzdyng aruaqty aty dep, gazetimizding esimin «Qazaq» qoydyq» dep bastaghan gazet sanatkerlik baghytta qyzmet etti. Gazet jetim balanyng zarynan bastap, últtyq avtonomiya məselesine deyingi barlyq jalpyhalyqtyq dýniyelerdi ashyq jazdy. Gazetting 12-nomerinde jariyalanghan Bókeyhanovtyng Shəkerim shejiresine jazghan resenziyasyndaghy «Alash» úrany, Alasha hangha qatysty jeke pikirinen son, «Alash» sózi eki maqalanyng birinde aitylyp, osy gazet arqyly sayasy ainalymgha terendey enip ketedi. Osy gazet arqyly Esenqúl, Túrysbek Mamanovtar «Qazaq romanyna» bəyge jariyalady. Qajymúqan paluan dýniyejýzining chempiony bolghanda, alghashqy maqala basqan da osy gazet edi.

1905-17 jyldar Alash qozghalysynyng sayasy sahnagha shyghu, jalpyhalyqtyq sipat alu kezeni boldy. Búl jyldarda alty oblystyng qazaghy ózderining últ kósemderin anyq tanityn bolghan. Qazaq últshyldarynyng búl tolqyny «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shúqyrda bolayyq» dep sert baylasatynday azamattyq-patriottyq túghyrgha kóterilgen edi.

Ədebiyetter:

1. Ozganbay O. Gosudarstvennaya Duma Rossiy y Kazahstan (1905-1917 gg.). - Almaty, 2006. 320 s.

2. Qara Ə. Mústafa Shoqay. Ómiri. Kýresi. Shygharmashylyghy. - Almaty: «Arys» baspasy,

2004. - 320 bet.

3. Núrpeyisov K. Alash həm Alashorda. - Almaty: «Atatek», 1995 jyl. 265 bet.

(Jalghasy bar)

ABAI.KZ

31. Múhammed-Maqsút Bekmetov. Omby poshta-telegraf kensesining qyzmetkeri.

32. 1905 jyly Qarqaraly petisiyasy dayyndalghan Haliulla Bekmetovting «Kók» ýii.

Qaraghandy oblysy, Qarqaraly qalasy.

33. Ahmet Birimjanov.
Resey Memlekettik I jəne II Dumasynyng Torghay oblysy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi. Sankt-Peterburg. Shilde, 1906 jyl.

34. Alpysbay Qalmenov.
Resey Memlekettik I Dumasynyng Oral oblysy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi. Sankt-Peterburg. 1906 jyl.

35. Dəuit Noyan Túndytov.
Resey Memlekettik I Dumasynyng Astrahani guberniyasy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi. Sankt-Peterburg. 1906 jyl.

36. I Dumagha Astrahani guberniyasynan saylanghan deputattar.
Soldan ongha qaray: otyrghandar - H.A.Skvorsov, D.Túndytov, P.F.Kulikov;
túrghandar - A.P.Averiyanov, I.O.Shelihiyn. Sankt-Peterburg. 27 səuir, 1906 jyl.

37. Shəymerden Qosshyghúlov.
I jəne II Dumanyng Aqmola oblysy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi. Sankt-Peterburg. Aqpan-mausym, 1907 jyl.

38. I Duma deputattary A.Qalmenov pen A.Birimjanov.
Sankt-Peterburg. 1906 jyl.

39. 1906-17 jyldary Resey Memlekettik Dumasy ornalasqan Tavriya sarayy.
Sankt-Peterburg.

40. Resey Memlekettik Dumasy.

41. Səlimgerey Jantóriyn.
I Dumanyng Ufa guberniyasy qazaqtarynan saylanghan deputaty.

42. Əlihan Bókeyhan.
I Dumanyng Semey oblysy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Omby. 1906 jyl.

43. «Halyq bostandyghy» partiyasynyng parlamenttik toby
«Halyqqa - halyq ókilderinen» atty Vyborg ýndeuine qol qoyghannan keyin.
Onnan solgha qaray ýshinshi - Ə.Bókeyhan. Terioky mekeni, Vyborg (Finlyandiya). Shilde, 1906 jyl.

44. II Duma deputattary B.Qarataev pen
A.Birimjanov.
Sankt-Peterburg. 1907 jyl

45. Baqytjan Qarataev pen Temirghaly Núrekenovting Duma anketasyn toltyryp otyrghan səti.
B.Qarataev - II Dumanyng Oral oblysynan saylanghan deputaty.
T.Núrekenov - II Dumanyng Semey oblysynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi.
Sankt-Peterburg. Aqpan-mausym, 1907 jyl.

46. Múhametjan Tynyshbaev.

II Dumanyng Jetisu oblysy qazaqtarynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi.
Sankt-Peterburg. Aqpan-mausym. 1907 jyl.

47. Tileuli Allabergenúly (?).
II Dumanyng Syrdariya oblysynan saylanghan deputaty.
Bulla ateliesi. Sankt-Peterburg. 1907 jyl.

48. Orystyng imperatorlyq geografiya qoghamy Batys-Sibir bólimining
25 jyldyghyna arnalghan saltanatty jiynnan keyin.
Birinshi qatarda soldan ongha qaray tórtinshi bolyp otyrghan - Ə.N.Bókeyhan.
Omby. 1902 jyl.